Пререквизиттер Осы пәнді меңгеру үшін төмендегі пәндерді меңгеру кезінде алынған білім, икемділік және дағды-машықтар қажет: тіл біліміне кіріспе, қазақ тілінің фонетикасы, қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы
жүктеу/скачать 178,44 Kb.
|
1 2
Байланысты:қосымша материал үлгі ретінде өз бетімен даярлануға арналған
| 2-тақырып. Түркі филологиясының танымдық, тәрбиелік мәні. Тіл тарихы мен қоғамның рухани мәдениетін анықтауда жазба ескерткіштерін зерттеудің мәні. Түркі филологиясы мен түркологияның қалыптасып дамуы, негізгі кезеңдері. Орта ғасыр жазба ескерткіштері – түркі халықтарының өткен тарихы, мәдениеті, әдебиеті, тілі, тұрмыс-тіршілігі, дінінің өткен тарихынан мәлімет алуға мүмкіндік беретін асыл мұрасы. Тілдің уақыт өткен сайын дамуы тамырының тереңдігімен де өлшенеді. Уақыт тезіне шыдас беріп, қазіргі түркі тілдерімен тамырластығын жоғалтпаған тарихи маңызы зор жазба ескерткіштерді зерттеп, қазіргі тілдермен туыстық дәрежесін анықтау – бүгінгі ұрпақтың еншісі. Халқымыздың өткен тарихын, тілін, мәдениетін білуде, атап өткеніміздей, бұл мұралардың маңызы өте жоғары. Замандар бойы сақталып, бүгінгі күні халқымыздың асыл қазынасына айналған мұраларды халқымызға жеткізу мақсатында қыруар еңбектер атқарылды. Көне түркі тілінің мұралары жинап бастырылып, транскрипциялары, аудармалары беріліп, сөздіктері жасалынды. Руна, көне ұйғыр, араб жазуларымен берілген ескерткіштердің мәтіндері, транскрипциялары, аудармалары беріліп, сөздіктері қазіргі қазақ тілінде де жарық көрді. Бұл ескерткіштердің тілі жөнінде көптеген ғылыми еңбектер, мақалалар, оқу құралдары жазылып, түркологияда қаншама дүниелердің беті ашылды, ең бастысы, тарихи тұрғыдан зерттеудің негізгі бағыттары айқындалды.Уақыттың ұлы көшіндегі түркі халықтары осындай тарихи кезеңдерден бүгінгі ұрпаққа мол мәлімет берерліктей жазба ескерткіштер қалдырды. Түркі халықтарының рухани-мәдени, тарихи өмірінде бұл ғасырларда өмір сүрген ақыл-ой мен білімнің алып тұлғалары, көркем сөз зергерлері мен тілші-ғалымдар түркі тіліндегі көркем әдебиеттің шарықтап, өсіп-өркендеуіне мол үлес қосты. Тамыры терең халқымыздың асыл мұраларына биік баға берген Президентіміз Н.Ә. Назарбаев: «...Осынау апайтөс даланы ежелден мекен етіп келе жатқан халқымыздың тарихи тамыры тым тереңде жатыр. Оның өзіндік терең танымы, қалыптасқан халықтық салтдәстүрі, өркендеген зор мәдениеті бар. Беймәлімі көп көне ғасырлар қойнауына үңілмей-ақ бергі, тарихқа танымал Түрік қағанаты заманынан түйдегімен жеткен тарихи-мәдени жәдігерлердің үлкен шоғырының өзі-ақ әлем алдындағы түрік өркениетін айғақтар төлқұжаты іспеттес. Жүсіп Баласағұнидің «Құтты білігі», Махмұт Қашқаридің «Түрік сөздігі», Қожа Ахмет Йассауидің «Даналық кітабы», Ахмет Йүгінекидің «Ақиқат сыйы» секілді ұлы шығармалары, әлемнің екінші ұстазы атанған Әбунасыр Фарабидің бұған дейінгі біршама игерілген ғажайып мұралары тұғырлы тарихтың, ұлы мәдениеттің, мол біліктің мәңгілік мәуесіндей» – деп, бұл жәдігерліктердің жаңа заманның жеке тұлғасын тәрбиелеуге зор үлес қосатынына назар аударған еді. Орта ғасырдағы жазба ескерткіштер – сол дәуірдегі этикалық топтардың сөйлеген тілдері туралы ақпараттарды сақтап қалған бірден-бір тілдік материалдар. Сондықтан оларды жан-жақты зерттеудің нәтижесінде қазіргі түркі тілдерін, соның ішіндегі қазақ тілінің де тарихы туралы нақты мәліметтер ала аламыз. Зерттеуімізде осы кезеңді шартты түрде Х-ХҮ ғасырлар деп бөліп аламыз. Бұл кезеңнің ескерткіштері сан алуан тақырыпта жазылған. Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштер негізінен ХІ-ХҮІІ ғасырлар аралығын қамтиды. Олар жазу үлгісіне қарай бес топқа бөлінеді: Готикалық көне шрифтімен жазылған ескерткіштер (ХІІІ – ХІҮ ғасырлар). Араб әрпімен жазылған мұралар (ХІ – ХІҮ ғасырлар). Армян жазуымен берілген мұралар ( ХҮ – ХҮІ ғасырлар). Орыс әліпбиімен жазылып қалған деректер (ХІ – ХІІІ ғасырлар). Шығыс Европа аймағын мекендейтін кейбір халықтардың тілінде сақталып қалған және сол елдердің өзіндік жазу үлгілерімен берілген сөздер (адам аттары мен жер-су аттары т.б.). Сонымен қатар ескерткіштер белгілі бір саяси-әкімшілік орталықтарда туып, солардың талап-тілектеріне сай жазылып отырғандықтан, қазақ ғалымдары (Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М.) оларды шартты түрде мынадай топтарға бөліп қарастырады: куман қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер, половец қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер, Орта Азия қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер, Алтын Орда қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер, Мамлюк қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер, Армян колониясының тілінде жазылған ескерткіштер. Орта ғасырларда жазылған ескерткіштерді зерттеп, құнды пікірлер айтқан ғалымдардың тұжырымдарын басшылыққа алған М. Сабыр мынадай екі үлкен топқа бөліп қарастырады: 1. Көне қыпшақ ауызекі сөйлеу тілінде жазылған ескерткіштер. 2. Көне қыпшақ жазба ескерткіштері.
Әдебиеттер: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ.Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.-Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010.–255 б. 4. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 5. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 3-тақырып. Тіл және этнос. Көне түркі этногенезі проблемасы. Орталық және Орта Азияны мекендеген түркі тілдес тайпалар туралы алғашқы мағлұматтар. Сақ, үйсін, хун және көне түркілердің этникалық жақындық проблемасы. Орта ғасыр жазба ескерткіштерін жазылу мақсатына қарай 1) әдеби-діни ескерткіштер; 2) тілдік-грамматикалық зерттеулер (сөздіктер және т.б.); 3) тарихи кезеңге арналған ескерткіштер (хандар шежіресі, жалпы шежірелер, қолбасшылар мен батырлар, жорықтар туралы және т.б.) деп үш топқа бөліп қарастыру да кездеседі. Жеке ескерткіштердің тілін арнайы зерттеумен айналысып, монографиялық еңбек жазған ғалымдар көп емес. Ескерткіштер арнайы зерттелмегендіктен, ескерткіштердің тілі жөнінде айтылған пікірлер де сан алуан. Десек те, орта ғасырлық жазба мұралар тарих, әдебиет, тіл, мәдениет, философия т.б. әр саладағы зерттеуші-ғалымдар тарапынан белгілі бір дәрежеде зерттелген. Бұл зерттеулердің көш басында Г.Ю. Клапрот, В.В. Радлов, П.М. Мелиоранский, А.Н. Самойлович тәрiздi тұлғалар тұрса, кеңестiк дәуiрде, одан кейiнгi кезеңде зерттеулер Э.Н. Наджип, А.К. Боровков, Э. Фазылов, А.М. Щербак сынды т.б. ғалымдардың есiмдерiмен байланысты. Ал солардың ішінен осы саладағы зерттеумен тікелей шұғылданушы қазақстандық ғалымдардан Ә. Құрышжанов, Б. Сағындықұлы, Ә. Ибатов, Р. Сыздықова, Ә. Керiмов, А.Н. Гаркавец, М. Мәженова, Қ. Өмірәлиев және т.б. Бұл ғалымдардың қатары аталған мәселе бойынша еңбек етiп жүрген кейiнгi буын өкiлдерiнен С.Құдасов, М.Сабыр, С.Дүйсенов, Р.Досжан және т.б. орта буын зерттеушілермен толығып келеді. Орта ғасыр кезеңі түркі халықтары үшін өте маңызды әлеуметтік оқиғаларға толы болды. Бұл дәуірдің ең басты ерекшелігі: баршаға ортақ түркі тілінен бөлініп, дербес тілдер қалыптаса бастады. Бұған түркі халықтарының әлеуметтік даму дәрежесі, орналасқан географиялық ортасы, тіл дербестігі, діни нанымдары т.б. қозғаушы күштері себепші болды. Орта ғасырлардағы түркі тайпаларының дамуына да осындай факторлардың үлкен әсері болды. Қазіргі таңда орта ғасырларға тән деп есептелетін түркологияға белгілі көптеген ескерткіштер бар. Атап айтсақ, дәстүрлі әдеби тілдегі еңбектерге: Рабғузи-дің "Қиссасу-л-Ән-бия", Құтыбтың "Құсырау уа Шырын", Рауандидің "Мұхаббатнама", Әлидің "Нахдж-әлФарадис", Сайф Сараидың "Гүлистан бит-түрки", Сиди Ахмедтің "Ташшұқнама", Хорезмидің "Тәржіма Шаһнама", Ахмед Иүгінекидің "Ақиқат сыйы", Әбілғазының "Оғызнама" атты еңбектері мен авторлары белгісіз "Қорқыт ата кітабы", "Сираж әлҚулуб", "Рахат әл-Қулуб", "Миғражнама", "Дастан-и-Жұмжұма Сұлтан», "Мифта-ҺулӘділ", "Тефсир", т.б. шығармалар. Ал жергілікті халық тіліндегі ескерткіштер - Қожа Ахмет Иасауидің "Диуани хикметі", Сүлеймен Бақырғанидің «Хикметі", т.б. Қыпшақ ауызекі сөйлеу тіліндегі жазбалар: "Диуани лұғат-ит-түрк", "Кодекс Қуманикус", "Китаб әл-Идрак Ли-Лисан әл-Атрак" (Әбу Хаййан), «Китаб Булғат әл-муштақ филуғагг ат-түрк" (Жамалладдин ат-түрки), «Ат-тухфат әз-Закия фи-л-Лүғат-ат-Түркия", "Әл-Қауанин әл-Куллия ли-дабт әл-лұғати-т-Түркия", "Китаб әд-Дурра әл-Мудийа фил-Луғат ат-Туркийа уәл-Камал", "Ашшудүр әд-даһабия уа-л-қита әл-ахмадия философия-луғат-ат-Түркия" (Молла ибн Салих), "Хуласа", "Мани әл-ғузат", "Китаб Муқад-дима" (Ас-Самарқанди), "Китаб ад-Дағуа» т.б. Армян қыпшақтары тілінде жазылған трактаттар, сөздіктер, тарихи жазбалар, т.б. осы топқа жатады. Мәмлүк кыпшақтары тілінде 10-ға жуық еңбек бар. Қыпшақ жазба ескерткіштерінің көбі қыпшақ тілінде жазылып, оғыз тілі әсер еткен (Мәмлүк, Орта Азия мұралары), оғыз тілінде жазылып, қыпшақ тілінің ықпалына түскендері аз (Хорезм нұсқалары)» [2, 45- 46]. Бұл орта ғасырлық дереккөздері қазіргі заманғы кешенді зерттеушіден үлкен жауапкершілікпен жүзеге асырылатын деректану жұмыстарын жүргізуді талап етеді. Орта ғасырлардағы түркі жазба ескерткіштерінің тілі жекелеген категориялар бойынша қарастырылғаны болмаса, арнайы салыстырыла зерттелмеген. Тіл тарихын зерттеу арқылы қазіргі түркі тілдерінің тілдік құрылымын анықтау, осы түркі тілдерінің белгілі бір дәуірдегі ескерткіштер тіліне қатысын анықтау – ең негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Түрколог ғалым А.М. Щербак өзінің «Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-ХІІІ в.в. из Восточного Туркестана» атты үлкен монографиялық еңбегінде Х-ХІІІ ғасыр Шығыс Түркістан жазбалары тілін зерттеген. Зерттеуге Йүсүп Баласағұнидің «Құтадғу білігі», Ахмед Йүгнекидің «Һибат-ул хақайиғы», Махмуд Қашғаридің «Дивану луғат-ит түрігі», Рабғузидің «Қисас-ул анбийасы», «Оғуз-наме» т.б. ескерткіштер нысан етіліп алынған [4, 76-113]. Бірінші тарауда жазбалар тілінің фонетикасы, ал екінші тарауда морфологиясы сөз болады. ІІ тарауда сөз таптарының түбір, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, шылау түрлеріне тоқталған. Бірнеше ескерткіштер тілін салыстыра отырып, дәуір тіліне тән ерекшеліктерді, дәуір тіліне тән белгілерді анықтаған. Сондай-ақ айқындалған грамматикалық тұлғалардың ішінен сөз етіп отырған дәуірлерде көне формаларға айналғандарын соған дейінгі дәуір ескерткіштерінің тілімен салыстыра береді. Сөз таптарының морфологиялық құрылысын, сөз тудырушы аффикстердің сөзжасамдық сипатын айқындау, яғни морфологиялық сипатын жан-жақты көрсету түркі жазба әдеби тілдерінің қалыптасуы мен даму теориясын айқындауға үлес қосары сөзсіз. Осы тұрғыдан А.М. Щербак еңбегінің құндылығы жоғары. Қазірге дейін көпшілік түрколог ғалымдар А.М. Щербак еңбегін басшылыққа алып отырады. Түркологияда қолданылатын негізгі септік, тәуелденген септік, құралдық септік т.б. терминдер бұл еңбекте де кездеседі. Еңбектің соңына қарай грамматикалық тұлғалардың көрсеткіштерін беруі ізденушілер үшін морфология саласында бағыт-бағдар беріп отыратындығы сөзсіз. Мұндай грамматикалық тұлғалардың көрсеткіші Э.Фазылов еңбегінде де кездеседі. Э.Фазыловтың «Староузбекский язык», «Хорезмийские памятники ХІҮ века» атты екі томнан тұратын кітабы лексикалық және грамматикалық бөлімдерден тұрады. Бірінші бөлімде ескі мәтіндегі сөздерге түсінік берілген. Автор ХІV ғасыр тілінің сөздік құрамын толықтай беруге тырысқан. ХІ-ХІҮ ғасырларға қатысты автор былай дейді: «Этот период является наиболее сложным вследствие распространения книжной традиции, взаимовлияния письменных тюркских языков и влияния на них разговорного» [5, 6]. Бұл еңбекте Сайф Сараийдің «Гулистан би-т-турки», Хорезмидің «Мухаббат-наме», Қутбтың «Хосрау уа Ширин», «Нахджу-л фарадис» атты еңбектері мен Мавл Қазы Мухсиннің, Мавлан Имад Мавлавидің, Ахмад Хожа ас-Сарайидің, Мавлан Исхак Туғлы Хожаның, Хаджамидің, Берке Факих шығармаларының тілі қарастырылады. Хорезм ескерткіштерінің тілі бұдан ертеректе жазылған қарахандық ескерткіштер тілімен байланысты, сол ескерткіштердің ары қарайғы жалғасы десек те болады. Сондықтан ескерткіштер тілін салыстыруда бұл еңбектің маңызы жоғары. «Изысканный дар тюркскому языку» (Грамматический трактат ХІV в. на арабском языке) атты еңбек ХІҮ ғасыр құнды ескерткіштерінің бірі «Китаб ат-тухфат уз-закийат фил-луғат-ит-туркийа» (бұдан былай – Ат-тухфа...) шығармасының тілін зерттеуге арналған. Монографияның кіріспесін, лексика-грамматикалық очеркін, қолжазбаның аудармасын, глоссарийін, грамматикалық көрсеткішін жазған – Э.И. Фазылов пен М.Т. Зияева, 1978 жылы Ташкент қаласынан басылып шықты. «Ат-тухфа...» ескерткішінің авторы белгісіз. Осы кітапты жазу барысында белгісіз автор қыпшақ тілін негізге алуды мақсат етіп қойғандығын айтады, себебі қыпшақ тілі сол дәуірлерде кең көлемде қолданылған. «Ат-тухфа...» тек жазба мұра ғана емес, түркі тілін зерттеуге арналған грамматикалық трактат екендігі белгілі. Белгісіз автор қыпшақ тілінің қолданылу ерекшеліктерін, грамматикалық, фонетикалық ережелерін араб лингвистикалық дәстүрі бойынша талдап көрсеткен. Ескерткіш тіліндегі түбірлердің қосымшалары бір бөлек, сөзжасамы бір бөлек әңгімеленген [6, 31-82]. Орта түркі жазба ескерткіштері тілін сөз ететін келесі бір еңбек – түрколог ғалым Э.Н. Наджиптің «Тюркоязычный памятник ХІV века «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык» атты еңбегі. Монография Алматы қаласында 1975 жылы жарық көрді. Кітаптың І бөлімінде морфологиялық талдаулар берілген. Мұнда Сейф Сараидің «Гүлистан бит - түрки» ескерткіші тілінің морфологиясы жан-жақты зерттелген. Сонымен бірге автор ескерткіш тілін басқа да тарихи жазбалармен және қазіргі түркі тілдері (өзбек, татар, башқұрт, ұйғыр, әзірбайжан, құмық, қарақалпақ, ноғай, түрік, қазақ) материалдарымен салыстыра отырып талдаған. Ескерткіш тілінің орта ғасырда жазылған басқа да ескерткіштер тілімен ұқсастықтары мен айырмашылықтары айқындалған. Түркітанушы ескерткіш тіліне нақты жасаған талдауларына сүйеніп, «Гүлистан бит - түрки» ескерткіші тілін оғыз, қыпшақ тайпалары тіліне жақын деген тұжырым жасаған [7, 102]. Академик А.Н. Кононовтың «История изучения тюркских языков в России» атты кітабында Орхон-енисей, көне ұйғыр жазба ескерткіштері, сондай-ақ ортағасырлық араб, парсы, түркі ғалымдарының еңбектері және XYIII ғасырдан бергі Батыс Европа мен орыс ғалымдарының зерттеулері туралы толық мағлұмат берілген [8, 215-242]. Т. Қордабаев «Түркология және қазақ тіл білімі» атты еңбегінде қазақ тілін зерттеген орыс түркологтарының ешқайсысы да сөздерді тапқа бөлгенде қандай принципті басшылыққа алатынын айтпағандықтарын [9, 116] және ол еңбектерде жеке сөздердің құрамы мен олардың қандай жұрнақтар арқылы жасалатыны, әртүрлі жалғаулар арқылы қалай түрленетіні сияқты мәселелердің ғана қамтылып, ол сөздердің неліктен белгілі бір сөз табына жататындығы, сөз таптарының неліктен жеке сөз табы болып табылатындығы, олардың өзіндік лексика-грамматикалық сипаттары қандай деген сияқты күрделі теориялық мәселелердің қамтылмағандығы туралы жазған [10, 71 б.]. 1971 жылы Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, М. Томановтың авторлығымен «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» атты зерттеу баспадан жарияланды. «Көне ұйғыр жазу ескерткіштерінің тілі» бөлімін Ғ.Айдаров жазған. Мұнда түбір сөздер, туынды сөздер, біріккен сөздер, күрделі сөздер, көптелу, тәуелдену, септелу, жіктелу категориялары әңгімеленеді. Ескерткіштерден нақты мысалдар келтіріледі [11, 140- 142]. «Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштердің тілі» бөлімін Ә. Құрышжанов құрастырған. Ол қыпшақ тілі ескерткіштеріндегі түбірдің жай-күйін айта келіп, жалғаулар мен жұрнақтар туралы біршама мағлұмат береді [11, 213-229]. «М. Қашғари заманындағы түркі халықтарының тілі» бөлімін жазған М.Томанов «Дивану луғат-ит түрк» сөздігіндегі түбірлер туралы баяндайды [11, 157-161]. Аталған еңбектерде тарихи жәдігерлердің дыбыстық, грамматикалық ерекшеліктері жан-жақты ашылып, тарихи сөздік құрам, оның ішінде бір буынды, екі буынды, үш буынды сөздер және күрделі сөздер туралы құнды пікірлер айтылған. Сөз таптарының түбір, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу түрлері мен көмекші сөз таптары (служебные части речи) ретінде септеуліктер, шылаулар, демеуліктер қарастырылған. Сөз тудырушы және сөз түрлендіруші элементтердің ескерткіштердегі көріністері берілген. Әдебиеттер: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 6. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 7. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 4-тақырып. Қазіргі түркі халықтары. Түркі тілдері және олардың классификациясы. Түркі халықтарының дүниеде таралуы, демографиясы. Түрік, өзбек, ұйғыр, қазақ, қарақалпақ, қырғыз, татар, башқұрт, әзербайжан, түркімен, чуваш, саха, құмық, қарашай, балқар, ноғай, гагауыз, хакас,т.б. халықтары.Қазіргі түркі халықтарының этнографиясы, материалдық және рухани мәдениеті туралы мәліметтер. Тілдердің материалдық туыстастығын айқындайтын критерийлер. Түркі тілдерінің құрылысы, типологиялық сипаттамасы. Түркі тілдерін жіктеу прициптері(тарихи, географиялық, фонетикалық, фонетика- морфологиялық). Түркі тілдерінің негізгі классификациясына шолу. Өткен ғасыр түркологтарының( И.Н.Березин, В.В. Радлов, Ф.Е.Корш) түркі тілдерін жіктеудегі тәжірибелері.А.Н:Самойлович, В:В:Богородицкий, С:Е:Малов, Н.А.Баскаков, И.Бенцинг,К.Менгес, А.Дж.мре,т.б. жасаған классификациясы. Қазақтардың сөйлеу мәдениетінің, тілінің тарихын зерттеу жұмыстарына жазба ескерткіштер материалдарын тартудың, сол арқылы тіліміздің толығу, даму жолдарын білудің маңызы зор. Тіл фактілерін тарихи тұрғыдан алып зерттеудің, білудің ғылым үшін де, практикалық іс үшін де үлкен мәні бар. Өйткені қандай құбылыстың, фактінің болмасын өткенін, тарихи даму жолдарын білмей тұрып, оның қазіргі күйін, сырын жете білу мүмкін емес [1,5]. Қай тілдің болмасын, өткен тарихын, грамматикалық құрылысының даму жолдарын зерттеу, үйрену үшін, ең алдымен, тілдің сол өткен күйін білдіретін, өткен дәуірлерінен сақталған тілдік фактілер, жазба материалдар болу керек. Тілдің әрбір тарихи кезеңдегі күйін білдіретін жазба материалынсыз, тілдік фактісіз оның өткен тарихын зерттеу, білу мүмкін емес. Олай болса, тіл тарихын, тілдің грамматикалық құрылыс тарихын зерттеудегі, білудегі алғашқы қадам тілдің әрбір тарихи кезеңдегі күйін білдіре алатын жазба материалдар бар ма, болса олар қайсылар деген сұрауға жауап беруден басталу керек [1, 8]. Қазақ мәдениетінің тарихына қатысты кезеңдердің бірі – кейінгі орта ғасыр, яғни ХІІХV ғасырлар аралығы болып табылады. Осы уақыттар аралығында түркі халықтарының, оның ішінде қазақ ұлтының қалыптасуына зор үлес қосқан қыпшақтардың тілі, әдебиеті, тарихы және т.б. туралы жазылынып қалған бірқатар тарихи мұралар бар: Рабғузи «Қиссас ул-Әнбия», Құтыб «Хұсырау-Шырын», Сайф Сараи «Гулистан би т-түрки», Махмуд бин Али «Нахдж ал-Фарадис», Ахмет Иасауи «Диуани Хикмет», Абу Хайиан «Китаб ал-Идрак ли-лисан ал-атрак», ат-Түрки «Китаб булғат әл-муштақ фи-луғат ат-түрк», «Хуласа», «Мунийат ал-ғуззат», ас-Самарқанди «Китаб муқаддима» т.б. Бүгінгі қыпшақ тілдерінің тарихын түсініп, танып білу үшін орта ғасырлық жазба ескерткіштер тілін оқып үйрену, зерттеу, мұрағаттар материалдарын есепке алу маңызды, қажет іс. Ескіні білмей – бүгінгіні түсіну қиын-ақ. Қазақ тілінің тарихына қатысты жазба мұраларды игеру, зерттеу ұлт тарихын бағдарлауға да негіз болады. ХІV ғасыр жазба ескерткіштерінің жазылу уақыты қазақ тілінің ұлт тілі ретінде қалыптасу кезеңімен сай келеді. Ал аталмыш ескерткіштер лексикасының өзара айырмашылықтарынан гөрі ұқсастықтары мол, бір жазба дәстүрге негізделген, сондықтан біртұтас (монолитті) жүйе ретінде қазақ тілімен сабақтастыра зерттеу көптеген тың тұжырымдарға жетелейді [2.16]. Қазақ тілінің тарихына, сонымен қатар түркі тілдері тарихын зерттеуде ең көне, алғашқы материал ретінде Орхон-енисей жазба ескерткіштерін атай аламыз. Қазақ тілінің бұдан кейінгі тарихын осы кезеңде Қыпшақ бірлестігі, тайпалық одақтар құрамында болған тайпалар, рулар тілдерімен байланысты болғаны тарихтан мәлім. Осы Х-ХV ғасырлар арасында осы бірлестікке енген тайпалар мен рулар тілінде жазылған жазба ескерткіштер түркі тілдеріне ортақ мұра болып есептеледі, қазақ тілі үшін тума материал болады. Қазақтың біртұтас этнос болып қалыптасуында, ұлт тілінің дараланып өсіп-жетіліп өркендеуінде Алтын Орда мемлекеті зор рөл атқарды. Ол дүниежүзілік тарихта, әлемдік мәдениетте өзіндік орны бар іргелі де қуатты мемлекет еді. Бұл солтүстікшығыста Бұлғар облысы, Еділдің орта және төменгі жағалауын, оңтүстік Қырым, Кавказдың Дербентке дейінгі, тіпті одан да арғы далаларды, шығыста батыс Сібір мен Сырдарияның төменгі жағалауын алып жатқан кең байтақ ел болатын [2, 4]. Алтын Орда мемлекетінің территориясын мекендеген халықтардың этникалық құрамы туралы әртүрлі мәліметтер бар. Түркітанушы П.М.Мелиоранский «Араб филолог о турецком языке» деген еңбегінде: «Золотая Орда состояла из смеси различных турецких и монгольских племен» деп көрсеткен. Белгілі ғалым Ә.Құрышжанов тарихи деректерге сүйене отырып, Алтын Орда халқының дені қыпшақ рулары болған деген қорытындыға келеді. Сол қыпшақ рулары қазіргі қазақ халқының арғы тегі екені даусыз. Бұл ру, тайпалар әлемдік мәдениетке өз үлестерін қосып, кейінгі ұрпақтарға мол мәдени мұралар қалдырып кетті. Діні мықты елді жау алса да, тілі мықты елді жау ала алмайтынына тарих куә. Алтын Орда мемлекеті тарихтың өкпек желіне ұшырап, қанды соғыстар мен саяси жағдайлардың әсерінен күйреп, бірнеше ұсақ хандықтарға ыдырап кетсе де, оның орнында сол дәуірдегі бабалар тілінде жазылған құнды әдеби жазба ескерткіштер қалды [2, 5]. Көптеген түркі тілдес халықтардың, алдымен қазақтардың қалыптасуы ортағасырлық қыпшақтар тарихымен тығыз байланысты. Қыпшақ этносының үлкен-үлкен топтары қырғыздардың, қарақалпақтардың, өзбектердің, татарлардың, башқұрттардың, Кавказ маңындағы, Оітүстік Сібір мен Алтайдағы түркі халықтарының құрамына қосылды; қыпшақ тайпалары Орыс, Грузия, Армения, Византия, Румыния, Венгрия, Мысыр және Сирия халықтарының тарихында өз ізін қалдырды. Қыпшақтардың тарихи даму кезеңдері әртүрлі тілдерде жазылынып қалған: көне түркі, қытай, орыс, грузин, византия, латын, араб, парсы, моңғол және т.б. Алғашқы дереккөздердің мәліметтік деңгейі хронологиялық немесе аумақтық шектеулігіне байланысты әртүрлі болып келеді. Жалпы дәстүр және мәдениет аясына біріккен араб және парсы тілді дереккөздер орны ерекше: олардағы маңызды материалдар – VІІІ ғасырдың бас кезеңінен бастап, кейінгі орта ғасырларға дейінгі бірнеше ғасырларды қамтиды, қыпшақтардың шығыстан батысқа – Ертіс алабынан Днепр мен Нилге дейінгі таралу кезеңдері баяндалады. Көне, ескі қыпшақ мәдениеті туралы ІХ-ХVІІ ғасырларда Орта Азиядан бастап, Таяу Шығыста, сондай-ақ Испанияда араб, парсы және кейбір түркі тілдерінде жазылған ескерткіштер саны мол. Ортағасырлық ескерткіштер ХVІІІ ғасырдан бастап зерттеу нысанына алынып келеді, бірақ ол зерттеулер тұрақты түрде жүзеге асырылып отырмады. ХІХ ғасырда, ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде арабтардың классикалық географиялық және тарихи шығармаларының ғылыми айналымға енуіне байланысты сапалық тұрғыдан, соның ішінде Орта Азиялық түркі халықтары туралы жаңа зерттеулердің пайда болуына алғышарт жасалынды [3, 6]. Бүгінгі уақытта жалпы түркі тілдерінің, оның ішінде қазақ тілінің де тарихына байланысты көне түркі, ескі түркі, ескі қыпшақ, армян, араб, ескі грек, ескі қазақ тілдерінде, әртүрлі графикалық үлгілерде жазылған жазба жадыгерліктердің бірқатары ғылыми тұрғыдан зерттеу объектісіне алынып, қазіргі мәдениетіміздің игілігіне ұсынылып жүр [3, 48]. З. В. Тоғанның пікіріне қарағанда, қазақ тілінің тарихына қатысты жазба мұраларды қазақ ауызекі тілінің (фольклорының) материалдарымен салыстыра зерттеу ісін жүзеге асыра білу қажет. Ортағасырлық жазба мұраларда «түрки тіл» деп берілген жазба тілдің стильдік, морфологиялық ерекшеліктері кейінгі зерттеушілердің назарына ілінбей келеді. Ал «түрки» тілдің синтаксистік, ареальдық-синтаксистік ерекшеліктері осы уақытқа дейін мүлдем зерттелінген емес. Жазба мұралар тілінде қолданылған, жалпы түркі халықтарына ортақ жазба мәдениет тілі ескі қыпшақ, ескі оғыз, түрки, шағатай тілдері деп сараланғанымен, әлі де болса олардың синтаксистік қолданымдары, өзара айырмашылықтары тілдік-тарихи тұрғыдан нақтыланған жоқ. Келешектегі зерттеу жұмыстарында түркітанушы ғалымдар осы мәселеге арнайы тоқталып, ауқымды зерттеу жұмыстарын жалғастыруы қажет деп білеміз. Әдебиеттер: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 8. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 9. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 5-тақырып.Түркі жазуы мен тіл мәдениеті тарихының кезеңдері. Жазу мен жазба тіл. Жазба тіл мен ауызекі тілдің өзіндік ерекшеліктері. Жазу. Таңбасы мен дыбыс жазудың даму тарихы жөнінде жалпы түсінік. Жазу жүйесінің түрлері.Пиктографиялық жазу.Идеографиялық жазу .Буын жазуы. Алфавит(әріп жазуы),оның пайда болуы мен тармақталуы жөніндегі негізгі мәліметтер. Орта Азия, Қазақстан, Оңтүстік Сібір жеріндегі жазудың алғашқы түрлері.Бұлардың сипаттамасы, табылған жерлері. Көне түркі және қазақтың рулық елтаңбалары туралы түсінік, олардың бастыларын атап көрсету. Графикалық лингвистиканың негізгі тараулары. Палеография менэпиграфика.Грфһафика мен орфография. Графемика. Графемика мен әріптің байланысы. Графема мен фонеманың өзара қарым –қатынасы.. Графикалық лингвистика және жазу тарихы.. Түркі тілдері, қазақ тілі графикасының дамуындағы басты кезеңдер. 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 10. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 11. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 6- тақырып. Көне түркі руникалық ескерткіштері. Руникалық көне түркі( орхон- енисей) жазу ескерткіштері, олардың зерттелу тарихы мен тараған аймақтары. Орхон жазу ескерткіштері(ҮІІІғ). Енисей жазу ескерткіштері.(Ү-ҮІІІғ. шамасы).Руникалық жазулар тастан басқа заттарға да ойылып жазылатыны(алтын, күміс, қола, сүйек,ағаш,саз балшықтан жасалған бұйымдарда).Шығыс Түркістанда қағазға жазылған руникалық мәтіндердің табылуы.(ҮІІІ-ІХғғ). Қазақстан жерінен соңғы кезде табылған руникалық көне түркі ескерткіштері, олардың зерттелуі, оқылуы, ғылымдық маңызы.Ертіс жазу ескерткіштері. Іле жазу ескерткіштері. Талас жазу ескерткіштері(Жамбыл облысы).Сырдария жазу ескерткіштері. Жайық жазу ескерткіштері. Оңтүстік Сібір мен Жетісу жерін мекендеген алғашқы көшпелі тайпаларда руникалық жазу болғандығын дәлелдейтін материалдар. Ертіс бойынан табылған күміс тостағаншадағы руникалық көне түркі жазулар(біздің заманымызға дейінгі Ү-ІҮғғ).Бұл жазуларды оқып шешудегі кездескен қиыншылықтар мен қол жеткен табыстарымыз. Руникалық көне түркі ескерткіштерінің тіліне қысқаша шолу. Оның қазіргі түркі тілдеріне қатысы жөнінде зеаттеушілердің пікіріне тоқталу. Орхон-енисей жазу ескерткіштері жазылған уақыт түркі тілдерінің даму тарихына Көне түркі дәуіріне сай келеді. Шығыс Түрік қағандығының құрамында өмір сүрген түріктер осы орхон жазуын қолданып, сол жазудың тілінде сөйлеген. Орхон-Енисей жазу ескерткіштерінің ең көп табылған жері – Орхон, Енисей, Селенга, Талас өзендерінің бойы болғандықтан бұл ескерткіштер Орхон-Енисей жазуы деп аталады. Бұл жазу ескерткіштері өзінің жазылу ерекшеліктеріне, қолданылу өрісіне қарай талас, енисей және орхон жазуы деп үш топқа бөлінеді. Орхон әліпбиі шамамен Ү-ҮІІІ ғасырлардан бастап белгілі, оның 38 әрпі болған. Ол жоғарыдан төмен, оңнан солға қарай жазылады. Орхон жазуында ұйғыр, араб жазулары секілді жіңішке және жуан дауысты дыбыстар бір таңбамен ғана беріледі. Мысалы, а және ә дыбыстарының таңбалары бір ғана а таңбасы алынатыны сияқты. Басқа түркі халықтары секілді қазақ халқының да арғы ата тегі ғылымда Орхон-енисей деген атпен белгілі руна жазуын қолданған. Бұл жазу ескерткіштері бұдан үш жүз жылдай бұрын табылған. Зерттеуші-ғалымдардың пікірінше жазудың оқылуы осыдан мың жарым жылдай уақыт бұрынғы ата-бабаларымыз сөйлеген тілге жақын екендігі дәлелденді. Орхон жазуын Ү-Х ғасырларда Қазақстан жеріндегі кейіннен қазақ этносының құрамына кірген түркі тайпалары қолданды. ХІІ ғасырларда монғол шапқыншылығы тұсында орхон жазуын араб жазуы ығыстыра бастайды. «Бұл әліппемен (орхон) жазылған бір де бір бұқараға байланысты документтің (қол жазбаның) жоқтығы және бұл әліппемен (әліпбимен) жазылған бірде-бір, ұлы болсын, ия кіші болсын, ерекше шығарманың, ия фольклордың жоқтығы» – дейді С.Аманжолов [1]. Бұл – ғалымның 1930 жылдары айтқан ойы. Ал соңғы жылдары ғылымда бұрындары белгісіз болып келген көптеген жазбалардың табылғаны белгілі болып отыр. Орта ғасырларда өмір сүрген ата-бабаларымыз қалдырып кеткен түркіше және қытай тілінде жазылған Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк, Онгин, Суджа, Кули-шор, Мойын-Шор ескерткіштері де осы орхон жазуымен жазылған. Қараханид династиясының тұсында жазу-сызу өнері қатты дамып, көптеген әдеби туындылар мен ғылыми шығармалар жазыла бастаған. Енді осы жазба ескерткіштеріне қысқаша сипаттама беріп кетуімізге болады. Ж.Баласағұнның «Құтадғу білік» шығармасының түпнұсқасы белгісіз, бірінші қолжазбасы Герат қаласында 1439 жылы (қазір Венада) ұйғыр әліпбиімен, екінші қолжазбасы араб әрпімен Мысырда ХІҮ ғасырдың бірінші жартысында көшірілген. 1914 жылы Наманганда табылған үшінші нұсқасы - мазмұны дидактикалық сарында жазылған екі жолды өлеңдер жинағы Ташкент қаласында сақталғандықтан «Ташкент нұсқасы» деп аталады. Ал 1072 жылдың 25 қаңтарынан 1074 жылдың 10 ақпанына дейінгі аралықта жазылған М.Қашқаридың «Диуани лұғат ит-түркі» араб әрпімен жазылған. Бізге еңбектің Мұхамед ибн Ебибекир ибни Ебилфетих деген кісі көшірген жалғыз көшірмесі жеткен, онда грамматикалық ережелер, халық ауыз әдебиетінің үлгілері, өлеңдер мен жырлар, термелер, жұмбақтар, мақал-мәтелдер, тарихи құнды материалдар бар. Қазақ ғалымдары Н.Т.Сауранбаев, С.А.Аманжолов, А.М.Ысқақов, І.Кеңесбаев, Ғ.Ғ.Мұсабаев, т.б. «Диуани лұғат ит-түрк» жөнінде аз да болса пікірлер айтқан [2]. Қашқар тілінде жазылған «Һибатул-хақайықтың» (авторы А.Жүгнеки) 1480 жылы ұйғыр әрпімен жазылып, жолма-жол араб жазуымен қайталанып отырған қолжазбасының нұсқасы Стамбулда. Екінші нұсқасы тек араб алфавитімен жазылған, жылы белгісіз. Ал Самарқант нұсқасы 1444 жылы ұйғыр жазуымен көшірілген [3]. Байқап отырсақ, аталған еңбектердің көпшілігі ұйғыр, араб әліпбиінде жазылған. Бұдан ата-бабаларымыздың осы әліпбиді кеңінен қолданғандығы көрінеді. Куман қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштерге жататын дүние жүзіне әйгілі «Codex Cumanicus» (Кодекс Куманикус) латын-парсы-құман сөздігі осы күні Венециядағы Марк әулиенің шіркеуінде сақтаулы. 82 парақтан (164 беттен) тұратын шығарманың алғашқы бетінде «1303 жыл, 11 шілде» деген жазу бар. Бірінші бөлімінде тіл үйрену, сол үшін жарамды оқулық жасау қарастырылған. Екінші бөлім кумандар арасында христиан дінін уағыздау үшін діни кітаптардан әртүрлі үзінділер куман тіліне аударылып берілген. Мұнан басқа бұл бөлімде жеке сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер, 50-ге тарта жұмбақ, дін басыларының өмірі мен істері жайында хикаялар бар. Оны ғылымда қыпшақ-латын әліпбиімен жазылған ескерткішке жатқызады. Бұл әліпбимен Қырымда католик миссионерлері қыпшақ тіліндегі діни әдебиеттерді де шығарып отырды [4]. Бұл қолжазба ескерткіштің алғашқы нұсқасы 1362 жылы Италияның қайта өрлеу кезеңінің әйгілі ақыны Ф.Петрарконың библиограф Я.Ф.Томасиниге сыйлыққа берген кітаптарының (Венециан кітапханасы) тізімінде болғандығы анықталды. Онда қолжазбаның атауы өзінің түпнұсқалық атауымен былайша берілген: Alfabetum Persicum, Comanicum et Latinum Anonymi scriptum Anno 1303 Die 11 julii (Kuun 1880: II,YI) [5]. Түпнұсқалық атауына қарап отырып, «Codex Cumanicus» еңбегінің 1303 жылы жазылғанын білуге болады. Демек, түркі халықтары латын әліпбиін сонау ХІІІ-ХІҮ ғасырларда ғылыми, діни еңбек жазуда қолданса, 1929-40 жылдары сауат ашуда пайдаланған. Бүгінгі күн талабы да латын әліпбиіне деген қажеттілікті қайта туғызып отыр. 1245 жылы Мәмлүк қыпшақтарының тілінде жазылған авторы белгісіз, «Терджуман турки уа араби» атты қолжазбада 2,5 мыңдай түркі сөздері жинақталған, қалғаны монғолпарсыша, арабша-монғолша сөздіктер болған. Половец қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштерде кирилл алфавитімен жазылып қалған дүниелерде куман тілінің элементтері, адам аттары, географиялық атаулар өте жиі ұшырайды. Әйгілі «Игорь полкі туралы сөз» (ХІ ғ.) сияқты эпостық дастандар мен А.Никитиннің «Үш теңізді көктей өтіп» (ХІІІ ғ.) тәрізді жол жазбаларынан, әр алуан шежірелері мен деректі-хроникалық мәліметтерінен, куман тілін оқып үйрену үшін әдейі түзілген сөздіктер мен тарихи еңбектерден көне қыпшақ тілінің сан-қилы сөздерін ұшыратуға болады. Орта Азия қыпшақтарының тілінде жазылған А.Ясауидің «Хикметі», «Мұқадимат аладаб», «Китаб тарджуман фарси уа түрки уа моғоли» сияқты еңбектері көне қыпшақ тілдерінің қатысы бар. Алтын Орда қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер «Хұсрау уа Шырын», «Мұхаббатнама», «Гулистан бит-Турки», «Оғызнама» осы аталған аймақтардың бірінде туып, таралған көпшілік түркі халықтарының ортақ рухани азығы болып табылады. Әдебиеттер: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 12. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 13. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 8-тақырып. Көне түркі алфавитінің генезисі . Көне түркі алфавитінің шығу тегі проблемасы, оның көне түркі этногенезі, көне түркі тайпалары мәдениетінің тарихы және түркі тілдерінің тарихи грамматикасымәселелерімен байланысы. Түркологияның әрі қарай дамуы үшін Бұл проблеманы дұрыс шешудің аса маңызды екендігі. Руникалық көне түркі алфавитінің шығу тегі жөніндегі болжамдар мен деректер. В.Томсен, О.Доннер. Н. Аристов, А.Дж Эмре, т.б. зерттеуші ғалымдардың пікірлері. Бұл пікірлерде кездесетін қайшылықтар, нақты дәлелдердің жетімсіздіктері. Түркі руникалық таңбаларының (графемалардың) полеографиялық және фонологиялық байланыстары. Көне түркі руникалық таңбаларының алғашқы семит, көне грек, италиалық, кішіазиялық әріптерімен типологиялық және генетикалық жақындығы. Түркі руникалықалфавитінің Оңтүстік Сібір мен Жетісу аймағын б.з.дейінгі 1 мыңжылдықтың ортасынан қалмай қалыптасқандығын көрсететін полеографиялық талдауға сүйенген гипотеза(С. Амандолов). Түркі руникалық алфавитінің ұзаққа созылған эволюциясы көне түркі тілі дыбыстық жүйесінің қалыптасу процесін айқындаумен ұштасып жатқандығы. Қазақстан жерінде алғашқы тайпалық мемлекет соңғы үйсіндер дәуірінде құрылды. Атақты ғалым Абел Ремюзенің пікірінше, үйсіндер Орхон жазуын пайдалана білген. Үйсіндерден кейінгі түрік қағанаты кезінде орхон жазулары олардың мемлекеттік жазуына айналған. Бұл жазумен түркі қағандары Иранға, Византияға, Қытайға елшілік хат жазып жіберген, өлген адамдарының басына қойған кұлпытасқа жоқтау жырларын ойып жазып отырған. Қазақстандағы жазудың тарихын бір кезде ғалымдар тек ислам дінінің тарауымен ғана байланыстыратын еді. Орхон жазуы ашылған соң кейінгі зерттеушілер бұл пікірді жеткіліксіз деп тапты. Ғалымдардың байқауынша, орхон жазуын түсіруге тас, түсті металл, былғары, ағаш, сүйек, жібек сияқты нәрселер қолданылған. Сөйтіп, біздің жазба мәдениетіміздің түп тамыры. 1-тақырып. Түркі филологиясына кіріспе пәні, оның мазмұны, қарастыратын мәселелері. Түркі филологиясы гуманитарлық пән болғандықтан, оның аясындағы түркі жазба мәтіндері лингвистикалық, әдебиеттану және тарихи –мәдени зерттеу тұрғысынан қарастырылады. Жазба ескерткіштерді зерттеу тілдің тарихын, қоғамның рухани мәдениетін терең тануға мүмкіндік туғызады. Сондықтан «Түркі филологиясына кіріспе» курсы түркі халықтарының тарихи- филологиялық, мәдени- идеологиялық проблемаларын зерттеуге ерекше көңіл бөледі. Түркі халықтарының үлесі дүниежүзілік мәдениетіне, адамзат өркениетіне қосылып, сол негізде жас буынды ата мекенін сүюге, халықаралық ынтымақ пен бірлікке тәрбиелейді. Ғылым ғалымның жеке басы мен оның шығармашылығынан бөлек емес. Біздің елімізде және шет елде түркологияның негізгі даму кезеңдері көп дәрежеде көрнекті түрколог ғалымдардың ғылыми еңбек жолдарымен айқындалады. Әдебиеттер: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2. Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 4. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 5. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 б 2-тақырып. Түркі филологиясының танымдық, тәрбиелік мәні. Тіл тарихы мен қоғамның рухани мәдениетін анықтауда жазба ескерткіштерін зерттеудің мәні. Түркі филологиясы мен түркологияның қалыптасып дамуы, негізгі кезеңдері. Орта ғасыр жазба ескерткіштері – түркі халықтарының өткен тарихы, мәдениеті, әдебиеті, тілі, тұрмыс-тіршілігі, дінінің өткен тарихынан мәлімет алуға мүмкіндік беретін асыл мұрасы. Тілдің уақыт өткен сайын дамуы тамырының тереңдігімен де өлшенеді. Уақыт тезіне шыдас беріп, қазіргі түркі тілдерімен тамырластығын жоғалтпаған тарихи маңызы зор жазба ескерткіштерді зерттеп, қазіргі тілдермен туыстық дәрежесін анықтау – бүгінгі ұрпақтың еншісі. Халқымыздың өткен тарихын, тілін, мәдениетін білуде, атап өткеніміздей, бұл мұралардың маңызы өте жоғары. Замандар бойы сақталып, бүгінгі күні халқымыздың асыл қазынасына айналған мұраларды халқымызға жеткізу мақсатында қыруар еңбектер атқарылды. Көне түркі тілінің мұралары жинап бастырылып, транскрипциялары, аудармалары беріліп, сөздіктері жасалынды. Руна, көне ұйғыр, араб жазуларымен берілген ескерткіштердің мәтіндері, транскрипциялары, аудармалары беріліп, сөздіктері қазіргі қазақ тілінде де жарық көрді. Бұл ескерткіштердің тілі жөнінде көптеген ғылыми еңбектер, мақалалар, оқу құралдары жазылып, түркологияда қаншама дүниелердің беті ашылды, ең бастысы, тарихи тұрғыдан зерттеудің негізгі бағыттары айқындалды.Уақыттың ұлы көшіндегі түркі халықтары осындай тарихи кезеңдерден бүгінгі ұрпаққа мол мәлімет берерліктей жазба ескерткіштер қалдырды. Түркі халықтарының рухани-мәдени, тарихи өмірінде бұл ғасырларда өмір сүрген ақыл-ой мен білімнің алып тұлғалары, көркем сөз зергерлері мен тілші-ғалымдар түркі тіліндегі көркем әдебиеттің шарықтап, өсіп-өркендеуіне мол үлес қосты. Тамыры терең халқымыздың асыл мұраларына биік баға берген Президентіміз Н.Ә. Назарбаев: «...Осынау апайтөс даланы ежелден мекен етіп келе жатқан халқымыздың тарихи тамыры тым тереңде жатыр. Оның өзіндік терең танымы, қалыптасқан халықтық салтдәстүрі, өркендеген зор мәдениеті бар. Беймәлімі көп көне ғасырлар қойнауына үңілмей-ақ бергі, тарихқа танымал Түрік қағанаты заманынан түйдегімен жеткен тарихи-мәдени жәдігерлердің үлкен шоғырының өзі-ақ әлем алдындағы түрік өркениетін айғақтар төлқұжаты іспеттес. Жүсіп Баласағұнидің «Құтты білігі», Махмұт Қашқаридің «Түрік сөздігі», Қожа Ахмет Йассауидің «Даналық кітабы», Ахмет Йүгінекидің «Ақиқат сыйы» секілді ұлы шығармалары, әлемнің екінші ұстазы атанған Әбунасыр Фарабидің бұған дейінгі біршама игерілген ғажайып мұралары тұғырлы тарихтың, ұлы мәдениеттің, мол біліктің мәңгілік мәуесіндей» – деп, бұл жәдігерліктердің жаңа заманның жеке тұлғасын тәрбиелеуге зор үлес қосатынына назар аударған еді [1, 5-6]. Орта ғасырдағы жазба ескерткіштер – сол дәуірдегі этикалық топтардың сөйлеген тілдері туралы ақпараттарды сақтап қалған бірден-бір тілдік материалдар. Сондықтан оларды жан-жақты зерттеудің нәтижесінде қазіргі түркі тілдерін, соның ішіндегі қазақ тілінің де тарихы туралы нақты мәліметтер ала аламыз. Зерттеуімізде осы кезеңді шартты түрде Х-ХҮ ғасырлар деп бөліп аламыз. Бұл кезеңнің ескерткіштері сан алуан тақырыпта жазылған. Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштер негізінен ХІ-ХҮІІ ғасырлар аралығын қамтиды. Олар жазу үлгісіне қарай бес топқа бөлінеді: Готикалық көне шрифтімен жазылған ескерткіштер (ХІІІ – ХІҮ ғасырлар). Араб әрпімен жазылған мұралар (ХІ – ХІҮ ғасырлар). Армян жазуымен берілген мұралар ( ХҮ – ХҮІ ғасырлар). Орыс әліпбиімен жазылып қалған деректер (ХІ – ХІІІ ғасырлар). Шығыс Европа аймағын мекендейтін кейбір халықтардың тілінде сақталып қалған және сол елдердің өзіндік жазу үлгілерімен берілген сөздер (адам аттары мен жер-су аттары т.б.). Сонымен қатар ескерткіштер белгілі бір саяси-әкімшілік орталықтарда туып, солардың талап-тілектеріне сай жазылып отырғандықтан, қазақ ғалымдары (Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М.) оларды шартты түрде мынадай топтарға бөліп қарастырады: куман қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер, половец қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер, Орта Азия қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер, Алтын Орда қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер, Мамлюк қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер, Армян колониясының тілінде жазылған ескерткіштер [2, 10-16]. Орта ғасырларда жазылған ескерткіштерді зерттеп, құнды пікірлер айтқан ғалымдардың тұжырымдарын басшылыққа алған М. Сабыр мынадай екі үлкен топқа бөліп қарастырады: 1. Көне қыпшақ ауызекі сөйлеу тілінде жазылған ескерткіштер. 2. Көне қыпшақ жазба ескерткіштері [3, 6]. Әдебиеттер: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 4. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 5. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 3-тақырып. Тіл және этнос. Көне түркі этногенезі проблемасы. Орталық және Орта Азияны мекендеген түркі тілдес тайпалар туралы алғашқы мағлұматтар. Сақ, үйсін, хун және көне түркілердің этникалық жақындық проблемасы. Орта ғасыр жазба ескерткіштерін жазылу мақсатына қарай 1) әдеби-діни ескерткіштер; 2) тілдік-грамматикалық зерттеулер (сөздіктер және т.б.); 3) тарихи кезеңге арналған ескерткіштер (хандар шежіресі, жалпы шежірелер, қолбасшылар мен батырлар, жорықтар туралы және т.б.) деп үш топқа бөліп қарастыру да кездеседі. Жеке ескерткіштердің тілін арнайы зерттеумен айналысып, монографиялық еңбек жазған ғалымдар көп емес. Ескерткіштер арнайы зерттелмегендіктен, ескерткіштердің тілі жөнінде айтылған пікірлер де сан алуан. Десек те, орта ғасырлық жазба мұралар тарих, әдебиет, тіл, мәдениет, философия т.б. әр саладағы зерттеуші-ғалымдар тарапынан белгілі бір дәрежеде зерттелген. Бұл зерттеулердің көш басында Г.Ю. Клапрот, В.В. Радлов, П.М. Мелиоранский, А.Н. Самойлович тәрiздi тұлғалар тұрса, кеңестiк дәуiрде, одан кейiнгi кезеңде зерттеулер Э.Н. Наджип, А.К. Боровков, Э. Фазылов, А.М. Щербак сынды т.б. ғалымдардың есiмдерiмен байланысты. Ал солардың ішінен осы саладағы зерттеумен тікелей шұғылданушы қазақстандық ғалымдардан Ә. Құрышжанов, Б. Сағындықұлы, Ә. Ибатов, Р. Сыздықова, Ә. Керiмов, А.Н. Гаркавец, М. Мәженова, Қ. Өмірәлиев және т.б. Бұл ғалымдардың қатары аталған мәселе бойынша еңбек етiп жүрген кейiнгi буын өкiлдерiнен С.Құдасов, М.Сабыр, С.Дүйсенов, Р.Досжан және т.б. орта буын зерттеушілермен толығып келеді. Орта ғасыр кезеңі түркі халықтары үшін өте маңызды әлеуметтік оқиғаларға толы болды. Бұл дәуірдің ең басты ерекшелігі: баршаға ортақ түркі тілінен бөлініп, дербес тілдер қалыптаса бастады. Бұған түркі халықтарының әлеуметтік даму дәрежесі, орналасқан географиялық ортасы, тіл дербестігі, діни нанымдары т.б. қозғаушы күштері себепші болды. Орта ғасырлардағы түркі тайпаларының дамуына да осындай факторлардың үлкен әсері болды. Қазіргі таңда орта ғасырларға тән деп есептелетін түркологияға белгілі көптеген ескерткіштер бар. Атап айтсақ, дәстүрлі әдеби тілдегі еңбектерге: Рабғузи-дің "Қиссасу-л-Ән-бия", Құтыбтың "Құсырау уа Шырын", Рауандидің "Мұхаббатнама", Әлидің "Нахдж-әлФарадис", Сайф Сараидың "Гүлистан бит-түрки", Сиди Ахмедтің "Ташшұқнама", Хорезмидің "Тәржіма Шаһнама", Ахмед Иүгінекидің "Ақиқат сыйы", Әбілғазының "Оғызнама" атты еңбектері мен авторлары белгісіз "Қорқыт ата кітабы", "Сираж әлҚулуб", "Рахат әл-Қулуб", "Миғражнама", "Дастан-и-Жұмжұма Сұлтан», "Мифта-ҺулӘділ", "Тефсир", т.б. шығармалар. Ал жергілікті халық тіліндегі ескерткіштер - Қожа Ахмет Иасауидің "Диуани хикметі", Сүлеймен Бақырғанидің «Хикметі", т.б. Қыпшақ ауызекі сөйлеу тіліндегі жазбалар: "Диуани лұғат-ит-түрк", "Кодекс Қуманикус", "Китаб әл-Идрак Ли-Лисан әл-Атрак" (Әбу Хаййан), «Китаб Булғат әл-муштақ филуғагг ат-түрк" (Жамалладдин ат-түрки), «Ат-тухфат әз-Закия фи-л-Лүғат-ат-Түркия", "Әл-Қауанин әл-Куллия ли-дабт әл-лұғати-т-Түркия", "Китаб әд-Дурра әл-Мудийа фил-Луғат ат-Туркийа уәл-Камал", "Ашшудүр әд-даһабия уа-л-қита әл-ахмадия философия-луғат-ат-Түркия" (Молла ибн Салих), "Хуласа", "Мани әл-ғузат", "Китаб Муқад-дима" (Ас-Самарқанди), "Китаб ад-Дағуа» т.б. Армян қыпшақтары тілінде жазылған трактаттар, сөздіктер, тарихи жазбалар, т.б. осы топқа жатады. Мәмлүк кыпшақтары тілінде 10-ға жуық еңбек бар. Қыпшақ жазба ескерткіштерінің көбі қыпшақ тілінде жазылып, оғыз тілі әсер еткен (Мәмлүк, Орта Азия мұралары), оғыз тілінде жазылып, қыпшақ тілінің ықпалына түскендері аз (Хорезм нұсқалары)» [2, 45- 46]. Бұл орта ғасырлық дереккөздері қазіргі заманғы кешенді зерттеушіден үлкен жауапкершілікпен жүзеге асырылатын деректану жұмыстарын жүргізуді талап етеді. Орта ғасырлардағы түркі жазба ескерткіштерінің тілі жекелеген категориялар бойынша қарастырылғаны болмаса, арнайы салыстырыла зерттелмеген. Тіл тарихын зерттеу арқылы қазіргі түркі тілдерінің тілдік құрылымын анықтау, осы түркі тілдерінің белгілі бір дәуірдегі ескерткіштер тіліне қатысын анықтау – ең негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Түрколог ғалым А.М. Щербак өзінің «Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-ХІІІ в.в. из Восточного Туркестана» атты үлкен монографиялық еңбегінде Х-ХІІІ ғасыр Шығыс Түркістан жазбалары тілін зерттеген. Зерттеуге Йүсүп Баласағұнидің «Құтадғу білігі», Ахмед Йүгнекидің «Һибат-ул хақайиғы», Махмуд Қашғаридің «Дивану луғат-ит түрігі», Рабғузидің «Қисас-ул анбийасы», «Оғуз-наме» т.б. ескерткіштер нысан етіліп алынған [4, 76-113]. Бірінші тарауда жазбалар тілінің фонетикасы, ал екінші тарауда морфологиясы сөз болады. ІІ тарауда сөз таптарының түбір, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, шылау түрлеріне тоқталған. Бірнеше ескерткіштер тілін салыстыра отырып, дәуір тіліне тән ерекшеліктерді, дәуір тіліне тән белгілерді анықтаған. Сондай-ақ айқындалған грамматикалық тұлғалардың ішінен сөз етіп отырған дәуірлерде көне формаларға айналғандарын соған дейінгі дәуір ескерткіштерінің тілімен салыстыра береді. Сөз таптарының морфологиялық құрылысын, сөз тудырушы аффикстердің сөзжасамдық сипатын айқындау, яғни морфологиялық сипатын жан-жақты көрсету түркі жазба әдеби тілдерінің қалыптасуы мен даму теориясын айқындауға үлес қосары сөзсіз. Осы тұрғыдан А.М. Щербак еңбегінің құндылығы жоғары. Қазірге дейін көпшілік түрколог ғалымдар А.М. Щербак еңбегін басшылыққа алып отырады. Түркологияда қолданылатын негізгі септік, тәуелденген септік, құралдық септік т.б. терминдер бұл еңбекте де кездеседі. Еңбектің соңына қарай грамматикалық тұлғалардың көрсеткіштерін беруі ізденушілер үшін морфология саласында бағыт-бағдар беріп отыратындығы сөзсіз. Мұндай грамматикалық тұлғалардың көрсеткіші Э.Фазылов еңбегінде де кездеседі. Э.Фазыловтың «Староузбекский язык», «Хорезмийские памятники ХІҮ века» атты екі томнан тұратын кітабы лексикалық және грамматикалық бөлімдерден тұрады. Бірінші бөлімде ескі мәтіндегі сөздерге түсінік берілген. Автор ХІV ғасыр тілінің сөздік құрамын толықтай беруге тырысқан. ХІ-ХІҮ ғасырларға қатысты автор былай дейді: «Этот период является наиболее сложным вследствие распространения книжной традиции, взаимовлияния письменных тюркских языков и влияния на них разговорного» [5, 6]. Бұл еңбекте Сайф Сараийдің «Гулистан би-т-турки», Хорезмидің «Мухаббат-наме», Қутбтың «Хосрау уа Ширин», «Нахджу-л фарадис» атты еңбектері мен Мавл Қазы Мухсиннің, Мавлан Имад Мавлавидің, Ахмад Хожа ас-Сарайидің, Мавлан Исхак Туғлы Хожаның, Хаджамидің, Берке Факих шығармаларының тілі қарастырылады. Хорезм ескерткіштерінің тілі бұдан ертеректе жазылған қарахандық ескерткіштер тілімен байланысты, сол ескерткіштердің ары қарайғы жалғасы десек те болады. Сондықтан ескерткіштер тілін салыстыруда бұл еңбектің маңызы жоғары. «Изысканный дар тюркскому языку» (Грамматический трактат ХІV в. на арабском языке) атты еңбек ХІҮ ғасыр құнды ескерткіштерінің бірі «Китаб ат-тухфат уз-закийат фил-луғат-ит-туркийа» (бұдан былай – Ат-тухфа...) шығармасының тілін зерттеуге арналған. Монографияның кіріспесін, лексика-грамматикалық очеркін, қолжазбаның аудармасын, глоссарийін, грамматикалық көрсеткішін жазған – Э.И. Фазылов пен М.Т. Зияева, 1978 жылы Ташкент қаласынан басылып шықты. «Ат-тухфа...» ескерткішінің авторы белгісіз. Осы кітапты жазу барысында белгісіз автор қыпшақ тілін негізге алуды мақсат етіп қойғандығын айтады, себебі қыпшақ тілі сол дәуірлерде кең көлемде қолданылған. «Ат-тухфа...» тек жазба мұра ғана емес, түркі тілін зерттеуге арналған грамматикалық трактат екендігі белгілі. Белгісіз автор қыпшақ тілінің қолданылу ерекшеліктерін, грамматикалық, фонетикалық ережелерін араб лингвистикалық дәстүрі бойынша талдап көрсеткен. Ескерткіш тіліндегі түбірлердің қосымшалары бір бөлек, сөзжасамы бір бөлек әңгімеленген [6, 31-82]. Орта түркі жазба ескерткіштері тілін сөз ететін келесі бір еңбек – түрколог ғалым Э.Н. Наджиптің «Тюркоязычный памятник ХІV века «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык» атты еңбегі. Монография Алматы қаласында 1975 жылы жарық көрді. Кітаптың І бөлімінде морфологиялық талдаулар берілген. Мұнда Сейф Сараидің «Гүлистан бит - түрки» ескерткіші тілінің морфологиясы жан-жақты зерттелген. Сонымен бірге автор ескерткіш тілін басқа да тарихи жазбалармен және қазіргі түркі тілдері (өзбек, татар, башқұрт, ұйғыр, әзірбайжан, құмық, қарақалпақ, ноғай, түрік, қазақ) материалдарымен салыстыра отырып талдаған. Ескерткіш тілінің орта ғасырда жазылған басқа да ескерткіштер тілімен ұқсастықтары мен айырмашылықтары айқындалған. Түркітанушы ескерткіш тіліне нақты жасаған талдауларына сүйеніп, «Гүлистан бит - түрки» ескерткіші тілін оғыз, қыпшақ тайпалары тіліне жақын деген тұжырым жасаған [7, 102]. Академик А.Н. Кононовтың «История изучения тюркских языков в России» атты кітабында Орхон-енисей, көне ұйғыр жазба ескерткіштері, сондай-ақ ортағасырлық араб, парсы, түркі ғалымдарының еңбектері және XYIII ғасырдан бергі Батыс Европа мен орыс ғалымдарының зерттеулері туралы толық мағлұмат берілген [8, 215-242]. Т. Қордабаев «Түркология және қазақ тіл білімі» атты еңбегінде қазақ тілін зерттеген орыс түркологтарының ешқайсысы да сөздерді тапқа бөлгенде қандай принципті басшылыққа алатынын айтпағандықтарын [9, 116] және ол еңбектерде жеке сөздердің құрамы мен олардың қандай жұрнақтар арқылы жасалатыны, әртүрлі жалғаулар арқылы қалай түрленетіні сияқты мәселелердің ғана қамтылып, ол сөздердің неліктен белгілі бір сөз табына жататындығы, сөз таптарының неліктен жеке сөз табы болып табылатындығы, олардың өзіндік лексика-грамматикалық сипаттары қандай деген сияқты күрделі теориялық мәселелердің қамтылмағандығы туралы жазған [10, 71 б.]. 1971 жылы Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, М. Томановтың авторлығымен «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» атты зерттеу баспадан жарияланды. «Көне ұйғыр жазу ескерткіштерінің тілі» бөлімін Ғ.Айдаров жазған. Мұнда түбір сөздер, туынды сөздер, біріккен сөздер, күрделі сөздер, көптелу, тәуелдену, септелу, жіктелу категориялары әңгімеленеді. Ескерткіштерден нақты мысалдар келтіріледі [11, 140- 142]. «Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштердің тілі» бөлімін Ә. Құрышжанов құрастырған. Ол қыпшақ тілі ескерткіштеріндегі түбірдің жай-күйін айта келіп, жалғаулар мен жұрнақтар туралы біршама мағлұмат береді [11, 213-229]. «М. Қашғари заманындағы түркі халықтарының тілі» бөлімін жазған М.Томанов «Дивану луғат-ит түрк» сөздігіндегі түбірлер туралы баяндайды [11, 157-161]. Аталған еңбектерде тарихи жәдігерлердің дыбыстық, грамматикалық ерекшеліктері жан-жақты ашылып, тарихи сөздік құрам, оның ішінде бір буынды, екі буынды, үш буынды сөздер және күрделі сөздер туралы құнды пікірлер айтылған. Сөз таптарының түбір, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу түрлері мен көмекші сөз таптары (служебные части речи) ретінде септеуліктер, шылаулар, демеуліктер қарастырылған. Сөз тудырушы және сөз түрлендіруші элементтердің ескерткіштердегі көріністері берілген. Әдебиеттер: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 6. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 7. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 4-тақырып. Қазіргі түркі халықтары. Түркі тілдері және олардың классификациясы. Түркі халықтарының дүниеде таралуы, демографиясы. Түрік, өзбек, ұйғыр, қазақ, қарақалпақ, қырғыз, татар, башқұрт, әзербайжан, түркімен, чуваш, саха, құмық, қарашай, балқар, ноғай, гагауыз, хакас,т.б. халықтары.Қазіргі түркі халықтарының этнографиясы, материалдық және рухани мәдениеті туралы мәліметтер. Тілдердің материалдық туыстастығын айқындайтын критерийлер. Түркі тілдерінің құрылысы, типологиялық сипаттамасы. Түркі тілдерін жіктеу прициптері(тарихи, географиялық, фонетикалық, фонетика- морфологиялық). Түркі тілдерінің негізгі классификациясына шолу. Өткен ғасыр түркологтарының( И.Н.Березин, В.В. Радлов, Ф.Е.Корш) түркі тілдерін жіктеудегі тәжірибелері.А.Н:Самойлович, В:В:Богородицкий, С:Е:Малов, Н.А.Баскаков, И.Бенцинг,К.Менгес, А.Дж.мре,т.б. жасаған классификациясы. Қазақтардың сөйлеу мәдениетінің, тілінің тарихын зерттеу жұмыстарына жазба ескерткіштер материалдарын тартудың, сол арқылы тіліміздің толығу, даму жолдарын білудің маңызы зор. Тіл фактілерін тарихи тұрғыдан алып зерттеудің, білудің ғылым үшін де, практикалық іс үшін де үлкен мәні бар. Өйткені қандай құбылыстың, фактінің болмасын өткенін, тарихи даму жолдарын білмей тұрып, оның қазіргі күйін, сырын жете білу мүмкін емес [1,5]. Қай тілдің болмасын, өткен тарихын, грамматикалық құрылысының даму жолдарын зерттеу, үйрену үшін, ең алдымен, тілдің сол өткен күйін білдіретін, өткен дәуірлерінен сақталған тілдік фактілер, жазба материалдар болу керек. Тілдің әрбір тарихи кезеңдегі күйін білдіретін жазба материалынсыз, тілдік фактісіз оның өткен тарихын зерттеу, білу мүмкін емес. Олай болса, тіл тарихын, тілдің грамматикалық құрылыс тарихын зерттеудегі, білудегі алғашқы қадам тілдің әрбір тарихи кезеңдегі күйін білдіре алатын жазба материалдар бар ма, болса олар қайсылар деген сұрауға жауап беруден басталу керек [1, 8]. Қазақ мәдениетінің тарихына қатысты кезеңдердің бірі – кейінгі орта ғасыр, яғни ХІІХV ғасырлар аралығы болып табылады. Осы уақыттар аралығында түркі халықтарының, оның ішінде қазақ ұлтының қалыптасуына зор үлес қосқан қыпшақтардың тілі, әдебиеті, тарихы және т.б. туралы жазылынып қалған бірқатар тарихи мұралар бар: Рабғузи «Қиссас ул-Әнбия», Құтыб «Хұсырау-Шырын», Сайф Сараи «Гулистан би т-түрки», Махмуд бин Али «Нахдж ал-Фарадис», Ахмет Иасауи «Диуани Хикмет», Абу Хайиан «Китаб ал-Идрак ли-лисан ал-атрак», ат-Түрки «Китаб булғат әл-муштақ фи-луғат ат-түрк», «Хуласа», «Мунийат ал-ғуззат», ас-Самарқанди «Китаб муқаддима» т.б. Бүгінгі қыпшақ тілдерінің тарихын түсініп, танып білу үшін орта ғасырлық жазба ескерткіштер тілін оқып үйрену, зерттеу, мұрағаттар материалдарын есепке алу маңызды, қажет іс. Ескіні білмей – бүгінгіні түсіну қиын-ақ. Қазақ тілінің тарихына қатысты жазба мұраларды игеру, зерттеу ұлт тарихын бағдарлауға да негіз болады. ХІV ғасыр жазба ескерткіштерінің жазылу уақыты қазақ тілінің ұлт тілі ретінде қалыптасу кезеңімен сай келеді. Ал аталмыш ескерткіштер лексикасының өзара айырмашылықтарынан гөрі ұқсастықтары мол, бір жазба дәстүрге негізделген, сондықтан біртұтас (монолитті) жүйе ретінде қазақ тілімен сабақтастыра зерттеу көптеген тың тұжырымдарға жетелейді [2.16]. Қазақ тілінің тарихына, сонымен қатар түркі тілдері тарихын зерттеуде ең көне, алғашқы материал ретінде Орхон-енисей жазба ескерткіштерін атай аламыз. Қазақ тілінің бұдан кейінгі тарихын осы кезеңде Қыпшақ бірлестігі, тайпалық одақтар құрамында болған тайпалар, рулар тілдерімен байланысты болғаны тарихтан мәлім. Осы Х-ХV ғасырлар арасында осы бірлестікке енген тайпалар мен рулар тілінде жазылған жазба ескерткіштер түркі тілдеріне ортақ мұра болып есептеледі, қазақ тілі үшін тума материал болады. Қазақтың біртұтас этнос болып қалыптасуында, ұлт тілінің дараланып өсіп-жетіліп өркендеуінде Алтын Орда мемлекеті зор рөл атқарды. Ол дүниежүзілік тарихта, әлемдік мәдениетте өзіндік орны бар іргелі де қуатты мемлекет еді. Бұл солтүстікшығыста Бұлғар облысы, Еділдің орта және төменгі жағалауын, оңтүстік Қырым, Кавказдың Дербентке дейінгі, тіпті одан да арғы далаларды, шығыста батыс Сібір мен Сырдарияның төменгі жағалауын алып жатқан кең байтақ ел болатын [2, 4]. Алтын Орда мемлекетінің территориясын мекендеген халықтардың этникалық құрамы туралы әртүрлі мәліметтер бар. Түркітанушы П.М.Мелиоранский «Араб филолог о турецком языке» деген еңбегінде: «Золотая Орда состояла из смеси различных турецких и монгольских племен» деп көрсеткен. Белгілі ғалым Ә.Құрышжанов тарихи деректерге сүйене отырып, Алтын Орда халқының дені қыпшақ рулары болған деген қорытындыға келеді. Сол қыпшақ рулары қазіргі қазақ халқының арғы тегі екені даусыз. Бұл ру, тайпалар әлемдік мәдениетке өз үлестерін қосып, кейінгі ұрпақтарға мол мәдени мұралар қалдырып кетті. Діні мықты елді жау алса да, тілі мықты елді жау ала алмайтынына тарих куә. Алтын Орда мемлекеті тарихтың өкпек желіне ұшырап, қанды соғыстар мен саяси жағдайлардың әсерінен күйреп, бірнеше ұсақ хандықтарға ыдырап кетсе де, оның орнында сол дәуірдегі бабалар тілінде жазылған құнды әдеби жазба ескерткіштер қалды [2, 5]. Көптеген түркі тілдес халықтардың, алдымен қазақтардың қалыптасуы ортағасырлық қыпшақтар тарихымен тығыз байланысты. Қыпшақ этносының үлкен-үлкен топтары қырғыздардың, қарақалпақтардың, өзбектердің, татарлардың, башқұрттардың, Кавказ маңындағы, Оітүстік Сібір мен Алтайдағы түркі халықтарының құрамына қосылды; қыпшақ тайпалары Орыс, Грузия, Армения, Византия, Румыния, Венгрия, Мысыр және Сирия халықтарының тарихында өз ізін қалдырды. Қыпшақтардың тарихи даму кезеңдері әртүрлі тілдерде жазылынып қалған: көне түркі, қытай, орыс, грузин, византия, латын, араб, парсы, моңғол және т.б. Алғашқы дереккөздердің мәліметтік деңгейі хронологиялық немесе аумақтық шектеулігіне байланысты әртүрлі болып келеді. Жалпы дәстүр және мәдениет аясына біріккен араб және парсы тілді дереккөздер орны ерекше: олардағы маңызды материалдар – VІІІ ғасырдың бас кезеңінен бастап, кейінгі орта ғасырларға дейінгі бірнеше ғасырларды қамтиды, қыпшақтардың шығыстан батысқа – Ертіс алабынан Днепр мен Нилге дейінгі таралу кезеңдері баяндалады. Көне, ескі қыпшақ мәдениеті туралы ІХ-ХVІІ ғасырларда Орта Азиядан бастап, Таяу Шығыста, сондай-ақ Испанияда араб, парсы және кейбір түркі тілдерінде жазылған ескерткіштер саны мол. Ортағасырлық ескерткіштер ХVІІІ ғасырдан бастап зерттеу нысанына алынып келеді, бірақ ол зерттеулер тұрақты түрде жүзеге асырылып отырмады. ХІХ ғасырда, ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде арабтардың классикалық географиялық және тарихи шығармаларының ғылыми айналымға енуіне байланысты сапалық тұрғыдан, соның ішінде Орта Азиялық түркі халықтары туралы жаңа зерттеулердің пайда болуына алғышарт жасалынды [3, 6]. Бүгінгі уақытта жалпы түркі тілдерінің, оның ішінде қазақ тілінің де тарихына байланысты көне түркі, ескі түркі, ескі қыпшақ, армян, араб, ескі грек, ескі қазақ тілдерінде, әртүрлі графикалық үлгілерде жазылған жазба жадыгерліктердің бірқатары ғылыми тұрғыдан зерттеу объектісіне алынып, қазіргі мәдениетіміздің игілігіне ұсынылып жүр [3, 48]. З. В. Тоғанның пікіріне қарағанда, қазақ тілінің тарихына қатысты жазба мұраларды қазақ ауызекі тілінің (фольклорының) материалдарымен салыстыра зерттеу ісін жүзеге асыра білу қажет. Ортағасырлық жазба мұраларда «түрки тіл» деп берілген жазба тілдің стильдік, морфологиялық ерекшеліктері кейінгі зерттеушілердің назарына ілінбей келеді. Ал «түрки» тілдің синтаксистік, ареальдық-синтаксистік ерекшеліктері осы уақытқа дейін мүлдем зерттелінген емес. Жазба мұралар тілінде қолданылған, жалпы түркі халықтарына ортақ жазба мәдениет тілі ескі қыпшақ, ескі оғыз, түрки, шағатай тілдері деп сараланғанымен, әлі де болса олардың синтаксистік қолданымдары, өзара айырмашылықтары тілдік-тарихи тұрғыдан нақтыланған жоқ. Келешектегі зерттеу жұмыстарында түркітанушы ғалымдар осы мәселеге арнайы тоқталып, ауқымды зерттеу жұмыстарын жалғастыруы қажет деп білеміз. Әдебиеттер: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 8. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 9. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 6- тақырып. Көне түркі руникалық ескерткіштері. Руникалық көне түркі( орхон- енисей) жазу ескерткіштері, олардың зерттелу тарихы мен тараған аймақтары. Орхон жазу ескерткіштері(ҮІІІғ). Енисей жазу ескерткіштері.(Ү-ҮІІІғ. шамасы).Руникалық жазулар тастан басқа заттарға да ойылып жазылатыны(алтын, күміс, қола, сүйек,ағаш,саз балшықтан жасалған бұйымдарда).Шығыс Түркістанда қағазға жазылған руникалық мәтіндердің табылуы.(ҮІІІ-ІХғғ). Қазақстан жерінен соңғы кезде табылған руникалық көне түркі ескерткіштері, олардың зерттелуі, оқылуы, ғылымдық маңызы.Ертіс жазу ескерткіштері. Іле жазу ескерткіштері. Талас жазу ескерткіштері(Жамбыл облысы).Сырдария жазу ескерткіштері. Жайық жазу ескерткіштері. Оңтүстік Сібір мен Жетісу жерін мекендеген алғашқы көшпелі тайпаларда руникалық жазу болғандығын дәлелдейтін материалдар. Ертіс бойынан табылған күміс тостағаншадағы руникалық көне түркі жазулар(біздің заманымызға дейінгі Ү-ІҮғғ).Бұл жазуларды оқып шешудегі кездескен қиыншылықтар мен қол жеткен табыстарымыз. Руникалық көне түркі ескерткіштерінің тіліне қысқаша шолу. Оның қазіргі түркі тілдеріне қатысы жөнінде зеаттеушілердің пікіріне тоқталу. Орхон-енисей жазу ескерткіштері жазылған уақыт түркі тілдерінің даму тарихына Көне түркі дәуіріне сай келеді. Шығыс Түрік қағандығының құрамында өмір сүрген түріктер осы орхон жазуын қолданып, сол жазудың тілінде сөйлеген. Орхон-Енисей жазу ескерткіштерінің ең көп табылған жері – Орхон, Енисей, Селенга, Талас өзендерінің бойы болғандықтан бұл ескерткіштер Орхон-Енисей жазуы деп аталады. Бұл жазу ескерткіштері өзінің жазылу ерекшеліктеріне, қолданылу өрісіне қарай талас, енисей және орхон жазуы деп үш топқа бөлінеді. Орхон әліпбиі шамамен Ү-ҮІІІ ғасырлардан бастап белгілі, оның 38 әрпі болған. Ол жоғарыдан төмен, оңнан солға қарай жазылады. Орхон жазуында ұйғыр, араб жазулары секілді жіңішке және жуан дауысты дыбыстар бір таңбамен ғана беріледі. Мысалы, а және ә дыбыстарының таңбалары бір ғана а таңбасы алынатыны сияқты. Басқа түркі халықтары секілді қазақ халқының да арғы ата тегі ғылымда Орхон-енисей деген атпен белгілі руна жазуын қолданған. Бұл жазу ескерткіштері бұдан үш жүз жылдай бұрын табылған. Зерттеуші-ғалымдардың пікірінше жазудың оқылуы осыдан мың жарым жылдай уақыт бұрынғы ата-бабаларымыз сөйлеген тілге жақын екендігі дәлелденді. Орхон жазуын Ү-Х ғасырларда Қазақстан жеріндегі кейіннен қазақ этносының құрамына кірген түркі тайпалары қолданды. ХІІ ғасырларда монғол шапқыншылығы тұсында орхон жазуын араб жазуы ығыстыра бастайды. «Бұл әліппемен (орхон) жазылған бір де бір бұқараға байланысты документтің (қол жазбаның) жоқтығы және бұл әліппемен (әліпбимен) жазылған бірде-бір, ұлы болсын, ия кіші болсын, ерекше шығарманың, ия фольклордың жоқтығы» – дейді С.Аманжолов [1]. Бұл – ғалымның 1930 жылдары айтқан ойы. Ал соңғы жылдары ғылымда бұрындары белгісіз болып келген көптеген жазбалардың табылғаны белгілі болып отыр. Орта ғасырларда өмір сүрген ата-бабаларымыз қалдырып кеткен түркіше және қытай тілінде жазылған Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк, Онгин, Суджа, Кули-шор, Мойын-Шор ескерткіштері де осы орхон жазуымен жазылған. Қараханид династиясының тұсында жазу-сызу өнері қатты дамып, көптеген әдеби туындылар мен ғылыми шығармалар жазыла бастаған. Енді осы жазба ескерткіштеріне қысқаша сипаттама беріп кетуімізге болады. Ж.Баласағұнның «Құтадғу білік» шығармасының түпнұсқасы белгісіз, бірінші қолжазбасы Герат қаласында 1439 жылы (қазір Венада) ұйғыр әліпбиімен, екінші қолжазбасы араб әрпімен Мысырда ХІҮ ғасырдың бірінші жартысында көшірілген. 1914 жылы Наманганда табылған үшінші нұсқасы - мазмұны дидактикалық сарында жазылған екі жолды өлеңдер жинағы Ташкент қаласында сақталғандықтан «Ташкент нұсқасы» деп аталады. Ал 1072 жылдың 25 қаңтарынан 1074 жылдың 10 ақпанына дейінгі аралықта жазылған М.Қашқаридың «Диуани лұғат ит-түркі» араб әрпімен жазылған. Бізге еңбектің Мұхамед ибн Ебибекир ибни Ебилфетих деген кісі көшірген жалғыз көшірмесі жеткен, онда грамматикалық ережелер, халық ауыз әдебиетінің үлгілері, өлеңдер мен жырлар, термелер, жұмбақтар, мақал-мәтелдер, тарихи құнды материалдар бар. Қазақ ғалымдары Н.Т.Сауранбаев, С.А.Аманжолов, А.М.Ысқақов, І.Кеңесбаев, Ғ.Ғ.Мұсабаев, т.б. «Диуани лұғат ит-түрк» жөнінде аз да болса пікірлер айтқан [2]. Қашқар тілінде жазылған «Һибатул-хақайықтың» (авторы А.Жүгнеки) 1480 жылы ұйғыр әрпімен жазылып, жолма-жол араб жазуымен қайталанып отырған қолжазбасының нұсқасы Стамбулда. Екінші нұсқасы тек араб алфавитімен жазылған, жылы белгісіз. Ал Самарқант нұсқасы 1444 жылы ұйғыр жазуымен көшірілген [3]. Байқап отырсақ, аталған еңбектердің көпшілігі ұйғыр, араб әліпбиінде жазылған. Бұдан ата-бабаларымыздың осы әліпбиді кеңінен қолданғандығы көрінеді. Куман қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштерге жататын дүние жүзіне әйгілі «Codex Cumanicus» (Кодекс Куманикус) латын-парсы-құман сөздігі осы күні Венециядағы Марк әулиенің шіркеуінде сақтаулы. 82 парақтан (164 беттен) тұратын шығарманың алғашқы бетінде «1303 жыл, 11 шілде» деген жазу бар. Бірінші бөлімінде тіл үйрену, сол үшін жарамды оқулық жасау қарастырылған. Екінші бөлім кумандар арасында христиан дінін уағыздау үшін діни кітаптардан әртүрлі үзінділер куман тіліне аударылып берілген. Мұнан басқа бұл бөлімде жеке сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер, 50-ге тарта жұмбақ, дін басыларының өмірі мен істері жайында хикаялар бар. Оны ғылымда қыпшақ-латын әліпбиімен жазылған ескерткішке жатқызады. Бұл әліпбимен Қырымда католик миссионерлері қыпшақ тіліндегі діни әдебиеттерді де шығарып отырды [4]. Бұл қолжазба ескерткіштің алғашқы нұсқасы 1362 жылы Италияның қайта өрлеу кезеңінің әйгілі ақыны Ф.Петрарконың библиограф Я.Ф.Томасиниге сыйлыққа берген кітаптарының (Венециан кітапханасы) тізімінде болғандығы анықталды. Онда қолжазбаның атауы өзінің түпнұсқалық атауымен былайша берілген: Alfabetum Persicum, Comanicum et Latinum Anonymi scriptum Anno 1303 Die 11 julii (Kuun 1880: II,YI) [5]. Түпнұсқалық атауына қарап отырып, «Codex Cumanicus» еңбегінің 1303 жылы жазылғанын білуге болады. Демек, түркі халықтары латын әліпбиін сонау ХІІІ-ХІҮ ғасырларда ғылыми, діни еңбек жазуда қолданса, 1929-40 жылдары сауат ашуда пайдаланған. Бүгінгі күн талабы да латын әліпбиіне деген қажеттілікті қайта туғызып отыр. 1245 жылы Мәмлүк қыпшақтарының тілінде жазылған авторы белгісіз, «Терджуман турки уа араби» атты қолжазбада 2,5 мыңдай түркі сөздері жинақталған, қалғаны монғолпарсыша, арабша-монғолша сөздіктер болған. Половец қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштерде кирилл алфавитімен жазылып қалған дүниелерде куман тілінің элементтері, адам аттары, географиялық атаулар өте жиі ұшырайды. Әйгілі «Игорь полкі туралы сөз» (ХІ ғ.) сияқты эпостық дастандар мен А.Никитиннің «Үш теңізді көктей өтіп» (ХІІІ ғ.) тәрізді жол жазбаларынан, әр алуан шежірелері мен деректі-хроникалық мәліметтерінен, куман тілін оқып үйрену үшін әдейі түзілген сөздіктер мен тарихи еңбектерден көне қыпшақ тілінің сан-қилы сөздерін ұшыратуға болады. Орта Азия қыпшақтарының тілінде жазылған А.Ясауидің «Хикметі», «Мұқадимат аладаб», «Китаб тарджуман фарси уа түрки уа моғоли» сияқты еңбектері көне қыпшақ тілдерінің қатысы бар. Алтын Орда қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер «Хұсрау уа Шырын», «Мұхаббатнама», «Гулистан бит-Турки», «Оғызнама» осы аталған аймақтардың бірінде туып, таралған көпшілік түркі халықтарының ортақ рухани азығы болып табылады. Әдебиеттер: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 12. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 13. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 8-тақырып. Көне түркі алфавитінің генезисі . Көне түркі алфавитінің шығу тегі проблемасы, оның көне түркі этногенезі, көне түркі тайпалары мәдениетінің тарихы және түркі тілдерінің тарихи грамматикасымәселелерімен байланысы. Түркологияның әрі қарай дамуы үшін Бұл проблеманы дұрыс шешудің аса маңызды екендігі. Руникалық көне түркі алфавитінің шығу тегі жөніндегі болжамдар мен деректер. В.Томсен, О.Доннер. Н. Аристов, А.Дж Эмре, т.б. зерттеуші ғалымдардың пікірлері. Бұл пікірлерде кездесетін қайшылықтар, нақты дәлелдердің жетімсіздіктері. Түркі руникалық таңбаларының (графемалардың) полеографиялық және фонологиялық байланыстары. Көне түркі руникалық таңбаларының алғашқы семит, көне грек, италиалық, кішіазиялық әріптерімен типологиялық және генетикалық жақындығы. Түркі руникалықалфавитінің Оңтүстік Сібір мен Жетісу аймағын б.з.дейінгі 1 мыңжылдықтың ортасынан қалмай қалыптасқандығын көрсететін полеографиялық талдауға сүйенген гипотеза(С. Амандолов). Түркі руникалық алфавитінің ұзаққа созылған эволюциясы көне түркі тілі дыбыстық жүйесінің қалыптасу процесін айқындаумен ұштасып жатқандығы. Қазақстан жерінде алғашқы тайпалық мемлекет соңғы үйсіндер дәуірінде құрылды. Атақты ғалым Абел Ремюзенің пікірінше, үйсіндер Орхон жазуын пайдалана білген. Үйсіндерден кейінгі түрік қағанаты кезінде орхон жазулары олардың мемлекеттік жазуына айналған. Бұл жазумен түркі қағандары Иранға, Византияға, Қытайға елшілік хат жазып жіберген, өлген адамдарының басына қойған кұлпытасқа жоқтау жырларын ойып жазып отырған. Қазақстандағы жазудың тарихын бір кезде ғалымдар тек ислам дінінің тарауымен ғана байланыстыратын еді. Орхон жазуы ашылған соң кейінгі зерттеушілер бұл пікірді жеткіліксіз деп тапты. Ғалымдардың байқауынша, орхон жазуын түсіруге тас, түсті металл, былғары, ағаш, сүйек, жібек сияқты нәрселер қолданылған. Сөйтіп, біздің жазба мәдениетіміздің түп тамыры халқымыздың өз жерінде туды. Оның негізі — ежелгі ұлыс тайпалары алғашқы тайпалық одақ қүрылған кезінде қаланған. Тұрмыс мұқтаждығы, ел, хандық, не тайпа қажеттері жазудың тууына негізгі себепкер болды. Жазудың пайда болуы сауда қатынасының дамуына да тығыз байланысты еді. Сауда, айырбас, ақша белгілері мен товар бағалары да жазуға мұқтаждық туғызды. Ал ел аралық, хандықтар мен мемлекет аралық, қарымқатынас, дипломатиялық істер жазу мұқтаждығын одан әрі арттыра түсті. Тарихтан түркі қағандарының Византия мен Иран мемлекеттерімен VI ғасырда хат жазысып тұрғаны мәлім. Тегінде Орхон жазуының негізгі түрлері құлпытастарға ойылған жазба түрінде сақталған, әсіресе түркі қағандары Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк (VII—VIII ғасырлар) басына қойған құлпытастарға өте мәнерлі жазу қолданған. Бұларды тасқа жазылған кітап деуге де әбден болады. Орхон жазуының ең ескі үлгісінің бірі — Талас жазулары— V-VII ғасырлардың мұрасы. Бұл жазуларды көп зерттеген ғалым С. Е. Малов: Енисей жазулары қазіргі қазақ сөздерінің ертедегі төркіндерін білу үшін де көмек бере алады десе, В. Носиловтың айтуынша: «Түркі тілдерінің сөз тізбектері ОрхонЕнисей ескерткіштерінде-ақ қалыптасқан". Тілдік құрылысы жағынан ескерткіш жазуы ескі қазақ тіліне мүлде жақын. Сөйлемі мен сөз тіркестері ұғуға жеңіл. «Көрүр көзүм көрмез тег, білір білігім білмөз тег» (көрер көзім көрместей, білгір ақылым білместей); «Тәңри йарылқазу» (тәңір жарылқасын), т. б. Бұл сөйлемдер түркі тілдес халықтарға түсінікті және құрылысы жағынан көп өзгешелігі жоқ. Қазақтың қазіргі сөйлеу тілінен де алшақ емес. Осыдан болса керек: «Менің түсінігімше,— дейді профессор С.Аманжолов, — қазіргі дулаттар — V-VIII ғасырлардағы ежелгі Орхон-Енисей түркілерінің тікелей ұрпақтары». С. Аманжоловтың айтуынша, түркі тайпаларының (қазақтың) ордаға, яғни жүздерге бөлінуі, сөйтіп, тайпа одағын құруы өте ерте басталып ұзаққа созылған, VII—XI ғасырлар аралығын түгелдей қамтып жататын ұзақ процесс. Бұл одақтардың кейбірінің өзіндік әдеби тілі, жазуы да болды дей келіп, проф. С.Аманжолов қазақтың ежелгі руларын мысалға келтіреді. Олардың ішінде Үйсін, Қаңлы, Керей, Найман, Қыпшақ, Кердері рулары ескі мәдениеті бар ерте құрылған мемлекет сипатындағы ірі рулар, хандықтар еді деп дәлелдейді. Орта Азиядағы түркі халықтары әдебиетін зерттеуші Е. Бертельс те осыған ұқсас пікірлер айтады. Орта Азияның түркі тайпалары руна, ұйғыр алфавиті негізіндегі таңбалы, ескі жазбаларды қолданған, ал араб алфавитіне кейінірек көшкен. Араб алфавитінің кең тарауы ислам дінінің енуіне байланысты. Ал ислам дінінің Орта Азия мен Қазақстанға енуі — ұзақ жылдар бойына созылған тарихи қүбылыс. Ол әуелі Оңтүстік Қазақстанның кейбір тайпаларына VIII ғасырда, Жетісу, Орталық Қазақстанға X—XI ғасырларда еніп, кейін Қазақстанның басқа да аудандарына қанат жаяды... Ислам дінін таратута жергілікті халықтардан қарахандықтар үлес қосқан. Талас, Сайрам, Түркістан өлкелерінде X—XI ғасырларда-ақ мешіт, медреселер пайда болады. Одан кейін қазақ ұлыс-тайпаларының балалары сол кездің өзінде-ақ медреседе оқи бастайды. Ол кезде араб мәдениетінің дәрежесі жоғары еді. Араб мәдениетінің Орта Азия халықтарына ықпалы мол болтаны да осыдан. Демек түркі қағанатының кезінен бері қарай сақталып келген әр түрлі жазба ескерткіштердің Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тіл тарихы мен әдебиет үшін маңызы бар. Жазба ескерткіпггерді оқу, аудару, жариялау, зерттеу ісімен шұғылданған В. Томсон, В. В. Радлов, П.М.Мелиоранский, С. Е. Малов сияқты ғалымдар түркі тектес халықтардың мәдениеті тарихында бұл жазбалардың маңызы ерекше екенін ескерткен-ді. Әсіресе, «Күлтегін», «Оғыз нама», «Қорқыт ата кітабы», «Қутадғу білік», «Кодекс Куманикус», «Диуани луғат ат-түрік» кітаптарының маңызын атап өту орынды. Бұлар — қазіргі көп ха- лықтарға (өзбек, қазақ үйғыр, түрікмен, т. б.) ортақ, әлемдік маңызы бар ескерткіштер. Аталған ескерткіштерде ауыз әдебиетінің ескі үлгілері көп ұшырайды. Тіпті ертедегі өлең, жыр, ертегі, аңыздар, жоқтау, мақал, мәтел, жұмбақтар Орхон жазуларының өзінде де аз кездеспейді. Ауыз әдебиетінің мұндай түрлерінің ертедегі жазба ескерткіштерден орын алуының өзі бір жағынан сол ескерткіштердің әдебиет тарихы үшін қажеттігін ескертсе, екінші жағынан әдебиеттің халық өмірі мен байланысы тым әріде жатқанын танытады. Күлтегін мен Білге қаған және Тоныкөк жазбалары. Бұл жазбаларды қазір ғалымдар тарихи дастан ретінде бағалап жүр. Мәселен, Т. Стеблева өзінің 1965 жылы шыққан «поэзия тюрков» (VI—VIII) деген кітабында осындай ой айтады. Шынында да аталған ескерткіштерде қазақ ұғымына жақын жыр жолдары толып жатыр. Шешем — қатын, (онон) соңғы аналар, Жеңгелерім, келіндерім, ханымдар, Тірілерің түгел күңдікте болар едіңдер, Өліктерің жұртта, жолда жатар ма едіңдер! Күлтегін жоқ болса, Бәріңде өлмекші едіңдер. Інім Күлтегін қаза болды. Өзім қайғырдым. Көрер көзім көрместей, Білгір ақылым білместей болды. Тағдырды тәңірі жазар, Адам баласы бәрі де өлгелі (өлетін болып) туған. Қазіргі қазақ өлеңдерінде сақталған адамның әр жастағы ісін, қайратын жырлайтын өлең түрін Күлтегіннің ерлігін сипаттайтын өлең жолдарынан да көреміз. Онда Күлтегіннің жеті жаста әкесі өліп, жетім қалған кезінен бастап, 47 жасқа жетіп өлген күніне дейін не істегені, әр жастағы жетістіктері сатыланып көрсетіледі. Мысалы: Әкем қаған өлгенде Інім Күлтегін Жеті жаста қалды. Умай текті шешем — қатынның бағына, Он жасында інім Күлтегін ер атағын алды. Он алты жасқа келгенде, Ағам қағанның ел-жұртын молайтты... Жиырма бір жасқа келгенде, Чача сеңгунмен айқастық... Күлтегін жиырма алты жасқа келгенде Қырғызға қарсы аттандық... Күлтегіннің жиырма жеті жасында Қарлық халқымен... Тамға шыңында соғыстық. Күлтегін... отыз жаста еді, Аз халқы бізге жау болды, Қара көлде соғыстық. Күлтегін отыз бір жаста еді, Алып жалды атын мініп, Шабуылға ұмтылды... Ескерткіш авторы түркі елінің өткен өмірінде оған дамылсыз шабуылдар жасалып тұрғанын, жортуылдарда сан сәтсіздікке кезігіп, қиыншылыққа ұшыраған кездердің де болғанын жасырмайды. О, қасиетті Өтүкен қойнауының халқы Біресе ілгері шаптың, Біресе кері шаптың, Барған жерде не пайда таптың. Қаның судай ақты, Сүйегің таудай (болып) жатты. Бек ұлдарың құл болды, Пәк қыздарың күң болды. Күлтегіннің басқа елге бағынышты боп, құрып кетуге таянған түркі елін біріктіріп, дегеніне жеткізгені, жұрты үшін қызмет қылып, күні-түні ұйқысын бөліп, ерлік істер көрсеткені мына шумақтардан байқалады. Тәңірі жарылқады... Өлімші халықты тірілттім. Жаңалаш халықты, Кедей халықты бай еттім. Аз халықты көп қылдым. Тату елге жақсылық қылдым, Төрт бұрыштағы халықты Бәрін бірдей қылдым... Ескерткіш сөздерінен кейін Күлтегіннің әмірі жүріп тұрған кезде оның мемлекетінің мығым болғаны, ол орнатқан тәртіптің берік екені анықталады. Түркі, оғыз бектері, халқы тыңдандар! Биіктен тәңірі баспаса, Төменде жер айналмаса, Түркі халқы, ел жұртыңды кім қорғайды. Ескерткіш жазуында түркі қоғамының ерлік күрес дәстүрі үлгі етіледі, кейінгі жастарды ерлікке, бірлікке шақырады. Күлтегін ескерткіші түркі елінің бір кездегі тарихын танытарлық құнды мұра болуына қоса, сол халықтың поэзиясынан да мол мәлімет беретін көркем туынды. Оны тасқа ойып жазған Иоллығ Тегін деген ғалымдар араларында болжау бар. Олай болса, Иоллығ Тегін— көне түркі әдебиетінің аты мәлім алғашқы авторы. Мұнда Күлтегіннің өліміне байланысты жоқтау сөздер беріледі, оның алып күшін, жорықтардағы сан батыл істерін де, тұлпар аттарын бейнелегенде де талай көркем сөздер, нақышты образдар қолданылады. Бұл Күлтегін некрологы сияқты ескерткіштің соңғы жолдарынан айқын көрінеді. Осы ескерткіштің ырғақты нақыл сөз екенін айта келіп, Л.Гумилев «Түріктер сөз күшін реалды күштен санағанға ұқсайды. Өзінің 2000 жылға созылған тарихында түріктер мифологиялық белден өтіп, образды ой түйіндеуден тарихи реалды ойлауға бірте-бірте өсіп отырғаны байқалады»,—дейді. Бұл пікірлерді зерттеушінің жайдан-жай айтпағанына біздің көзіміз осы ескерткіпггі талдап танығаннан кейін әбден жетті. «Өлімнен ұят күшті»—мақалы «Тоныкөктің» ескерткішінде жүрсе, Күлтегіннің «Ақ азбаны», «Ақ қаракері», «Менсіз ақ», «Алып шалшы ақ аты», оның келбетін суреттейтін (арыстан жүрек, ер алып) эпитеттер, балама сөздер осы шығарманың тіл көркемдігінің куәсі сияқты. Оның үстіне бұл сияқты көріністерді қазақ жырларына жат нәрсе деп ешкім айта алмайды. Олай болса, аталған ескерткіштердің оқиғалары да, көркемдік тәсілдері де қазаққа тән құбылыстар және ол әдебиетіміздің ескі негізі болуға праволы. И. В. Стеблева 1976ж. «Советская тюркология» журналында (№ 4) жариялаған өзінің бір мақаласында көне түркі әдебиетінің эстетикалық мәнін зерттеудің мақсат-маңызын атап көрсетеді. Ол көне түркі әлемінің мәдени-тарихи факторларының бірден бір деректі куәсі осы ескерткіпггер екенін айтады. Шынында да ескі түркі жазба ескерткіштері (Күлтегіннің кіші және үлкен жазбалары) және Тоныкөк ескерткіші VI—VIII ғасырларда дәуірлеген Түркі қағанатының мәдени өміріне тікелей байланысты тарихи, әдеби маңызы зор шығарма. Күлтегін мен Тоныкөк құлпытастары — VIII ғасырдың орта шендеріне жататын ескерткіш. Одан сол заманда өмір сүрген түркі ұлыстарының дүниетаным түсініктерін, қоғамдық, әлеуметтік нормаларын тануға болады. Ескерткіштерге тән ерекшеліктер деп мынадай ортақ жайларды айтар едік. Ең алдымен, түркі ұлыстары өмірінің әр түрлі кезеңдері ұқсас сипатталады. Олар: ата жолына берік болу, бабалары жасаған ерлік жорықтарды мақтан ету, әрбір келесі жорыққа сәт сапар тілеу. Екіншіден, қолбасы батырлар немесе ел билеген қағандар тұлғасын жасауда ұқсас тәсілдер қолданылады. Олардың дүниеге келгеннен бастап, қаған немесе қолбасы болғанға дейінгі өмірі тәңірі тарапынан қолдау тауып отырады. Жауға қарсы соғыстарда ерекше ерлігімен, ақылымен көзге түседі. Күлтегін ескерткіштеріндегі оқиғаның басталуы, өрістеуі, аяқталуы мен Тоныкөк ескерткішіндегі оқиға желісі де ұқсас келеді. Күлтегін жорықтарының бәрі бас қаһарманның жеңісімен аяқталып отырылады. Мысалы: оның жас шамасы, астына мінген атының түсі, тегі суреттеліп, одан кейін ерлік қимылдары, жеңіске жетуі барынша мадақ етіледі. Тоныкөкте де оның тәрбие алып оқығаны, білімді боп өскені осыған ұқсас суреттеледі. Ол дұшпанның айла-амалын күні бұрын сезеді. Ұтымды келіссөз, елшілік істерін жүргізеді. Қауіпті сәттен ақыл-айламен құтылады. Ұлы қағанмен, келісіп істі сәтті шешіп отырады. Күлтегін мінсіз қаһарман ретінде сомдалса, Тоныкөк көреген, ақыл иесі, білімді басшы боп танылады. Оларды аруақтар қолдайды. Аспан тәңірі, қасиетті жер-су, ұмай аруақтары жарылқайды. Көне түркілер түсінігінше аспанда аспан тәңірі мекен етеді, жердегі адам тәңірдің басқа салғанын орындайды. Оқиғаның бастан аяқ баяндаудан бас тарту, болған құбылыстарды тәптіштеп айтудан гөрі, оған өз пікірлерін білдіріп отыру — ескерткіштің негізгі тәсілі. Суреттеу, баяндау тәсілдерінде де дәстүрлі түр, әдіс-амалдары бар. Мысалы, әрбір қағанның ата тегін, өмір жолын, жорықтарын суреттеуде тұрақты, дәстүрлі тәсілдер қолданылады. Білге қағанды бейнелегенде әуелі оның аталары кім болғанын баяндайды. Бумын қаған, Истемис қағандар аты аталады. Бұлардың бәрі елге сүйкімді, білікті басшылар. Бұлардың тұсында түрік қағанаты біртұтас күшті мемлекет боп, әлемге әйгілі жеңімпаз батырлары бар, қайтпас жауынгерлері — ірі әскери қолы бар, гүлденген ел боп саналған. Кейінгі қағандар да ата дәстүрін берік ұстап, жеңімпаз, ақылгөй, түркі ұлыстарының қамын жеген көсемдер болып көрінеді. Ескерткіште түркілердің жорық жолдары да көрсетіледі. Түркілер жорықтарының алғы бағыттары — шығыс, арты — батыс, оң жағы — түстік, сол жағы — солтүстік. Күлтегіннің кіші жазуында түрік қағанына дүниенің төрт бұрышы түгел бағынышты делінеді. Олар ұрандағанда, алға — десе, күннің шыққан жеріне дейін, қидандарға қарай, оңға — десе, күн ортасына дейін — табғаштарға қарай, солға —десе, түн ортасына дейін — оғыздарға қарай, кейін десе, күннің батысына дейін — курдтарға қарайтын жерлерді айтқан (Тоныкөк ескерткіші бойынша). Ескерткіштерден қазіргі түркі тілдері нормасына енген ұғымдар мен жеке сөздерді, эпитет ретіндегі баламаларды көруге болады. Күлтегін жазбасында: жоғарыда — көк аспан, төменде — боз жер деген ұғым бар. «Жоғарыдан көк аспан баспаса, төменде боз жер жарылмаса. Басы барлар басын исін, тізесі барлар тізе бүксін». «Түрік ұлысы үшін түн ұйқы көрмедім, күндіз тыным таппадым», «Азды көп еттім, жоқты бар еттім», «Аш- арықтарды (адам) тойындырдым, арық өгізді семірттім, жіңішкені жуан еттім, жаяуды аттылы, тасты жерді шөпті еттім», т. б. Күлтегін ескерткіші — VIII ғасыр туындысы. Бұл ескерткіштер алғаш рет қазақ жұртшылығына 1960 жылдардың екінші жартысында аударылып таныстырылды. Ғалымдар Ғ. Айдаров, М.Томанов, А, Аманжолов, Ә. Құрышжанов VI—VIII ғасырлардағы тас жазулары жайында зерттеулер, оқу құралдарын жазды. М. Жолдасбеков Күлтегін мен Төныкөк есімдеріне байланысты тас жазбаларының аудармасын жасады және зерттеулер жазды. Қазақстан Ғылым академиясының мүше корреспонденті проф. Ғ, Мұсабаев, кейінірек А.Аманжолов, т. б. ғалымдар ескерткіштің кіші жазуының поэтикалық аудармасын жасап жариялады. Аталған аудармалар — кейбір кемістіктеріне қарамастан мәдениетіміз тарихында елеулі орны бар Әдебиеттер: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 14. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 15. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 9-тақырып. Манихей жазуындағы көне түркі ескерткіштері. Бұл қолжазбалардың көбіне соғды(орта парсы) тілінен аударылып, Жетісудан Шығыс Түркістанға қарай жайылуы. Олардың батыс түркі тайпалардың тіліне Жақындығы. «Хуастуанифт» жазба ескерткіштері(Ү-ҮІІІғғ). Манихей алфавитінің құрамы(36 әріп), графикалық жүйесінің көне түркі фонетикасына біршама сәйкес келуі. Дауысты дыбыстарды белгілейтін әріптер. Әріптердің сөз басында, ортасында, соңында келуіне қарай, үш түрлі жазылуы. Манихей алфавитінің шығу тегі, арамей жазуымен байланысы. Қазақстанда жазу мәдениетінің алғашқы белгілерінің пайда болуын тарих ерте кезеңдерге жатқызады. Яғни қазақ біртұтас халық болмай тұрыпақ тайпалар жазуды білген. Кейіннен жазу мәдениеті елдің қажеті мен хандық биліктің керегіне байланысты дами түседі. Жазудың алғашқы көрінісі — іс қағазы, елшілік қатынас, хандар жарлығы мен хаты, грамоталары, ру, ата-баба шежірелері, діни уағыз, өсиет-нақылдар кітабы, құлпытасқа түсірген жазу өлеңдері. Орхон-Енисей-Талас тас жазулары арқылы бізге жеткен түркі жазуынан кейін Орта Азияда арамей жазуы негізіндегі тағы бір жаңа жазу пайда болған. Оны IX—X ғасырларда Орта Азиядағы түркі тайпаларына Сириядан қоныс аударған соғдалар таратқан. Қарахан мемлекеті бұл жаңа жазуды араб алфавитімен толықтырып, қолдана бастайды. Бұл — көне түркілердің орта ғасырда қолданған ортақ жазбасы, түркі әдеби тіліне негіз болған жазу. Оны қазіргі ұйғырлардың ғана ескі жазу үлгісі деп түсіну бір жақты болар еді. Себебі «Ұйғыр алфавиті», «Ұйғыр жазуы» өзінің ең ескі (Тан империясына қараған тұстағы қалпында, сол кездегі Тұрпан ұйғыры атты кішігірім ұлыстар қолданған қытай иероглиф негізіндегі жазу емес. Оны қарахандық дәуірінде дамыған қадым түркімен шатыстыру жол емес. Түркілердің ортағасырлық жазуының бірін «Шағатай тілді» деп те атайды. Бұлардың екеуі де бір ғана ұйғырдың меншігі емес. Қазіргі көптеген түркі халықтары қолданған ортақ жазбалар. Осыған орай ондай түсініктегілер Махмұд Қашғари сөздігін де, «Оғыз нама», «Махаббат нама» ескерткіштерін, Жүсіп Баласағұни дастанын тек бір халыққа — ұйғырларға танғысы келеді. Тек ұйғырлық құбылыс деуге дейін барып жүр. Орта Азия түркілердің жазу тарихын зерттеу, олардың мәдени ескерткіштерінің ортақ негіздерін айқындаудың нағыз ғылыми жолын кейінгі түркітанушылар күн санап таныту үстінде. Соңғы жылдары одақ көлемінде жарық көріп жатқан зерттеулер осының айғағы бола алады. Жазу мәдениетінің орта ғасырлық ерте үлгілерінің бірі — өсиет, нақыл ретінде келетін жазбалар мен атадан балаға қалып отыратын тарихи шежіре кітаптары. Мұнда жазбалар ірі ақсүйектердің киелі мүлкі саналып, ұрпақтарына мирас боп қалып отырған. Осы шындықты академик Ә. Марғұлан өз еңбегінде келтірген деректерінде де растайды. Ол — Жетісу тайпаларындағы жазба әдебиет дәстүрі ерте, VII ғасырда көріне бастады, жұрт қолында әрқашан бірнеше дана тарихи жазбалар болды... нақыл кітаптарын қалдырып отырады, сөйтіп, әдеби білім үздіксіз жалғаса береді,— дейді. Жетісу жерінен табылған Тоқтамыс пен Темірдің „Құтанға жарлықтары" да академик В. Радловтың айтуынша ежелгі қазақ руларына таныс болған, «Араб, парсы, түркі әдеби тілдерін (IX—X ғасыр),— деп жазды Е.Бертельс,— Орта Азияда бөлек-бөлек жасаған жоқ. Олар, керісінше, түркі жүйелі (системалы) тілдерге ортақ біртұтас әдебиет жасады. Олардың тілі ғана үш түрлі болған-ды...» Сонымен, XI—XII ғасырлар әдебиетін қарастыру бізге Орта Азия елдерінің бір бөлігінде парсы тілі әдеби тілі, екіншісінде түркі тілі әдеби болғанын, бұлардың шығыс бұтағы қарахандықтар және батыс бұтағы оғыз-қыпшақтар екенін айта келіп, XI ғасырдан бастап түркі тілінің маңызы артады деп көрсетті. Біз Е. Бертельс пікірін қостай отырып, ертедегі жазба ескерткіштердің бәрі бірдей қазаққа ғана тән туындылар деуден аулақ екенімізді де ескертеміз. Оларды біз орта ғасырдағы түркі тектес халықтарға ортақ мұра деп танимыз. Сол ескерткіштердің жазба мәдениетіміздің ортақ кезіндегі күйін, түпкі төркінін түсінуге көмегі барын ғана айтамыз. Түркілер жазуының өркендеуі жолында, олардың мұсылман дінін қабылдаулары, мұсылман мәдениетіне көшуі үлкен әсер еткен. X—XII ғасырлардан кейінгі түркі жазбалары, барлық сана-сезім дүниедегі ислам діні қағидаларына тікелей байланысты дамиды. Ғалымдардың діни оқудың алғаш пайда болған тұсында заманымыздағы озбырлық пен тағылыққа қарсы күрес құралы болғанын, адам баласының бірі мен бірі ағайындай дос, тату-тәтті өмір сүруін, зұлымдыққа ізгілікті қарсы қойып, моральдық уағыздар таратқанын, ал кейін үстем қоғам дінді өздерінің жеке мақсаттары үшін пайдаланып қанау құралына, надандық торына айналдырғанын әр тұста көрсетіп келгені мәлім. Аталмыш шындықты әрбір көпке мәлім дін жүйелері мен оның қалыптасу, өсу жолдары айқын танытады. Жер жүзі халықтарына ең кең тараған христиан, будда діндері немесе олардан кейінгі ислам діні өздерінің басынан осындай қалыптасу, даму кезеңдерін өтті. Олар әрбір тарихи кезеңде қайта қаралып, жаңа жағдайға сай өзгеріп, ескірген ұғымдары алынып тасталып, жаңадан уағыздармен толықтырылып отырылды. Кейіннен субъективтік идеялары басым рөл атқара бастады. Сөйтіп, дін біртіндеп өзінің ілкі адамгершіл түсініктерінен айрылып, құрғақ схоластикага, соқыр табынушылық құралына айнала бастады. Діни оқулардың негізін қалаушы пайғамбарлар мен оны ілгері дамьггушылар өз ережелерін кезіндегі адамдардың дүниетаным көзқарастарына сүйене отырып жазған. Олар халық даналықтарын, ой-қиял, сана-сезім жетістіктерін сергек пайдаланған. Фольклорлық табыстар — мифтік, ертегілік образдар, шебер тіркес, шешендік сөз афоризмдер, тосын оқиғалы сюжеттер, асқақ аллегориялар кең қолданылған. Діни кітаптардың ең ескі түрлерінің өзі осындай қасиеттерімен ерекшеленеді. Бұл оның оқушылары мен тыңдаушыларына әсерін күшейтіп, жан дүниесін, сезім жүйесін дүр сілкінтіп билеп алар қуат берген. Оқуға, ұғуға, жаттауға да жеңілдік жасаған. Яғни жай сөздер жиынтығы болмай, ең әсерлі, қуатты, айшықты сөздермен баяндалып, көркем туынды дәрежесіне көтерілген. Сондықтан болса керек, кейінгі көптеген зерттеулерде әрбір діннің негізі есепті кітаптарды жартылай не түгелдей көркем шығармалар деген қорытындылар ұсынылып жүр. Бұл салада жазылған кітаптар да көп. Христосқа таңылатын «Евангелия» туралы жазған ғалымдардың көбі оны өз заманының көркем туындысы деп санайды. Сондай-ақ көптеген Еуропа араб танушылары Мұхамбет пайғамбардан қалған «Құранға» да осылайша баға береді. Мысал үшін ағылшын араб танушысы Гиббтің «Арабтың классикалық әдебиеті» деген (М., 1958) кітабын атауға болар еді. Ол құранды тек дін кітабы ғана емес, соған қоса, тарих, этнография, фольклор, философия, жағырапия, экология салаларын қамтитын өз дәуірінің ең көркем туындысы деп атайды. Ал, Иран әдебиеті тарихын зерттеуші И. С. Брагинский парсы халықтарының көне әдебиеті деп, олардың алғашқы діни кітаптарын талданды. Ғалым біздің жыл санауымызға дейін жүйеленген «Авеста» дін кітабының 17 аяты — йасындары (бөлімдері) түгел дерлік өлең өлшеміндегі көркем сөз ең ескі жазба әдебиетінің туындылары екенін анықтаған. Авеста аяттарын Заратуштре (Зороастр) пайғамбар жазған. Оның мазмұны — өз кезінің адамдарын зұлымдыққа қарсы ізгілік жолында тәрбиелейтін шешен новелла, асқақ эпос, жан-жүйеңді толқытар нәзік лирикаға толы. Бұл кітапта табиғат, жан-жануар тіршілігі, жер мен аспан иелігі, адам мен жаратушы арақатынасы туралы аңыздар, анайы болжамдар берілген. Адамның жаратушының ең сүйікті құлы екені, оның бойындағы мүмкіншіліктер — ақыл-ойы, өсуі, езгеруі, еңбектенуі, табысқа жетуі т. б. жайлары натуралды түрде жырланады. Мұнда әділ патша билігін аңсау, жақсы өмір, тату-тәтті қарым- қатьшас орнату, ақылмен адал іс қылып, өз еңбегімен күн көру, барлар жоқ-жітікке қарасып қайырымдылық көрсетсе деген сиякды ізгі пікірлер жинақталған. Діни мифтердің қаһармандары көбіне әулие, әмбие, пірлері қолдаган ерекше күш иелері, сол сияқты періште, шайтан, жауыздық пен ізгілік рухтары. Олардың адам мен жаратушы арасындағы әрекеттері... Сонымен ғалымдардың пікірінше «Авеста» діни уағыз ғана емес, халықтың мифология, моральдык, философиясы, көркем сөз жинағы да екен. Бір кезде, Гегель Авеста дін уағыздарының маңызын көрсете келіп, оның қарама- қарсы екі күшті — зұлымдық пен ізгілік арасындағы келіспес күресті көрсетуін жоғары бағалаған. Ал Гете өзінің Западно-восточный диван кітабында Авестаның поэтикасын терең танытады. Адамның дүниетанымы тарихында ерекше роль атқарған құдіретті шығарма деген ой айтады. «Жарық» пен «Қарашылық», «Зұлымдық» пен «Ізгіліктің» мәңгі күресте келе жатқанын, бұл күрестің еш үзілмейтіндігін дәлелдеп берген ең алғашқы туынды екенін атап көрсетеді. Ізгілікті, әділет жолдарын, адамгершілік пікірлерді жүйелеп, бұлардың озбырлық атаулыны жеңетіндігіне сендіруге күш салған, адам баласының өсу жолында оның өз күшіне сеніммен қарауына жол ашқан жарқын пікірлер болды. Аталмыш ізгі пікірлерді іске асыру үшін адам баласының ғасырлар бойғы күрестері оны жеңіске жеткізіп, талай өрлеу, өсу кезеңдерін бастан кешуге душар етті. Діни мифтердің образдары да өзгереді. Олар аждаһа, шайтандарды жеңетін альш ер, отқа салса жанбайтын, суға батпайтын көзсіз алып батыр — ізгілікті жақтаушылар, мінсіз бейнелер, әділет күрескерлері болады. Көне діни әдебиеттің кейбір новеллаларында қозғалатын тарихи сюжеттер (тарихи адамдар жорықтарына байланысты), мифологиялық қаһармандар жорықтарын (жеті қабат жер асты, тұңғиык, теңіз түбі патшалықтарына) баяндау, алты қат аспан дүниесін алла мен періштелер өлкесін болжап бейнелеу, шайтандық жасап тамұқ азабын тартқандардың аянышты тағдырлары, алланың рахымына ие боп, жұмақтың жаннатында жан рахатын тапқан күнәсіздер, т. б. ғажайып оқиғалар келешек керегіне, творчестволық ойдың өсуіне негіз болады. Кейін дамыған классик әдебиеттердің өркендеуіне жағдай жасайды. Түр, форма жағынан да діни әдебиеттің кейін дамыған жазба әдебиетке ықпалы тиеді. Фольклорда калыптасқан формаларды діни әдебиет шығармаларьшың да қабылдағаны мәлім. Олар халықтық сатираны, мысқылды, дидактикалық стильді қалыптастырады. Ерлік аңыздардан дін үшін күрескерлер бейнесін жасау ниетіндегі дастандар пайда болады. Жеке «әулие» адамдарды мақтау арқылы мадақ жырлары, әулие-әмбиелердің қазасына байланысты жоқтау жырлары, т. б. дамыды. Әулие де адам болғасын, оның өмірінде сүю, күю деген болмай қалмайды. Сондықтан поэзияға махаббат лирикалары да келмекші. Алып батыр, қаһарлы хан, аяулы ару—бәрі де сүйіктісімен кезігіп, өмір қажетін өтейді. Адам ата мен Хауанадан басталатын екі жыныс арасындағы ғашықтық сезім дүниесі адам баласы өміріне қажет көркем шығарма атаулыға жан бітіріп, көрік беріп отырады. Адамның іс-әрекеттерін әулие-әмбие, тіпті алла тағаланың бойына да таңған пайғамбар авторлар діни еңбектерінде табиғатты, хайуанаттар дүниесін де аттап өтпейді. Осыдан табиғат лирикасының кейбір ілкі көріністері, хайуанаттардың өзара тілдесулерін сипаттайтын мысалдар туады. Аңыз, ертегі, мифтер — халық творчествосының байырғы жанрлары. Оның қаһармандары халықтың ең күшті поэтикасы арқылы бейнеленеді. Әрбір алып ер, мифтік қаһармандар, мінсіз бейнелер поэтикалық тілдің ең шұрайлы үлгілері арқылы суреттеліп, халықтық тілдің дамуына жағдай жасады. Сөз боп отырған діни кітаптар да өзінің поэтикасымен кейінгі көркем әдебиетке әсерін тигізді. Діни әдебиеттерде баяндалатын ұлы армандар — мифтік әлемге тән, ешкімнің қолы жетпейтін утопия. Мифтік өмір мен халықтың ақиқат тұрмысының арасы жер мен көктей алшақ. Дін кітаптары уағыздайтын ізгілік атаулының бәрі орындалмас қиял екенін де қалың жүрт санасы өсе келе түсіне бастайды. Жұртшылық пікірі ақиқат өмір мен күнделікті тұрмыс тәжірибесіне сүйенеді. Адамгершіл идеялар тұйыққа тіреліп, әдебиетте сенімсіздік — пессимизм идеясы көріне бастайды. Жоғарыда баяндалған «Авеста» қағидаларына, Иранның көне әдебиетінің дамуына тән сипаттар басқа да шығыс халықтары поэзиясының қалыптасу заңдылықтарына ортақ. Бұл орайда Орта Азия түркілерінің діни мистикалық әдебиеті өкілдері шығармаларындағы кейбір сарындар негізін танып, дұрыс бағасын беруде жоғарыдағы жайларды ескеру қажет, Әсіресе, IX—XII ғасырлардағы көне әдеби ескерткіштердегі кейбір діни мотивтердің түп-тамырын айқындау үшін мұның маңызы ерекше демекпіз. Өмірде бірі мен бірі байланыссыз жаралған ешнәрсе жоқ екенін ескерттік. Өнер саласындағы даму заңдылықтары да сондай, өйткені өткені мен жаңасы жалғасып, бірі мен екіншісі ұштасьш, өседі, өзгереді, дамиды. Кейін біз сөз етіп талдағалы отырған орта ғасыр ескерткіштеріне тән құбылыстардың кейбір халық творчествосындағы сюжет пен көркемдік әдістәсілдеріне сүйенеді, ілкі әдеби туындыларын ілгері жетілдіруге күш салады. Ұйғыр жазуындағы көне, орта түркі ескерткіштері. Ұйғыр жазуындағы көне түркі ескерткіштері. Бұларға мазмұны хтистиан, манихей, будда дініндегі түрлі жалбарыну дұғалары, діни уағыздар, түрлі заң документтері мен емдеу шіріткілері, жылнамалар, болжаулар жататыны. Ұйғыр жазуының кеңінен пайдаланған кезеңі(ҮІІІ-ХІІІғғ), таралу алқабы. Ұйғыр алфавиті негізінде монғол жазуының пайда болуы. Ақсақ Темір және Алтынорда хандарының бұл жазуды қолданғаны(14-15ғғ). Ганьсудағы будда монострьлеріне ұйғыр жазуының ХҮІІІ ғасырға дейін өмір сүргені. Қазақстаннан табылған ұйғыр алфавитіндегі түркі жазулары. Көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тіліне қысқаша шолу. Көне түркі тіліне жақындығы, орта түркі тіліне тигізген әсері. Ескі қыпшақ жазба ескерткіштері қыпшақ рулары мен тайпалары, сол тайпалар одағына біріккен басқа да түркі халықтарының тілінде ХІ-ХVI ғ-да жазылған шығармалар. Ескі қыпшақ жазба ескерткіштері жалпы алып қарағанда, 4 түрлі әліпбимен жазылған: ескі араб, ескі армян, ескі орыс және ескі готикалық әліпби. Ескі қыпшақ жазба ескерткіштерінің материалдары негізінен М.Қашқаридің «Диуани лұғат ит –турк» сөздігіне қатысты зерттеулерде, Еуропа ғалымдарының кумандар туралы жазылған тарихи, лингвистикалық еңбектерінде, орыс хроникаларының, жылнамалары мен деректерінің половецтер туралы мәліметтері мен жер-су, адам аттарына байланысты сақталған еңбектерде, араб авторларының мәмлүк қыпшақтарының тіл материалдары бойынша жазылған наихаттар мен филологиялық зерттеулерінде (грамматика, қыпшақшаарабша сөздік, анықтағыш т.б.), армян авторларының хроникалары мен іс-қағаздарында, трактаттар мен сөздіктерінде, қыпшақ тілдерінде жазылған дастандар мен прозалық көркем туындыларда сақталған. Ескі қыпшақ жазба ескерткіштері екі түрлі тілде жазылған: жалпы түркі жазуларына ортақ әдеби тілде және қарапайым халықтың ауызекі сөйлеу тілінде. Бірінші топқа жататын көркем шығармаларды ішінара екі топқа бөлуге болады: дәстүрлі– тарихи әдеби тілде жазылған еңбектер және жергілікті халық тілі негізінде жазылған Орта Азия мен Еділ бойларының (Алтын Орда) ескерткіштері. Олар: Рабғузидің «Қиса-ул- әнбиясі», Құтыбтың «Хұсрау мен Шырын», Рауанидің «Мухаббатнамасы», Әлидің «Нахдж –ул –Фарадисі», С.Сараидің «Гүлистан бит-түркиі», Сади Ахмедтің «Ташшұқнамасы», Хорезмидің «Тәржіма Шаһнамасы», Ахмет Йүгінекидің «һибату -л-хақайығы», авторлары белгісіз «Қорқыт ата кітабы», «Сираж-әл-кулуб», «Оғызнама», «Рахат-әл кулуб», «Миражнама», «Тефсир» т.б. шығармалар. Ал жергілікті халық тілінің негізінде жасалған әдеби тілде Қожа Ахмед Йассауидің «Хикметі» және осы ғұламалардың жолын қуған діруәш ақындардың шығармалары тараған. Қыпшақ тайпаларының ауызекі сөйлеу тілінің материалдары негізінде жазылғандар: «Диуани лұғат-ит-түрк», «Кодекс куманикус», «Китаб әл-идрак ли-лисан әл-атрак» (Абу Хайан), «Китаб булғат әл-мүштақ фи-л-лұғат ит-түрки» (Жамаладдин -ат –Түрки), «Әл-кауанийнаәл-куллийа ли-дабт әл-лұғат-ти-түркийа», «Хуласа», - «Мани-ул-фузат», «Китаб ад-дағуа» т.б. Армян қыпшақтарының тілінде жазылған дін трактаттар мен грамматикалық анықтамалар, армянша-қыпшақша сөздіктер, кеңсе қағаздары, тарихи жазбалар т.б. осы топқа жатады. Бұлардың ішінде әр тілге ( түрік, неміс, француз, венгр, поляк) аударылып, басылып шыққандары бар, әлі де болса жарық көрмей, қолжазба күйінде сақталғандары да кездеседі (Санкт-Петербург, Москва, Киев, Вена, Париж, Краков, Стамбул, Варшава, Берлин, Анкара), Мәмлүк қыпшақтарының тілінде 10 шақты грамматикалық, лексикалық, лексико-грамматикалық еңбектер туған( онда 11мың реестрлік сөз бар). Ескі қыпшақ жазба ескерткіштерінің басым көпшілігі қыпшақ тілінің негізінде жазылып, кейбіреулері оғыз тілінің әсеріне ұшыраған (Мәмлүк мемлекеті мен Орта Азия аймағында жазылған мұралар) немесе оғыз тілінің негізінде, қыпшақ тілінің ықпалына түскен (Хорезм өлкесінде жазылған нұсқалар). Қайсібір жазбалар аталған тілдерге бірдей ортақ. Енді бір топ ескерткіштер қарлұқ тобындағы тілдермен астарлас. Ескі қыпшақ жазба ескерткіштер тілінің бірнеше диалектикалық ерекшеліктерге бөлінуі де мүмкін, олар әлі зерттеліп, анықталмаған. Орта ғасырда жасалған қыпшақ тайпаларының сөйлеу тілі мен әдеби нұсқасын, олардың тарихи тамырын және қазақ тілінің жалпыхалықтық тіл болып қалыптасу тарихын танытудаЕскі қыпшақ жазба ескерткіштерінің маңызы зор. Әдебиеттер: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 18. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 19. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 11-тақырып. Ұйғыр алфавитінің құрамы. Ұйғыр алфавитінің құрамы(23 әріп), оның графикалық жүйесінің көне түркі (көне ұйғыр) тілінің фонетикалық жүйесімен үйлес келмеуі.Дауысты дыбыстадың берілуі. Кейбір ұяң мен қатаң дауыссыз дыбыстардың ажыратылмай таңбалануы( қ-к,к-г, т-д,пб, с-з, ш-ж, ч-ж) Әдебиеттер: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 20. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 21. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 12-тақырып.Араб жазуындағы ХІ-ХҮІ ғасыр түркі тілдес ескерткіштері, олардың тіл ерекшеліктері. Араб алфавитінің ХІ ғасырдан бастап түркі тілдеріне пайдаланылуы. Абаб алфавитіндегі алғашқы(ескі) түркі жазба ескерткіштері, олардың тіл ерекшеліктері.Ю.Баласағұнидің «Құдадғу біліг»,М.Қашқаридің «Диван лұғат аттүрк»,А.Югнекидің «Хибат ал-хақайық,Н.Рабғузидің «Қиссас ал-анбия» атты туындылары.Араб жазуындағы орта түркі ескерткіштері, тіл ерекшеліктері. Ислам дінін қабылдаған түркі халықтары араб жазуын мың жылдан астам уақыт бойы қолданып келгені белгілі. Осы аралықта әлемге әйгілі көптеген ғұламалар өз еңбектерін осы араб харпінде қалдырды. Қазақ халқы да араб жазуын ХХ ғасырдың басына дейін қолданды, тіпті ел ішінен жиналған көптеген қолжазбалар ХХ ғасырдың 60- шы жылдарына дейін осы араб жазуымен жазылғандығын көрсетеді. Діни қиссалар мен дастандар, шежірелер ескі түркі қадим жазуында және кейінгі көшірмелердің төте жазуда жазылғандығын байқаймыз. «Құтты білік» пен «Диуани луғат ат-түрік» шығармаларын парақтап қарағанымызда түркі тілінің дыбысталу ерекшеліктеріне қарай араб графикасына ішінара жаңа таңбалар енгізіп отырғандығын байқауға болады. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында Батыс прогресіне ілесу мақсатында қалыптасқан көптеген терминдерді дәл беруді көздеген прогресшіл жадидшілер тарапынан қолданыстағы араб графикасына да көптеген реформалар жасалып жатты. Осылайша түркі халықтарының қолданысында болған араб графикасының тарихын зерделейтін болсақ Баласағұн мен Қашқари реформасы, шағатай әдеби тілі кезіндегі реформа, Османлы реформасы, Татар графикасы, жәдидшілер реформасы, А.Байтұрсынұлының емлесі, төте жазу сияқты өзгерістердің болғандығын көреміз. Тілді жанды құбылыс деп қарастыратын болсақ мұндай өзгерістер тек түркі халықтарында ғана емес, арабтардың жазу емлесінде де бірнеше көркем форманың қалыптасқандығын байқаймыз. Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с) Жәбірейіл періште арқылы Алла тағала тарапынан жіберілген қасиетті Құран кітабын, ислам дінін алғашында ел арасына ауызша таратқандығы белгілі. Мұсылмандар ел билігін өз қолына алған тұста Құран кәрімді кейінгі дәуірлерге сол қалпында еш өзгеріссіз жеткізу үшін хатқа түсіру қажеттілігі туындай бастады. Осылайша Ислам дінінің алғашқы дәуірінде алдымен набатей алфавитіне негізделген жазудың түрлері дүниеге келе бастады. Қазіргі араб жазуының «атасы» болып есептелетін, қазіргі жазуға қарағанда түрі де өзгеше, көбіне тік бұрышты формаға құрылған геометриялық шрифтке негізделген сол кездегі жазбаның түрі – «куфи» жазуы деп аталған. О баста бұл жазудың қазіргі Ирак жеріндегі Куфа қаласынан шыққандығы белгілі. Алғашқы кезеңде куфа жазуын Құранның алғашқы нұсқаларын қағазға түсіру үшін, сонымен қатар іргетасы жаңа қалана бастаған алғашқы Ислам мемлекетінің архитектуралық құрылыстарын айшықтау, безендіру мақсатында қолданылған. Құранның алғашқы нұсқасын хатқа түсірген адам деп алдымен Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с) хатшысы болған Заид ибн Сабиттің аты аталады. Алғаш арабтарда жазу пайда болған кезде соны меңгерген Заид кейбір сүрелерді қағазға түсіре бастаған. Бұл нұсқа Мекке мен Мәдине стилінде жазылғандықтан оны «жазм хаты» деп атаған. Ол кезеңде каллиграфия жаңа дами бастағанда оның екі түрлі нұсқасы қолданылған. Біріншісі «мукаввар» курсив жазуы оның жазылуы оңай болған, екіншісі «мабсут» созылыңқы әрі әріптері ұзын болып жазылатындығымен ерекшеленген. Бұл екі жазу түрінен кейін «ма'ил» жазуы келіп шыққан. Алайда ол кең түрде тарай қойған жоқ, оның орнын куфа жазуы басқан болатын. Омайидтер әулеті билікке келген соң Әбдулмәлік ибн Маруан патша (685-705) тұсында алғашқы араб графикасы ресми әліпби ретінде бекітілді. Сол патшаның заманындағы белгілі көркем жазу ұстасы Құтб әл-Михрдың жасаған графикасы «тұмар» жазу түрі деп аталды және осы жазу стилі мемлекеттің ресми жазу формасы ретінде қабылданды. Уақыт өте келе мәдениет өзінің даму сатысына қарай аяқ басты. Мұсылман мемлекеті алдыңғы қатарлы өркениетті де мәдениетті елге айналды. Ғылымы мен білімі қарыштап дами бастады. Ендігі жерде тез әрі жылдам, жалпы көпшілікке түсінікті жазу түрі қажет болды. Осылайша жазудың басқа үлгілері де дүниеге келе бастады. Соның бірі белгілі реформашы, каллиграф Ибн әл-Бәууаб ойлап тапқан «насх» стилі болатын. Насх жазуының икемділігі сол бұрынғы куфа жазуының геометриялық түрін жұмсартып, дөңгелентіп, тез әрі жылдам жазуға ыңғайлы етіп өзгерте алды. Бұл өз кезегінде бұйрықтар мен іс-қағаздарын жылдам жазуға мүмкіншілік туғызған. Оның тиімділігі әріптер бұрынғы формаға қарағанда ұсақталып, нәзіктене бастады, оның үстіне көркемдігі де артып көпшіліктің арасына тез тарап кетуіне жол ашылды. «Насх» жазуы қолданысқа енген соң «Куфа» жазуын ығыстыра бастады. ХІІ ғасырда куфа шрифті қарапайым жазу түрінен шығып қалды, тек Солтүстік Африка мемлекеттерінде ғана сақталды. Африкалықтар соның негізінде «мағриб» деп аталатын әдемі жазу стилін қалыптастыра алды әрі ол осы күнге дейін сақталып келеді. Араб көркем жазу тарихында ерекше орын алатын үш тұлға бар, зерттеуші ғалымдардың анықтауынша, араб көркем жазуының атасы ретінде ибн Муклах (886-940), Ибн әл-Бәууаб (ІІ ғ.) және Йақут әл-Мустасими (13 ғ.) аталып, олардың еңбектері бірінші орынға қойылады. Қазіргі көркем жазудың тарихы осы үшеуінен басталғандығы айтылады. Алғашқы кезеңде хатқа түскен жазуларда асты-үсті қойылатын харакаттар мен кейбір нүктелер болмаған. Араб жазуында көбіне дауыссыз дыбыстар жазылатын болғандықтан кейін басқа елдерге исламды тарата бастаған тұста ислам дінін жазып таратудың біршама қиындықтары туындаған. Ажам халықтары яғни, араб емес халықтар үшін оны оқып түсіну үшін алдымен араб тілін өте жақсы меңгеруі қажет еді. Онсыз араб харіптері оқылмайтын. Осылайша Құран аяттарын қатесіз оқу үшін әрбір сөзге асты-үсті харакаттар қойылу қажеттілігі туындады. Осылайша араб жазуын қабылдаған Иран мен түркі елдерінде де көркем жазудың ғаламат түрлері дүниеге келе бастады. Иран елінде көркем жазу өнері әсіресе 14-ғасырдан бастап айрықша дамыған болатын. Тимуридтер әулеті кезеңінде каллиграфияның әдемі де жаңа формалары дүниеге келді. Солардың арасында дүниеге танымал болғаны «райхани» мен «сулс» болды. Одан бөлек «наста'лиқ» және «та'лиқ» жазуы да ерекше маңызға ие әрі Орта Азия халықтарына да кеңінен тарады (Насталиқ жазуы қазіргі кезде Иран Ислам Республикасы мен Ауғанстан Ислам Республикасында кеңінен қолданылады). Ол өз кезегінде ортағасырлық парсы прозасының және классикалық поэзияның дамуына жол ашты. Наста'лиқ жазуын ирандық Мир Әли Султан әл-Тебризи дүниеге әкелді. Наста'лиқ жазуында көптеген эпикалық шығармалар мен миниатюралар, антологиялық шығармалар мен әдеби, тарихи еңбектер жазыла бастады. Көбіне әдеби шығармалар жазылатын болғандықтан наста'лиқ жазуымен Құран кітабын жазуға рұқсат етілмеген. Бұл жазумен бір ғана Құран көшірмесі сақталған. Иран мемлекетінің тізгінін өз қолына алған парсы патшасы Шах Аббас (1588-1629) тұсында ғана каллиграф Шах Мухаммад әл-Нишапуридің наста'лиқ жазуымен көшірілген Құранның жалғыз дана көшірмесі Иранда сақталып қалған. Үндістанды билеген Моғолдар империясы тұсында Үндістан аймағында «бехари» атты көркем жазуды Аманат Хан әл-Ширази деген атақты шебер жасап шығарған. Ол өзі құрылыстарына қатысқан Тәж-Махал, Акбар патшаның кесенесі мен сол кездегі орталық Аградағы ең үлкен мешіт-медресенің бедерін бехари стилімен айшықтаған болатын. Бірақ шебердің бұл қолданыстағы жазуы та'лиқ, наста'лиқ, сулс сияқты кең түрде тарамаған. Тек Үндістан аймағында ғана шектеліп қалған. Түркі халықтары ішінде Мәмлүк қыпшақтары билігі тұсында каллиграфиямен шыны, мыс, әшекей бұйымдарына өрнектеп салу ерекше дамыған әрі Мәмлүктер мемлекетінде ойлап табылған Әбдуррахман ас-Сайихтың «мухакка» жазу стилінде ең үлкен Құран кітабы жазылып қалдырылған. Ежелгі қалалар ішінде «Жібек жолын» жаңғыртқан Қытайдың қолөнер шеберлерінің алатын орны айрықша болатын. Ислам діні Қытай жеріне де тарай бастаған тұста сауда базарының екінші бір тармағы ашылған болатын. Мұсылман елдерімен сауда байланысын жолға қойған Қытайлықтар өздері өндіретін керамикалық ыдыстарды араб харпімен әшекейлеуді жолға қоя білді. Осылайша Қытай мұсылмандары ойлап тапқан «сини» жазу стилінің де алатын орны айрықша болды. Бұл жазудың нәзіктігі мен дөңгелетіп жасаған шеберлігі керамика мен фарфор бұйымдарының сұранысын арттырады әрі араб жазуының шыны аяқтағы өте әдемі үйлескен безендірулері бұл форманың танымал болуына алып келеді. Османлы империясы дәуірінде та'лиқ, наста'лиқтан бөлек шекасте, диуани және жәли түрлері кең қолданылған. Олар араб және парсы шеберлерінің жазуларын қайталаушы ғана болған жоқ, өз кезегінде сол дәуірдегі көркем жазудың ең шебер мемлекетіне де айнала білді. Түріктерден шыққан Ибрагим Муниф атты шебер «диуан» атты жазу стилін қалыптастырады. Сол кездегі түрік каллиграфтарының танымал болғандығы сонша: «Құран Меккеге түскен, Египетте оқылған және Стамбулда жазылған» деген қанатты сөз тараған. Османлы патшалары өздерінің құрылтай шақыруы мен ең жоғары мемлекеттік іс-қағаздарын осы диуан жазуымен жазатын болған. Орта Азия жерінде Иранда пайда болған наста'лиқ жазуымен кітаптарды көшіру үлгісі ерекше дамыған. Тимуридтер әулеті билікті өз қолына ұстаған кезеңде мәдениеттің дамуына айрықша көңіл бөлінгендігі белгілі. Әсіресе, Әлишер Науаидың өзі де хұсни хаттың шебері болғандықтан кітаптарды көшіртуге елдегі ең мықты шеберлерді топтастырып отырған. Солардың бірі кезінде «көркем жазу құдайы» деген лақабы елге жайылған Сұлтан Әли Машхади (1432-1520) болған. Машхадидің көшіруімен сақталған елуден астам кітап бүгінгі күнге жетіп отыр. Олардың арасында Низами, Аттар, Хафиз, Сағди, Дехлеви, Жәми, Науаи, Хұсейін Байқара т.б. классиктердің кітаптары көшірілген. Байқап отырғанымыздай, көркем жазу үлгілері орта ғасырларда ерекше дамыған. Парсылар өздеріне ыңғайлап арабтың жиырма сегіз әрпіне тағы да төрт әріп қосқан болса, Қараханидтер дәуірі тұсындағы түркі ғұламалары М.Қашқари мен Ж.Баласағұни өз кітаптарында түркі емлесіне ыңғайлы бірлі-екілі әріптер қосқан. Ж.Баласағұн «Құтадғу білік» шығармасында «ң» әрпін енгізгендігі байқалады. М.Қашқари «Диуани луғат аттүрік» еңбегінде араб қарпіндегі «ф» әрпінің үстіне үш нүкте қою арқылы ағылшын тіліндегі «w» дыбысын білдіретін жаңа әріп қосқан. Алайда түркі диалектілері үшін қолданылған Қашқаридің бұл реформасы кейін қолданыстан шығып қалған. Шағатай тілінде жазылған еңбектерде де түркі сөздерін парсы не араб сөзінен ажыратып тұратын кейбір ішінара өзгерістер болғандығы байқалады. Араб графикасына реформа жасау әсіресе ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қызу қарқын алғандығы белгілі. Исмайыл Гаспыралы бастаған жәдидшілер тобы алдында жаңа дәуірдің талабын қанағаттандыратын дұрыс емле түзу проблемасы қойылды. А.Байтұрсынұлы бастаған қазақ зиялылары да бұл науқанға кірісіп кеткен болатын. Әдебиеттер: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 22. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 23. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 13-тақырып. Араб алфавитінің құрамы мен оның түркі тілдерінде қолданылу тарихы. Араб алфавитінің құрамы(28 әріп), байырғы араб графикасының классикалық араб тілінің фонетикалық жүйесіне сүйенгені.. Барлық әріптердің дауыссыз дыбыстарды таңбалайтыны, сонымен қатар үш әріптің созылыңқы дауысты а, у, и дыбыстарына жұмсалатыны( «алиф», «уау», «йа» деп аталатын әріптер). «Құран» кітабын, әліппені дұрыс оқыту мақсатымен қысқа дауысты дыбыстардың да диакритикалық сызықша таңбалар арқылы(жолдың үстіне, астына қойылған) көрсетілуі. Әріп көпшілігінің сөз басында, ортасында, соңында қолданылуына орай түрліше жазылуы. Араб алфавитінің арамей жазуының бір тармағы набатей алфавитінің негізінде шығуы, оның ислам дінінен бұрын пада болғаны туралы түсінік. ҮІ ғасырда құрамында 22ғана әріп, ал ҮІІІғасыдан бастап 28 әріп болғандығы. Бұл жазудың кең таралуы, арабтан басқа халықтарға да жайылуы, себептері. Жазудың негізгі түрлері(«насх», «куфи», т.б.) Баспахана жолымен кітап бастыру үшін бұл алфавиттің «насхи» түрі қолданылғаны(ХІХғ). Араб графикасының түркі тілдерінің, соның ішінде қазақ тілінің фонетикалық жүйесіне сәйкес болмауы, қолданыстағы қиыншылықтары. Жазу мен оқудағы үлкен алшақтық. Дауысты дыбыстардың толық қамтылып таңбаланбауы( мысалы, ескі жазуда еріндік дауысты дыбыстардың бір ғана араб әрпімен берілуі). Кейбір дауыссыз дыбыстардың(б-п, к-г) ұяң, қатаң болуына қарамастан, жалғыз таңбамен берілуі. Себебі араб алфавитінде п фонетикасына сай қосымша әріп қолданыла бастауы.( мысалы, «кәф» әрпінің негізінде г мен ң дыбыстарын белгілеу). Алфавит құрамының кеңеюі(29,31,32,38 әріпке дейін жету). Әдебиеттер: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 24. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 25. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 14-тақырып. Араб графикасына негізделген қазақ алфавитінің даму кезеңдері. Араб-қазақ алфавитінің ескі және реформаланған жаңа түрі. 1924 жылы жаңартылған алфавитінің қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне біраз икемделуі. Әріп саны ықшамдалып, 32 әріптен 25 әріпке түсуі. Араб графикасы негізіндегі алфавиттің басқа түркі тілдері сияқты қазақ тілінде де түбегейлі сай келмеуі, әріптердің сыртқы тұлғасы бір-бірімен ұқсас болуы, көпшілігінің диакритикалық таңбалар арқылы белгіленуі, дара әріптің бірнеше вариантпен берілуі, сөйтіп таңба санының мейлінше көбеюі, қолданыстағы ыңғайсыздығы. Осы сияқты кемшілік жәйттердің жазуды қиындатуы, араб графикасынан бас тартуға әкеп соғуы. Қытай, Пакистан, Ауғанстан, Ирандағы қазақтардың араб графикасын қолдануы. Қазақ жазуында араб графикасының орны ерекше тарихи кезеңдермен тұстас келді. Араб жазуының түркі тілдерінде қолданылуы ХІ ғасырдан-ақ басталғаны аян. Айталық, 1069 жылы жазылған «Құтты білік» дастаны, алғашқы түркі лингвисті М.Қашқаридың «Дивани луғат ит-түрк» атты түркі тілдері саласындағы тарихи-салыстырмалы даңқты сөздігі араб графикасының Қазақстан жерінде алғаш қолданыла бастаған кезеңдерінде жазылған. Сонымен қатар, ХІІ-ХІҮ ғасырларда осы графикамен А.Югнекидің «Ақиқат сыйы», Рабғузидің «Әуле-әнбиenер қиссасы» және т.б. осы сияқты туындылар көне түркі тілінің дәстүрлі жалғасы болып табылады. ХІХ ғасырдың екінші жартысында миссионерлік саясатпен келген орыс ғалымдары қазақ тілін зерттей бастағаны мәлім. 1861 жылы Қазанда басылып шыққан Н.И.Ильминскийдің «Материалы к изучению киргизского наречия» деген кітабы қазақ тілінің жүйесін танытқан тұңғыш еңбек болды. Бұл кітап орыс графикасында жазылды, қазақ тілінде терминдер жасалған жоқ. Бұл еңбек тек зерттеу жұмысы ғана болды. Қазақ әліпбиі сөз болғанда Ахмет Байтұрсынұлының есіміне соқпай кетуге болмайды. Ол 1895-1909 жылдар аралығында Ақтөбе, Торғай өңірінде ел ішінде әр сатылы мектептерде бала оқытумен айналыса жүріп, ағартушылық қызметпен де айналысады. Осы жылдары қазақ шәкірттері тұтынған әліппе, құралдарының кемшіліктерін көзімен көреді. Сол олқылықтарды түзету мақсатында ең алдымен графика мәселесін, соның ішінде қазақ жұртшылығына кеңінен таныс араб графикасын жөндеп, қазақ тіліне лайықтауды қолға алады. Қазақ алфавитінің реформаторы атанған А.Байтұрсынұлы 1910 жылдан бастап қазақ жазуын жетілдірумен айналысты. Сол күндері қазақ халқы өзге түркі халықтары сияқты пайдаланып келген араб таңбаларының дәл сол күйінде қазақ тілінің дыбыстық жүйесін дәл бер алмайтындығын түсініп, былай деп жазды: «Хәріп тіл үшін шығарылған нәрсе, олай болса хәріп жоқ деп тілдегі дыбысты жоғалту керек емес, ол дыбысқа жоқ әріпті іздеп табуға керек. Ол жалғыз бізде ғана болған емес, өзге жұртта да болған, хәріпке бола тілді бұзбайды, тілге бола хәріпті бұзып өзгерт» деген. Осындай білгірлік танытқан А.Байтұрсынұлы араб таңбаларын қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне икемдеп, түзетуді қолға алады да, «ХХ ғасырға дейін түріктің тілін асыл қалпында алып келген тіл турасындағы абырой мен алғыс қазаққа тиіс» [8], «асыл тіл, түзу емле қазақта боларға тиісті» деп емленің ең жақсысы - дыбыс жүйесінде екеніне көзі жетіп, қазақ тілінің дыбыстық жүйесін зерттей бастады. Араб графикасына негізделген жаңа емле 1912 жылдан бастап ұсынылды. «Төте жазу» деген атпен танымал болған бұл графиканы сол кездегі қазақ интеллегенциясы қабылдады және мұсылман медресселері, қазақ-орыс мектептері де қолдана бастады. 1915 жылдан бастап араб графикасына негізделген көптеген қазақ кітаптары басылып шықты. А.Байтұрсынұлы қазақ тілін таңбалайтын графикаға мынандай басты-басты критерийлерді қояды: «1. Тіл дыбысына жеткілікті-жеткіліксіздігі қанша? 2. Қайсымен басылған я жазылған сөз оңай оқылады? З. Қайсысымен жазу жеңіл, жазылғанын тану жеңіл? 4. Қайсысы баспаға қолайлы? 5. Үйретуге (сауат ашуға) қайсысы оңтайлы? 6. Көркемдік пен көзге жайлылық жағынан қайсысы артық?» Жазуға осындай талаптар қоя отырып, латын және араб графикаларын салыстырады. Бірінші критерий бойынша араб әрпінен қазақ әліпбиіне 14 әріпті өзгертпестен дайын күйінде алдық, 5 әріпке ереже қосып алды. Латын әрпінің өзгертпестен алдық дегеннің өзінде 15 әрпін-ақ алуға жараған, ал қалған 7 әрпін өзгертіп алуға жараған және ң, й дыбыстарының таңбасын бейнелейтін әріптерді ойдан шығарып таңбалаған. Бұл критерий бойынша араб жазуының таңбалар жүйесі артық болып тұрғанын айтады [6]. А.Байтұрсынұлы қазақ тілінің дыбыстық жүйесін зерттеу барысында 28 дыбыс түрі барлығын, оның дауысты және дауыссыз болып жіктелетінін, араб харіпі қазақ жазуындағы жіңішке дауысты дыбысты ажырату үшін қойылатын белгі - дәйекшені енгізудің қажеттілігін, бұл арқылы тіліміздің төл дыбыс жүйесіне тән үндестік заңы бойынша жуан не жіңішке айтылатын буын табиғатын аңғартуға болатындығын қарапайым тілмен түсіндіріп береді. Сонымен қатар араб алфавитінде жоқ ерін дауыстыларын у дыбысының таңбасына ұқсастырып, жолдың үстіңгі бөлігіне дәйекшелер қою арқылы жаңа әріптер жасайды да, араб графикасын қазақ тіліне ыңғайластырып реформалайды. А.Байтұрсынұлы қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына көп күш жұмсаған адам. қазақ балалары 1902 жылдан бастап бастауыш мектептерде оқытыла бастағанымен, ресми түрде графикасы болған жоқ, орыс немес араб графикасын пайдаланды. А.Байтұрсынұлы мен өзге де қазақ интеллегенциясы болып Россия Империялық Министр Советінің Председателіне петиция жазды. Онда қазақ даласында оқу қазақ тілінде жүргізілсін деген талаптары бар еді. Осы талаптың іске асуы үшін А.Байтұрсынұлы 1912 жылы «Оқу құралы» деген атпен құрастырған тұңғыш әліппесі Орынборда басылып шығады. Бұл кітапта әрбір әріпке мінездеме беріледі, одан соң танымдық материалдар ұсынылады. Тұңғыш басылымы 1912 жылы жарық көрген бұл "Әліппе" кейін бірнеше рет басылады, 1925 жылғы Орынбор басылымында 7 деп көрсетілген. Білім кеңесінде бұл кітапқа былай баға берілді: "Әліппе" қазақ даласына көп пайдасын тигізді. Әдісі жағынан да, мазмұн жағынан да ескірген көптеген кітаптардан аса артық. Әңгімелері балалар үшін қызық, жеңіл, заманға лайық." 1912 жылы мектеп балаларын қазақша сауаттандырылатын "Оқу құралын" жазғаннан кейін көп ұзамай қазақ тілін пән ретінде үйрететін оқулық жазуға кіріседі. "Біздің заманымыз - жазудың заманы. Сөздің жүйесін, қисынын келтіріп жаза білуге керек болғандықтан, қазақтың бастауыш мектептерінде басқа білімдермен қатар қазақ тілінің дыбыс, сөз, сөйлем жүйелерін де үйрету керек" деп өзіне міндет қояды да, "тіл - құрал" деген атпен үш бөлімнен тұратын оқулық жазуға кіріседі. Бұл кітаптың фонетикаға арналған бірінші бөлімі 1915 жылы жарық көрді. 2 бөлімі морфологияны қамтиды, ол 1914 жылы баспадан шығады. Қазақ тілінің фонетикасы мен грамматикасын талдаптанытудың бүгінгі күнінде де А.Байтұрсынұлының аталған оқулығының негізінде беріліп келеді. А.Байтұрсынұлының еңбегі қазақ тілі біліміндегі тұңғыш еңбек болды [ЗО]. 1912 жылы жаңа графикамен жазылған тұңғыш «Әліппе" Орынборда жарық көреді. Ал 1913 жылдан бастап 1918 жылға дейін «қазақ газеті» А.Байтұрсынұлы түзген емле негізінде жарыққа шығарылды. А.Байтұрсынүлының бұл жасаған әліпбиі қазақ мәдениеті тарихының үлкен бір белесі болды. Қазақ даласындағы алғаш сауат ашу, оқу-ағарту майданында алға басуға зор серпіліс туғызып, хат таныған көпшілікке кең таралып, төте жазу деген ат иемденеді. Өз уақтысында кеңге құлаш жайғанын бүгінгі кездегі шетелдегі қазақ диаспорасының көпшілігі осы төте жазу үлгісін жақсы білетіндігінен көруге болады. А.Байтұрсынұлы 1929 жылы 12 мамырда өз қолымен жазған баяндамасында: "1901 жылдардан бастап, бала оқытқан кездерден бос уақытымда өз бетіммен білімімді толықтырып, әдебиетпен шұғылдандым" дейді. Ал Орынборға келгеннен кейін ең алдымен, қазақ тілінің дыбыстық жүйесі мен грамматикалық құрылысын зерттеуге кірістім, одан кейін қазақ алфавитін (шрифтісін емес) және емлесін ретке салып, жеңілдету жолына жұмыс істедім, үшіншіден, қазақтың жазба тілін бөгде тілдік қажетсіз сөздерден арылтуға, синтаксистік құрылысын өзге тілдерден әсерінен тазартуға әрекеттендім, төртіншіден, қазақ прозасын (яғни іс-қағаздар тілін, публицистика мен ғылыми тілін) жасанды кітаби сипаттан арылтып, халықтық сөйлеу тәжірибесіне икемдеу үшін ғылыми терминдерді жасауға кірістім және айналыстым. Стильдік өңдеу үлгілерін көрсетумен шұғылдандым" дейді. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі мен оны таңбалайтын әріптер туралы пікірлерін ол 1912 жылдан бастап "Айқап' журналы мен "қазақ" газетіненің беттерінде білдіре бастайды. "Айқаптың" 1912 жылғы 9-10 нөмірлерінде "Шаһзаман мырзаға" аттты үлкен мақала жазып, онда қазақ дыбыстарын білдірмей кейбір араб таңбаларын қазақ алфавитіне енгізбеу керектігін, сөздің тұтас жіңішкелігін білдіру үшін оның алдына дәйекші дейтін таңба қою қажеттігін дәлелдейді. Осы мақалада дыбыс, әріп, дәйекші, жуан дыбыс, жіңішке дыбыс, қағида деген қазақша лингвистикалық терминдерді тұңғыш рет кездестіреміз. "Қазақ" газетінің 191З жылғы З4 және одан кейінгі сандарында «Жазу мәселесі» деген көлемді мақала жариялап, онда кейбір дауысты дыбыстарды (у; ұ, о, и, е, ы) таңбалау жайындағы өзінің пікірлерін айтады, Сөйтіп, әрі қарайғы ізденістерінде араб графикасын қазақ жазуы үшін былайша лайықтап алуды ұсынады: 1) қазақ жазуы үшін араб алфавитіндегі жуан дыбыстардың таңбаларын алмау; 2) қазақ тіліндегі ы, е, о, ұ, у дыбыстарының әрқайсысына таңба белгілеу, З) к, г дыбыстарынан басқа дауыссыз дыбыстармен келген сөздердің жіңішкелігін (яғни қазіргі ә/у дыбыстарымен айтылатындығын) білдіру үшін сөздің алдынан дәйекше таңба қою. Бұлайша түзетілген алфавит сауат ашудың дыбыс жүйелі әдісіне сай келетіндігі байқалады. А. Байтұрсынұлының араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын қазақ жұртшылығы, әсіресе мұғалімдер ешбір талассыз қабылдады. Себебі оның реформасы қазақ тілінің табиғатына, яғни, дыбыс үндестігі зандылығына сүйеніп, ғылыми негізде жасалған болатын. Сөйтіп, қазақ дыбыстарының табиғатын айқындап тануы, ғылымға қазақтың жаңа әліпбиін жасауға мүмкіндік береді. Оның 1912 жылдардан бастап ұсынған осы алфавитке негіздеп алған жаңа жазуы ("Жаңа емле" деп аталды) іс жүзінде қолданыла бастады. Қазақ жазуының белгілі бір кезеңінде қолданылған араб графикасы 28 әріпті қамтыды және классикалық араб тілінің фонетикалық жүйесі негізінде жасалды. Барлық әріптер дауыссыз дыбыстарды қамтиды, сонымен қатар созыңқы дауысты а, у, и әріптері диакратиялық сызықша (жолдың үстіне немесе астына қойылатын) таңбалар арқылы таңбаланады. Араб алфавиті арамей жазуының бір тармағы набатей алфавитінің негізінде пайда болған. Ол ҮІ ғасырда 22 әріпті қамтыса, ҮІІІ ғасырда олардың саны 28-ге жетті. Жалпы араб жазуының кемшіліктерімен қоса, алғашқы қазақ баспасөзінің жазу құралы болған араб графикасының қазақ әдеби тілінің қалыптасуына көп септігі тигендігін де айта кетуіміз керек. Баспа беттерінде жарияланған мәліметтерге қарағанда, 1915 жылдың бір өзінде жаңа емлемен 15-тей кітап басылып шығыпты. Сондай-ақ А. Байтұрсынұлы ұсынған "жаңа емле" 1913 жылдардан бастап мұсылман медресселерінде де, қазақ-орыс мектептерінде де қолданыла бастағандығы айтылады. Араб таңбаларын қазақ тілінің фонеикалық табиғатын лайықтап қазақтың ұлттық графикасы ретінде реформалау ісін 1910 жылдардан (оқыту тәжірибесінде одан бұрын басталуы мүмкін) бастаған А. Байтұрсынұлы оны әрі қарай да жетілдіре түседі, полиграфиялық жағынан қолайлы-қолайсыздығына көңіл бөледі, оқу процөсіне тиіадігиімсізцігін салмақтайды. Сөйтіп, араб әріптері негізінде лайықталған қазақ графикасы 1924 жылы Орынборда маусымның 12-сінде басталған қазақ, қырғыз білімпаздарының тұңғыш съезінде ресми түрде талқыланды. Бұл съездің күн тәртібінде алты мәселе қойылды: 1) жазу, яғни орфография ережелері, 2) әліпби (яғни алфавит, графика мәселесі), З) қазақша пән сөздер (терминология), 4) ауыз әдебиетін жою шаралары, 5) оқу, ғылым кітаптарын көбейту шаралары, 6) бастауыш мектептің программасы. Съездің 15 маусымындағы мәжілісіндеА. Байтүрсынұлыны "Әліпби тақырыптары" деген атпен баяндама жасайды. Ол түркі жұрттарының қолданылып келе жатқан әліпбиі бар екенін, оны тастап, басқа графикаға көшу оңай емес екендігін айтып пікір білдіреді. Әліпби қандай қасиеттерге ие болу керек деп, қазақ халқы қолданып отырған икемделіп, өңделген араб алфавитінің оң сипаттарын дәлелдейді. Осыдан кейін латын алфавитін жақтаушы Н.Төреқұловтың баяндамасы талқыланады. Талқылаудан соң мынандай қарар шығарады: Қазақ тұтынып отырған түрік (араб) әліпбиінің баспа түрінің дара болмауы баспа ісіне де, үйрету ісіне қолайсыздық танытатындықтан, одан құтылу үшін түрік әліпбиінің өзін түзету өзге әліпбиді алудан анағұрлым жеңіл болатындықтан, түрік әліпбиінің жазба түрін осы күйінде қалдырып, басқасын дара түрінде алу керек" -деп А.Байтұрсынұлы реформалаған және баспа түрініңде вариантын ұсынған араб жазуы негізінде қазақ алфавитін қабылдады. Бұл жөнінде ғалым Е.Поливанов мақаласында: «Эту последную форму, которую приняла казак-киргизская графика, я во всяком случае считаю уже не нуждающейся в исправлениях и представляющей последный шаг в истоическом формировании национальной графики, которым полне могут гордиться киргизские деятели просвещения - создатели реформы, как крупным культурным завоеванием» [24] . Соған қарамастан, қазақ жазуын 1929 жылы латын графикасына көшірілді. Бұл туралы Ә.Қайдаров мақаласында: «1929 жылы Қазақстанда тіліміздің табиғатына бейімделіп, ресми ұлттық жазу болып қалыптаса бастаған А. Байтұрсынұлының әліпбиін аластатуға ешқандай объективті себеп, қажеттілік болмаған еді», -дейді [18]. Егер жазуда басшылыққа алынатын «емле бірте-бірте түзеліп, жылдар бойы тәжірибеден өтіп, дәстүрлі сипат алған күнде ғана, сол тілдің сауатты жазу нормалары қалыптасатынын ескерсек, онда графика ауыстыру мәселесі ұлт дамуына кері әсер тигізетіні шындық. Осы тұрғыдан келгенде, графика ауыстыру кешегі Кеңестер одағының идеологиясының көзделген бір мақсаты болуы да мүмкін. Әліпби айтысы ХХ ғасырдың басында жазудың қызметі кеңейе бастағаннан бастап ең өзекті мәселе ретінде күн тәртібінен түскен емес. 1926 жылғы 26 ақпаннан 6-наурызға дейін Баку қаласында Бүкілодақтық Бірінші Түркологиялық съезд өткізіліп, онда күн тәртібінде түркі халықтарының жазу мәселесі, орфографияның негізгі принциптері және олардың әлеуметтік мәні, терминология мәселесі, түркі халықтарының тарихы, этнографиясы, ана тілін оқыту методикасы т.б. көптеген көкейтесті мәселелер қойылды. Солардың ішінде ең үлкені түркі халықтарының барлығының тегіс латын графикасына көшу мәселесі болды. Бұл съезге қазақстаннан А.Байтұрсынұлы, Е.Омаров, Әзиз Байсейітов, Біләл Сүлеев, Нәзір Төреқұловтар делегат болып қатысты. Сонымен қатар түрік нәсілді Бартольд, Олденбург, Крымский сияқты ғалымдармен қоса, неміс профессоры Менсель, Ікерлі-Зада, Құсайын-Зада сынды атақты зерттеушілер де қатысты. Құрылтайда баяндама жасаған Ә.Шәріпұлының «емле түзеу жүзінде қазақ жұртының латынға көшуінің қажеті жоқ» деген пікірін А.Байтұрсынұлы да жақтап, «латын қарпіне көшуге жұмсаған қаржыны балаларды оқытатын мектеп салдырайық» деген пікір қосады. Ал бұл пікірлерге қарсы баяндама жасаған Ә.Байдилдин латын графикасын жақтап, «қазақ төңкерісінен кейін еңбек адамдарының талап- тілегін араб әліпбиі толық қанағапандыра алмайды, латын қарпіне көшу заман талабынан туындап отыр», дейді. ( Садуақасов «латын графикасын алудың саяси қорқынышы бар. Сондай-ақ Ж.Аймауытов, М.Дулатовтардың «латын таңбасына көшсек, жаппай сауатсыздыққа ұрынамыз"-деп араб графикасын қолдайды. А.Байтұрсынұлы бұл съезде айтқан пікірін кейін 1927 жылы Қызылордадағы жазу мәселесіне арналған конференцияда да қайталап дәлелдейді. Ол түрік жұртының 90 пайызы араб таңбаларын пайдаланып келетіндігін айтып, әрқайсысының қалыптасып қалған, пайдаланып жүрген хат мәдениеті бар екендігін айта келе, бір әріпті тастап, екінші әріпті алудың қиындықтарын ғылыми негізде дәлелдеп баяндама жасайды. Әдебиеттер: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 26. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 27. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 15-тақырып. Орта түркі тілдері және олардың қазіргі түркі әдеби тілдерге тигізген әсері. Латын және орыс графикасына негізделіп жасалған түркі графикасы. Орта Азия, Жетісу, Шығыс Түркістанда кең тараған түркі жазба әдеби тілі(ХІҮ-ХҮІ ғасырдағы ортаазиялық әдеби «түркі» тілі). «Түркі» тіліндегі ортаазиялық әдеби шығармаларының өзбек, ұйғыр, түркмен, қазақ, қарақалпақ халықтарының ескі әдеби тілдеріне еткен әсері. Латын алфавитінің шығу тегі, даму тарихы, графикалық құрамы(21 әріп, кейін 23 әріп, орта ғасырда 26 әріпке жетуі.). Латын графикасының латын тілінің фонетикалық жүйесіне сәйкесуі. Латын тілі мен латын жазуының Рим католик миссионерлері арқылы кең таралуы. Латын жазуының басқа тілдерде қолданылуы. Түркі тілдес халықтардың 1924-1929 жылдары арасында латын алфавитіне көшуі. Бұл шараға қарсы шыққандардың, араб жазуын жақтаушыларының дәлелсіз байбаламдары. Қазақстанда «жаңа әліп»-латын алфавитін қабылдау(1929), оның маңызы. Латын алфавитіне көшу Шығыстағы мәдени революция екендігі. Қазіргі түркі әдеби тілдеріне шолу. Олардың негізгі даму бағыттары. Орфографиялық, орфоэпиялық нормаларының жетілуі. Орфография(емле) мен терминологияны жақындатып үйлестіру проблемалары. Түркі халықтары үшін ортақ әдеби тіл жасау проблемасы. Қазіргі таңда қазақ орфографиясы нормасындағы динамизм жазу тәжірибесіндегі (практикасында) қарама-қайшылықтардың шешімін тауып, бір ретке келтіру мәселесін күн тәртібіне қойып отыр. Бұл жайт – қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесіне сай қоғамдағы қызметіне қатысты шешімін табуы тиіс қазақ тілтанымының өзекті мәселелерінің бірі. Бүгінгі таңдағы қазақ тілінің мәдени-әлеуметтік, ұлттұтастырушылық және бірегейлендірушілік мәніне орай қазіргі қазақ жазуының қоғам дамуының талаптарына, заманауи лайықты болуы жалпы қазақстандықтар үшін маңызды елдік, мемлекеттік деңгейдегі проблемаға айналды. Тәуелсіз ел ретінде халықаралық қатынас субъектісі болып отырған Қазақстанның ұлттық әліпбиінің жаңа жобасын талқылау барысында тілтанымшы (лингвист) ғалымдар мен белгілі әлеуметтанушы ғалымдар, саясаткерлер Қазақстанның Елбасына, Үкімет басшылығына әліпби өзгертулер енгізіп, жаңа сападағы ұлттық жазуды қалыптастыру мен жетілдіру туралы қоғамдық пікір қозғап, БАҚ арқылы өз ұсыныстарын жария етіп отырды. Осымен байланысты әртүрлі, жан-жақты ой-пікірлерді зерттеп, саралап, тұжырымдау, қазақ жазуының бұрынғысы мен өткендегісін, қазіргісімен болашағын зерделеу ғылыми тілтанымдық рефлекцияны талап етеді. Осыған орай 1929-40 жылдардағы латын графикасына негізделген жазудың негізгі категориялары болып табылатын әліпби, графика және орфография ерекшелігін талдау, сол кезеңнің жазу тәжірибесіндегі пайдалы, ұтымды жақтарын, ізденістерін, қайшылықтарын, жазба тілдің даму деңгейіне оң және теріс әсер ететін тілдік емес (экстралингвистикалық) жайттарды анықтау, олардың шешімін табу сияқты мәселелер өзекті болып табылады. Тіл жайлы заңның қабылданған (1989) сәтінен бастап 20 шақты жылдай өтсе де, ғалымдар, жазушылар, қоғам қайраткерлері және осы мәселеге көңіл аударған азаматтар тарапынан қазақ тілі латын графикасына өту қажет пе немесе кирил жазуында қалу керек пе деген тақырыпта әртүрлі дәйектерін алға тартқан пікірталастар толастамауда. Осыған орай лингвистикалық технологиялық, әлеуметтік және басқа да сипатты дәлелдемелер сараланып, әртүрлі деректер келтірілуде. Шын мәнінде, бұл пікірталастың шешуші мәні Қазақстанның ұлттық бірегейлігінде жатыр. Латын, кирил дилеммасы қаншалықты өткір мәселе болғанымен, екеуі де жазу тарихымызда бастан өткен, қолданыста болған және бар әліпби жүйелері. Қазақ тіл білімінің орфография және графика саласы 1920 жылдардан бастап мақсатты түрде зерттеліне бастады. Осы саланың дамуына сара жол салған, тың ой, сарабдал пікірлерімен, құнды ғылыми тұжырымдарымен із қалдырған А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Е.Омаров, Х.Досмұхамедұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Қ.Басымов, Т.Шонанов, Ж.Аймауытұлы т.б. ғалымдардың соңын ала, әдеби тіл нормалары, орфография, орфоэпия, графика жөнінде зерттеулер легін М.Балақаев, І.Кеңесбаев, Р.Сыздықова, Ғ.Айдаров, А.Аманжолов, Ә.Құрышжанов, М.Томанов, Т.Қордабаев, Б.Әбілқасымов, Н.Оралбаева, С.Хасанова, С.Мырзабеков, Ә.Жүнісбеков, Н.Уәли, Ш.Мәжітаева, Қ.Күдеринова, Г.Мамырбекова жалғастырып, саланың жан-жақты, іргелі зерттелуіне өзіндік үлестерін қосты. Сонымен қатар аталған тараушада орфография терминінің анықтамасы дәлелденіп, графика мен орфография салаларының жазу мәселесіне тікелей қатыстылығы мен зерттеу нысандары, қарастыратын мәселелері жан-жақты талданып көрсетілді. «Ұлттық кезеңге дейінгі және ұлттық кезеңдегі қазақ жазуының сипаты» – қазақ қоғамында қолданылған қадим, жадид, төте жазуларына жалпы сипаттама беріліп, олардың өзіндік ерекшеліктері көрсетіліп, түркілік, миссионерлік және ұлттық бағыт деп үшке бөлініп қарастырылды. Жазу тарихында қазақ тілінің әліпби жүйесі бірнеше тарихи кезеңдерді басынан өткізіп, ұлттық әліпби деңгейіне жеткен. Бірнеше ғасыр бойы қазақ халқы араб графикасына негізделген әліпби жүйесін пайдаланған. Араб графикасына негізделген қазақ әліпбиі (қадим, жәдид) көпшілік қауымның сөйлеу тілінен алшақ, жалпыхалықтық сипатта емес, элитарлық топтың ғана игілігі болған-ды. Сондықтан ұлттың мүддесін тереңінен ойлаған зиялы қауым өкілдері жаңа жүйедегі әліпбиге көшу, жазу жүйесін түбегейлі реформалау жөнінде пікір айтып, қоғамдық ойға қозғау салады. Мұндай елдік мәселе бұрынырақ өзге түркі елдерінде көтерілген болатын. Түркілік бағыт. Ең алғаш графиканы реформалау жөнінде пікір айтқан әзербайжан жазушысы Мырза-Фет-Али Ахундовтың сол кезеңде мақалалары жарияланып, әліпби жобаларын жасаған болатын, сонымен қатар әліпби майданында ерекше еңбек еткен парсы әдебиеттанушысы Мырза Мелькем-Ханомның, парсы ханзадасы Мырза-Риза-Ханның, «Shardi Rus» (Русский Восток) газетінің редакторы МемедАга-Шах-Тахтиннің, түрік оқымысты Гази-Мұхтар-Пашаның есімдерін ерекше атауға болады. Жазу проблемасына байланысты туындаған түрлі қарама-қайшылықты көзқарастарды, түркі тілдес халықтар жазу жүйесіндегі кемшіліктерді байқаған орыс миссионерлері осы сәтті өз мүдделеріне пайдалану мақсатында жобаларын дайындап, тәжірибеге енгізуге тырысып бақты. Миссионерлік бағыт. Миссионерлер қазақ тілінің тілдік болмысын құрту үшін саяси астармен « араб жазуы қолайсыз», « қазақ және басқа түркі тілдерінің дыбыстық жүйесін беруге икемсіз» деген желеумен орыс графикасына негізделген қазақ әліпбилерін жасап, оқулықтар шығара бастайды. Олар орыс жазуына көшуді насихаттауды орысша оқыған қазақ жастары арқылы жүргізуді көздеді. Түркі тілдес халықтардың кітаптары араб әрпімен жазылса, бұл келешекте орыс жазуының үстемдік алуына кедергі жасайды деген миссионерлік оймен алғаш қазақ әліпбиін орыс графикасына негіздеп, жоба да ұсынады. Мысалы, Н.И. Ильминскийдің қазақ тілінің дауысты дыбыстарына 8 әріп (а (ä), é (е); ы, і; о, ö; у, ÿ), ал дауыссыз дыбыстарына 19 әріп (п, б, м, w, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, j, ќ, ѓ, њ) арнаған жобасы [1], 1897 жылы В.В. Катаринскийдің 21 әріптен тұратын әліпби жобасы ( а (а), е, ы, и, о (о), у, б, г, д, ж, з, к, л, м, н, г, п, р, с, т, ш) [2, 196 -209] және А.Е. Алекторовтың 38 әріптен тұратын әліпби жобасы ( а, с, ш, у, з, к, ы, т, р, е, л, и, о, н, м, п, і, й, б, д, ж, г, ә, ө, ұ, ң, ъ, ь, в, ф, ц, ч, щ, я, ю, э, е, ғ) [2] жарияланған болатын. Дегенмен, мұндай жоба-ұсыныстарға бірқатар қазақ оқығандары қарсылығын байқатқан. Ұлттық бағыт және қазақ жазуы. 1910 жылдардан бастап, А.Байтұрсынұлы халық тілі негізіне сүйеніп, ескі қазақ жазба тілін реформалайды. Нәтижесінде ХХ ғасырдың басында ғылыми тілде А.Байтұрсынұлы жазуы, төте жазу аталып жүрген жазу үлгісі кең қолданысқа түсіп, әліпби жүйесі бір қалыпқа келе бастайды. Жаппай сауаттандыруды жедел атқаруға кемшін соғатын, игеру процесі ұзаққа (кем дегенде үш-төрт жыл) созылатын, қиындығы көп ескі жазудан гөрі, қалың жұртшылыққа қысқа мерзімде (үш-төрт айда) игеріп алатындай, тіл ерекшеліктері ескеріліп жасалған төте жазудың тиімділігі байқалады. Ғалым гетерогенді сипат алған емлені, әліпбиді жалпыхалықтық, ұлