Практикумы қ айта өңделіп, толықтырылып үшінші шығарылуы

 
118 
 
16  Неттевич 
Э.Д. 
Зерновце 
фуражные 
культуры. 
-М., 
"Россельхозиздат", 1974. 
17  Носатовский А.И. Пшеница (биология). -М., "Колос", 1965. 
18  Полимбетова  Ф.А.,  Мамонов  Л.К.  Физиология  яровой  пшеницы  в 
Казахстане. -Алма-Ата, "Кайнар", 1980. 
19  Пруцков Ф.М. Озимая пшеница. -М., "Колос", 1976. 
20  Сулейменов  М.К.  Интенсивная  технология  возделывания  яровой 
пшеницы. -Алма-Ата, "Кайнар", 1981. 
21  Цепенко  А.А.,  Шестакова  Н.А.  Урожайность  и  качество  семян 
яровой  пшеницы  в  связи  с  эклого-географическим  местом 
выращивания,  сроками  посева  и  фосфорным  удобрением.  Труды, 
Целиноградский СХИ. Том 61. -Целиноград, 1986. 
22  Цепенко  А.А.,  Мукатова  Ш.К.,  Шестакова  Н.А.  Эффективность 
различных  агроприемов при интенсивной технологии  выращивания 
твердой Безунчукская 139. Труды, Целиноградский СХИ.  
    -Целиноград, 1986. 
23  Цепенко  АА,,  Мукатова  Ш.К.,  Шестакова  Н.А  Важные  слагаемые 
успешного производства твердой пшеницы. Инф. Листок ЦНТИ,№5, 
1981.  
24  Шах Б.П. Озимая пшеница в Западном Казахстане. -А-Ата, 1984. 
25  Шестакова  Н.А.,  Аринов  К.К.  Влияние  способа  посева  и  глубины 
заделки  семян  на  качество  твердой  пшеницы  Безенчукская  139. 
Труды АСХИ. -Акмола, 1994. 
26  Шестакова  Н.А.  Изменчивость  семенной  продуктивности  и 
качества семян различных по скороспелости сортов яровой пшеницы 
в  зависимости  от  сроков  посева  и  норм  высева.  Ж.  Вестник  науки 
ААУ, -Астана, 2000. 
27  Шестакова  Н.А.,  Сутемгенов  Д.Б.  Влияние  сроков  уборки  на 
урожай разнотипных по скороспелости сортов яровой пшеницы. Ж. 
Вестник науки, № 4, -Костанай, 2002. 
28  Яровая  пшеницы.  Под.  общей  редакцией  А.И.Бараева.  -М., 
"Колос", 1978. 
 
АСТЫҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ II ТОБЫ 
 
ТАРЫ – ПРОСО – РANICUM 
 
ТАПСЫРМА 
 
1.  Тары түрлері, бастанған тарының түр тармақтарымен танысу. 
2.  Кәдімгі тарының морфологиялық белгілерін оқып-үйрену. 
3.  Кәдімгі тарының түр тармақтары мен түршелерін анықтау. 
4.  Тарының   пайдалануға   рұқсат   етілген   сорттарын   оқып-
үйрену. 

 
119 
 
Тары  атауына  әртүрлі  ботаникалық  туыстыққа  жататын  көптеген 
дақылдар  біріктіріледі.  Қазақстанда  кең  тарағаны  негізінен  кәдімгі  тары 
Рanicum  mileaceum,  аз  мөлшерде  италян  тарысы,  немесе  бастанған  тары 
(Setaria italica L). 
Бұл 
түрлер 
бір-бірінен 
гүл 
шоғырының 
құрылысымен 
ажыратылады:  кәдімгі  тарыда-сіпсебас,  бастанғанда-масақ  тәрізді 
сіпсебас. 
Гүл  шоғыры  —  кәдімгі  шашақ  (сіпсебас),  борпас,  қомақты  немесе 
тығыз, негізгі білігі және салыстырмалы түрде ұзын бүйір тарамдары (өз 
кезегінде олар әрі қарай тарамдалады) болады. Сіпсебастың білігі жалаңаш 
- Рanicum mileaceum L. – кәдімгі тары. 
Гүл шоғыры – масақ тәрізді сепсебас, оның ұзын негізгі білігі және 
өте  қысқа  тарамдары  қалың  қалақтарға  айналған,  әрі  бет  жағы  жіңшіке 
қылшықтармен аяқталған  – Setaria italica – бастанған тары. 
Бастанған тары екі түр тармағына бөлінеді: қонақтары немесе гоми 
(Setaria italica maxima Al) — биік өсетін, жақсы бұтақтанған, өсіп-жетілу 
кезеңі  ұзақ  өсімдік-және  итқонақ  (S.i.mocharium  AL)  өсіп-жетілу  кезеңі 
қысқа, аласа өсетін өсімдік. 
Кәдімгі  тарының  тамыр  жүйесі  шашақты.  Екінші  топтың  барлық 
дақылдары сияқты тары да бір тамыршамен енеді және кейіннен түптену 
буынінен екінші, немесе түптену тамырларын түзеді, олар 1 м тереңдікке 
дейін  бойлайды.  Алайда,  тамырлардың  негізгі  массасы  топырақтың  0-20 
см  қабатында  шоғарланады,  ауа-тірек  тамырларын  қалыптастыруы 
мүмкін. 
Сабағы  –  5-7  буын  аралықты  сабан,    іші  қуыс,    түкті,  жер  үсті 
бұтақтануы да мүмкін. 
Жапырақтары  –  енді,  олардың  үстіңгі  жағы  түкті,  тілшесі  қысқа. 
Кәдімгі  тарының  гүл  шошры  –  сіпсебас.  Оның  бас  білігі  түзу  немесе 
әртүрлі  дәрежеде  бүгілген,  ұзындығы  да  әртүрлі.  Одан  екінші  дәрежелі 
бұтақтар өсіп шығады, кейінгісінен үшінші дәрежелі т.б. Әрбір бұтақ көп 
жүйелі  жарғақты  үш  масаққабықшалары  бар  масақшамен  аяқталады.  
Гүл  қабықшалары  (қауыздары)  көп  жүйелі,  тегіс,  нәзік,  жылтыр,  ақ 
немесе түсті, дәнмен жабыспайды. 
Кәдімгі  тарының  түр  тармақтарына  жіктелуіне  сіпсебастың 
құрылысы  негізге  алынған  (ұзындығы,  тығыздығы,  ортаңғы  біліктің 
бағыты,  бұтақтардың  негізгі  біліктен  ауытқу  дәрежесі,  бұтақтардың 
негізінде  жастықшаның  бар-жоғы).  Кәдімгі  тары  бес  түр  тармақтарына 
қомақты, тармақты, қысылған немесе тығыз, сопақ және тұтас-бөлінген 
(32-сурет, 56-кесте). 
Кәдімгі тарының түр тармақтары түршелереге төмендегідей белгілері 
бойынша ажыратылады: сіпсебастың түсі (масақ қабықшасының), дәннің 
түсі  (гүл  қабықшасының),  дәннің  үгілгіштігі.  Масақ  қабықшаларының 
түсі  сабанды-сарғыш  немесе  қоңыр-күлгін  (антоцианды)  болады.  Гүл 
қабықшаларының  түсі-ақ  түстен  қараға  дейін.  Тарының  негізгі 
түршелерінің  дәндері  гүл  қабықшаларымен  тығыз  жабысқан,  күшпен 

 
120 
 
ажыратылады.  Антоциан  түсті  тары  түршелері  антоциан  түсті    емес 
түршелерінен «сыз» жұрнағын жалғау арқылы анықталады (57-кесте). 
Қазақстанда пайдалануға рұқсат етілген кәдімгі тары сорттары: 
Ерте  пісетіндер:  Аружан,  2007  жылдан  Ақмола,  Батыс  Қазақстан 
облыстарында пайдалануға рұқсат етілген. 
Памяти  Берсиева,  2009  жылдан  Ақтөбе,  Маңғыстау,  Павлодар 
облыстарында пайдалануға рұқсат етілген. 
 
 
32-сурет – Тары: 1,2-егін-көгі мен дәннің толысу кезеңдеріндегі кәдімгі тары; 3-
түр тармақтарының шашақтары: а-қомақты; б-тармақты; в-қысылған (тығыз); г-тұтас 
тары; 4-масақша; 5-дәндер (оң жақтағы және төменгі-нақты табиғи мөлшерде) 

 
121 
 
56-кесте – Кәдімгі тары тармақтарының айырмашылық белгілері 
Белгілері 
Қомақты 
(patentissimum) 
Тармақты  
(Еffiusum) 
Қысылған (тығыз) 
(Соntractum) 
Сопақ  
(Оvalum) 
Тұтас  
(Сompactum) 
Сіпсебастың 
ұзындығы 
Ұзын 
Ұзын 
Ұзын 
Қысқа 
Қысқа 
Бұтақшалардың  
сипаты 
Жіңішке, нәзік 
Ұзын қысқалау 
Қысқалау 
Қысқа, дөрекі, 
серпімді 
Қысқа, дөрекі 
Сіпсебастың 
тығыздығы 
Өте борпылдақ 
Борпылдақ, 
орташа тығыздықта 
Борпылдақ 
Орташа тығыздықта, 
кейде тығыз 
Тығыз 
Бұтақтардың негізгі 
біліктен ауытқу 
дәрежесі 
Бұтақтар жан-жаққа 
қатты 
ауытқыған (90° 
шамасында) 
төменгі    бұтақтар 
ғана  қатты 
ауытқыған,      
жоғарылары сәл 
ғана 
Сіпсебастың         
бұтақтары       
орталық білікке     
және өз біліктеріне    
қысыңқы 
Орталық   біліктен 
бұтақтар      үлкен 
бұрыш         жасап 
ауытқыған 
Бұтақтар     
өздерінің 
біліктеріне    
қысыңқы   кейде   
орталық біліктен 
ауытқиды 
Бұтақшалардың 
негізінде 
жастықшаның бар- 
жоғы 
Әрбір бұтақта 
Негізінен төменгі 
бұтақтарда 
Жоқ, немесе әлсіз 
байқалады. 
Әрбір бұтақша 
негізінде болады 
Жоқ, немесе әлсіз 
айқыңдалған 
 
 
 
 
 
 
 

 
122 
 
57-кесте – Кәдімгі тары түршелерінің белгілері 
Түсі  
Түр тармақтары  
Дәннің 
Сіпсебастың 
Қомақты 
Тармақты 
Қысылағн 
(тығыз) 
Сопақ 
Тұтас 
Ақ  
Антоциансыз  
 
- 
Кандидум 
Candidum  
Альбум  
Album  
-  
Тұтас  
Astrachanicum  
Сарғыш немесе 
сары 
Антоциансыз 
 
Вителинум 
Vitellinum  
Флявум 
 Flavum 
Ауреум   
Aureum 
Ксантеуи 
Xanthium  
Денсум  
Dencum  
Қызыл  
Антоциансыз 
 
- 
Кокцинеум  
Coccintum  
Сангвиниум  
Sanguineum  
Рубум  
Rubrum  
Дацкиум  
Dacicum  
Сұр  
Антоциансыз 
 
Тефрум  
Tephrum  
Цинереум 
Cinereum   
Гризеум  
Griseum  
Гризеолюм  
Griscolum  
Метзгери  
Metzgeri  
Қола түсті  
Антоциансыз 
 
Монголикум  
Mongolicum  
Эреут  
Aereut  
Фатик  
Fatyk  
- 
Альфельда  
Alefeldt  

 
123 
 
Орташа мерзімде пісетіндер: 
Саратовское 3. Оңтүстік-Шығыс АҒЗИ-да (РФ) шығарылған, түршесі-
сантвинеум, қуаңшылыққа өте төзімді, шашылуға төзімді, өсімдіктерінің 
сақталуы  жоғары  деңгейде,  жаппай  шашақтануы  және  пісуімен 
ерекшеленеді.  1000  тұқымның  массасы  6,8-7,2  г,  1981  жылы  Батыс 
Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Маңғыстау облыстарында өсіруге рұқсат 
етілген.  
Саратовское  6.  Оңтүстік  Шығыс  АҒЗИ-да  (РФ)  шығарылған, 
сангвинеум  түршесіне  жатады,  жапырылуға  төзімді  және  шашылуға 
орташа  төзімді,  қара  күйеге  жоғары  төзімділігімен  ерекшеленеді.  1000 
дәннің  массасы  7,2-9,3  г.,  1985  жылдан  Ақмола,  Ақтөбе,  Алматы, 
Жамбыл,  Қызылорда,  Солтүстік  Қазақстан,  Шығыс  Қазақстан 
облыстарында өсіруге рұқсат етілген.  
Саратовское  10,  2010  жылдан  Қарағанды  облысында  өсіруге  рұқсат 
етілген. 
Омское  11,  1994  жылдан  Солтүстік  Қазақстан  облысында  өсіруге 
рұқсат етілген. 
Старт 1981 жылдан Ақтөбе облысында өсіруге рұқсат етілген. 
Павлодарское,  2011  жылдан  Ақмола,  Павлодар,  Солтүстік  Қазақстан 
облыстарында өсіруге рұқсат етілген. 
Шортандинское  7,  1994  жылдан  Ақмола  облысында  өсіруге  рұқсат 
етілген. 
Шортандинское  10,  2009  жылдан  Ақмола,  Қостанай,  Солтүстік 
Қазақстан облыстарында өсіруге рұқсат етілген.  
Шортандинское  11,  2011  жылдан  Ақмола,  Солтүстік  Қазақстан 
облыстарында өсіруге рұқсат етілген.  
Яркое 3, 2009 жылдан Ақтөбе облысында пайдалануға рұқсат етілген. 
Яркое  5,  2012  жылдан  Ақтөбе,  Алматы,  Қостанай,  Маңғыстау 
облыстарында өсіруге рұқсат етілген.  
 
Ортадан кеш пісетіндер: 
Уральское  109,  1981  жылдан  Қарағанды  облысында  өсіруге  рұқсат 
етілген. 
 
             КҮРІШ - РИС – ОRYZА 
 
                    Т А П С Ы Р М А  
1. Морфологиялық ерекшеліктерін оқып-үйрену. 
2. Түр тармақтары мен түршелерін анықтау. 
3.  Пайдалануға            рұқсат            етілген            күріш            сорттарының 
шаруашылық-биологиялык сипаттамасымен танысу. 
Кәдімгі   күріш – біржылдық   өсімдік.   Тамыр   жүйесі   шашақты, 
тереңге  бойламайды  (0,2-0,25  м  тереңдікке  ғана),  тамыр  талшықтары 
әлсіз дамыған.    Тамырдаға    арнаулы    ауа    өткізгіш    тканьдердің 

 
124 
 
барлығынан      күріш      тұрақты      су  жайылған  жағдайда  өсіп-жетілуге 
бейімделген. 
Сабағы  —  биіктігі  0,8-1,2  м  қуыс  буын  аралықтардан  (9-дан  20-ға  
дейін)  тұратын  сабан.    Сабақтар  күшті  түптенеді,    3-5  өнімді  сабақ 
қалыптастырады. 
Жапырақтары  –  линиялы-ланцетті,  қырлы    жүйкеленген,     шеттері 
үшкірленіп  біткен,  ұзындығы  20-25  см,  ені    1,5-2,0  см.  Негізгі  түсі 
жасыл, алайда қызыл, қызғылт, қоңыр-күлгін де болады. Жапырақ  саны 
– 10-13. 
Гүл шоғыры – сіпсебас (20-30 см) қырлы, орталық білігі бар, одан 
бірінші  дәрежелі  2-3  бұтақшалар  шығады,  олардан  екінші  дәрежелі 
бұтақшалар  тарайды    да      ұштарында      бір      гүлді    масақшалар   
орналасқан.   Масақ қабықшалары қалың, ланцетті, гүл қабықшалары мен 
қырлары болады, төменгілері қылтықты болуы мүмкін (10-12 см).   
Масақшалары – біргүлді. Гүл қабықшалары (қауыздары) сабаңды- 
сарғыш, қызыл, қоңыр, қоңыр-күлгін, қара болуы мүмкін. 
Гүлдері  басқа  астық  дақылдарынан  6  аталықтың  барлығымен 
ерекшеленеді. Күрші – өздігінен тозаңданады. Дәні қабықты, бастырғанда   
масақ      және      масақша      қауыздарымен  бірге  бүтін  масақша  түрінде 
үгітіледі. 
Күріш өсімдігінің жекелеген мүшелері 33-суретте көрсетілген. 
Күріш  қоңырбастылар  тұқымдасына  (Роасеае)  Оrуzа  туыстығына 
жатады  және  25  түрді  біріктіреді,  оның  ішінде  аса  маңыздысы  егістік 
күріш  (О.Sativа)  осы      заманғы    жүйелеуге      сәйкес  бұл  түр  3  түр, 
тармағына бөлінеді. 
-  қысқа дәнді күріш (Oryza sativa brevis) 
-  үнді түр тармағы (Oryza sativa indica) 
-  қытай-жапон түр тармағы (Oryza sativa sino-japonicа). 
Қысқа  дәнді  күріш  дәнінің  ұзындығы  –  4  мм  шамасында,  ұсақ  ол 
тропикалық елдерде ғана таралған үнді түр тармағының ұзын, (5 мм-ден 
жоғары)  жұқа  және  жіңішке  дәндері  болады,  ұзындығының  еніне 
қатынасы 3,0-3,5:1. Гүл қабықшалары түкпен көмкерілген. Қытай-жапон 
түр  тармағының  дәндері  енді,  жуан  (ұзындығы  5  мм-ден  жоғары), 
көлденең  қимасы  домалақтау  келген,  ұзындығының  еніне  қатынасы  1,5-
1,9:1. Гүл қабықшалары жиітүкті. 
Қазақстан Республикасында өсірілетін барлық күріш сорттары дерлік 
қытай-жапон түр тармағына жатады, ал ол консистенциясымен химиялық 
құрамы әртүрлі екі түршелер тобына ажыратылады. 
Күріштің түршелерін анықтау мынадай белгілерге негізделген: 
1.  Дәннің 
түсі  (ақ,  қызыл,  қоңыр,  қара,  қара-қоңыр), 
консистенциясы (шынылы, ұнды). 
2.  Гүл  қабықшалары  мен  қылтықтардың  түсі  (сабанды-сары, 
қызылдан  қоңыр-күлгін  және  қараға  дейін),  масақ  қабықшаларының 
мөлшері мен түсі. 
3.  Қылтықтылығы, 
қылтықтың 
болмауы 
және 
жартылай 

 
125 
 
қылтықтылық (58-кесте). 
 
 
  33-сурет – Күріш: 1,2-түптенудің басы мен сүттене пісу кезеңдеріндегі өсімдіктер; 
3-масақша;  4-пестик;  5-ауа  өткізгіш  ткань  (аэренхима);  6-  екітүсті  және  біртүсті 
гүл  қауыздарымен  (қабықшаларымен)  қытай-жапон  бұтағының  шашақтары, 
масақшалары, дәндері; 7-үнді бұтағының шашағы, масақшасы және дәні 
 
58-кесте – Егістік  күріш түршелерінің айырмашылық белгілері 
 
Қылтықты-
лығы 
 
 
Түсі 
Түрше 
 
 
гүл қауыздары 
(қабықшалары) 
қылтықтары 
дәні 
1 
2 
3 
4 
5 
Үнді түр тармағы 
Қылтықсыз 
Сабанды-сары 
- 
Ақ 
Мутика 
Mutica 
Қылтықты 
Сабанды-сары 
Сабанды-
сары 
Ақ 
Аристата 
Aristata 
Қылтықсыз 
Сабанды-сары 
- 
Ақ 
Гиланика 
Gilaniса 

 
126 
 
58-кестенің жалғасы 
1 
2 
3 
4 
5 
Қытай-жапон түр тармағы 
Қылтықсыз 
Сабанды-сары 
- 
Ақ 
Италика 
Іtaliса 
Қылтықсыз  қабырғасы    сабанды-
сары,   қырлары 
қоңыр-сары 
 
Ақ 
Зeравшаника 
Zeravschanіса 
Қылтықты 
Сабанды-сары 
Сабанды-
сары 
Ақ 
Вульгарис 
Vulgaris 
Қылтықты 
Сабанды-сары 
Қызғылт-сүр 
Ақ 
Эритроцерос 
Eritroceros 
Қылтықты 
Сабаңды-сары 
Қоңыр 
Ақ 
Амаура 
Amaura 
Қылтықты 
Сабанды-сары, 
қырлары қоңыр-сары 
Сабанды-
сары 
Ақ 
Дихроа 
Dichroa 
 
Қылтықты 
Қызыл 
Қызыл 
Ақ 
Рубра 
Rubra 
 
Пайдалануға рұқсат етілген күріш сорттары: 
Ерте пісетіндер: 
Анаит,  2012  жылдан  Қызылорда  облысында  пайдалануға  рұқсат 
етілген; 
Ару,  2008  жылдан  Қызылорда  облысында  пайдалануға  рұқсат 
етілген; 
Бақанас,  2008  жылдан  Алматы  облысында  пайдалануға  рұқсат 
етілген; 
Заря,  2008  жылдан  Алматы  облысында  пайдалануға  рұқсат 
етілген; 
Новатор, 2010 жылдан Қызылорда облысында пайдалануға рұқсат 
етілген; 
Пак-Ли, 2004 жылдан Алматы облысында өсіруге рұқсат етілген; 
Суат, 2009 жылдан Алматы облысында өсіруге рұқсат етілген; 
 
Ортадан ерте пісетіндер: 
Кубань  3,  1963  жылдан  Қызылорда  облысында  пайдалануға 
рұқсат етілген; 
Мадина, 2007 жылдан Қызылорда облысында пайдалануға рұқсат 
етілген; 
Уш-Тобинский,  1963  жылдан  Алматы  облысында  пайдалануға 
рұқсат етілген. 
Орташа мерзімде пісеретіндер: 
Авангард,  1985  жылдан  Қызылорда,  Шығыс  Қазақстан 
облыстарында пайдалануға рұқсат етілген; 
Алтынай,  1999  жылдан  Алматы  облысында  пайдалануға  рұқсат 
етілген; 

 
127 
 
Арал  202,  2006  жылдан  Қызылорда,  Алматы  облыстарында 
пайдалануға рұқсат етілген; 
Златый,  1996  жылдан  Алматы  облысында  пайдалануға  рұқсат 
етілген; 
КазНИИР-5,  2012  жылдан  Қызылорда  облысында  пайдалануға 
рұқсат етілген; 
Қарақалпақстан,  1989  жылдан  Шығыс  Қазақстан  облысында 
пайдалануға рұқсат етілген;  
Лидер,  2010  жылдан  Қызылорда  облысында  пайдалануға  рұқсат 
етілген; 
Лиман,  2007  жылдан  Қызылорда  облысында  пайдалануға  рұқсат 
етілген; 
Маржан, 1987 жылдан Қызылорда облысында пайдалануға рұқсат 
етілген; 
Опытное,  2006  жылдан  Алматы  облысында  пайдалануға  рұқсат 
етілген; 
Солнечный, 1982 жылдан Алматы облысында пайдалануға рұқсат 
етілген; 
Түгіскен,  2009  жылдан  Алматы,  Қызылорда  облыстарында 
пайдалануға рұқсат етілген; 
Уз-рос  59,  1973  жылдан  Шығыс  Қазақстан  облысында 
пайдалануға рұқсат етілген; 
Фишт,  2012  жылдан  Қызылорда  облысында  пайдалануға  рұқсат 
етілген; 
Янтарь,  1987  жылдан  Қызылорда  облысында  өсіруге  рұқсат 
етілген. 
 
Кеш пісетіндер: 
Лазурный,  1990  жылдан  Шығыс  Қазақстан  облысында 
пайдалануға рұқсат етілген; 
Уз-Рос  7-13,  1968  жылдан  Шығыс  Қазақстан  облысында 
пайдалануға рұқсат етілген. 
 
ҚАРАҚҰМЫҚ – ГРЕЧИХА – ҒАGОРҮRUМ  
 
ТАПСЫРМА 
 
1.  Қарақұмықтың        морфологиялық        белгілері        мен        гүлдену 
ерекшеліктерін оқып-үйрену. 
2.  Қарақұмықтың  түрлерін,  түр  тармақтарын  және  түршелерін 
анықтау. 
3.  Пайдалануға рұқсат етілген сорттарын оқып-үйрену. 
Қарақұмық (Ғаgopyrum) қарақұмақтар тұқымдасына (Роlygonасеае) 
жатады. Оның негізгі белгілері төменде және 34-суретте келтірілген. 

 
128 
 
 
34-сурет – Қарақұмық 1,2-егін көгі мен гүлдену кезеңдеріндегі өсімдіктер,  
3-гүлденіп тұрған өркен, 4-гүл, 5-жеміс, 6-жемістер, 7-дәндер 
 
Тамыры  кіндікті,  1  м  тереңдікке  дейін  бойлайды,  әлсіз  дамыған, 
ұзындығы сұлыға қарағанда 2 есе қысқа, негізгі масасы 25-30 см топырақ 
қабатында орналасқан. 
Сабағы қуыс, қырлы, жалаңаш, түрі мен сортына байланысты 6-дан 
20-ға  дейін  буынаралықтары  бар.  Сабағының  биіктігі  50-120  см,  түсі 
әдетте  жасыл,  бірақ  қызыл дақтары болады.  Сабақтың  төменгі бөлігінде 
топырақ  жақсы  ылғалданғанда  сабақтың  тамырлар  түзеді,  олар  жеміс 
өркен  бермейді.  Сабақтың  орта  бөлігінде  бірінші,  екінші,  үшінші,  және 
одан  әрі  дәрежедегі  бұтақтар  орналасқан.  Бұтақтану  дәрежесі  өсімді  
жиілігіне тәуелді: егістік селдір болған сайын өсімдік жақсы бұтақтанады. 
Жапырағы үш түрде болады: өсе бастағанда екі тұқым жарнағының 
жапырақшасы  дөңгеленген  бүйрек  пішінді,  содан  кейін  сағақты  жүрек 
пішінді  -  ұшбұрышты  жапырақтар  дамиды,  олар  сабақ  және  бұтақтар 
төбесіне қарай  сағақсыз садақ оғы тәрізді пішінге ауысады. Жапырақтың 
сабаққа  бекіген  орнында  жарғақты  түтікше  болады,  ол  сабақты  жапырақ 
сағағының  астынан  орай  орналасқан.  Жапырақ  негізінде  кейде  антоциан 
сақинасы жақсы көрінген. 
Қарақұмық  айтарлықтай  жапырақ  беті  ауданын  дамытады,  алайда 

 
129 
 
бір  гүлдің  жапырақпен  қамтамасыз  етілуі  (0,56-0,62  см
2
)  жаздық  бидайға 
қарағанда 1,5-2,0 есе төмен. Қарақұмықтың  дәнденуінің  төмендегі (15-20 
%  гүлдер  ғана  қалыпты  дамыған  тұқым  салады)  негізінен  осы  себепке 
байланысты. 
Гүлі  дұрыс  бестік  түрде  (35-сурет)  қосжынысты,  екі  шеңберге 
орналасқан  8  аталықтары  болады,  ал  олардың  ортасыңда  3  аналық 
аузымен  үшбағаналы  аналығы  бар.  Гүлдері  шоқгүлге  жиналған,  бір 
өсімдікте  300-500,  кейде  1000  дейін  гүлдер  түзіледі,  түстері  ақ  немесе 
күңгүрт – қызғылт болады. 
 
 
Қарақұмық  гүлдеріне  диморфизм  құбылысы  тән:  бір  өсімдіктерде 
гүлдер  қысқа  аталықтар  және  ұзын  аналықтар  (ұзын  бағаналы),  ал 
екіншілеріңде  ұзын  аталықтар  мен  қысқа  бағаналы  аналықтар 
қалыптастырады.  Барынша  жоғары  ұрықтанған  гүлдер  пайызын 
легитимді  (біртекті)  тозаңдану  береді,  бұл  жағдайда  ұзын  аталықтардың 
тозаңдары    ұзын    аналықтарға    және    қысқа  аталықтардікі қысқа 
аналықтарға салынады. 
Әр  текті  тозаңдану  (иллегитимді)  ұрықтанған  гүлдердің  төмен 
пайызын береді.
 

жүктеу/скачать 15,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: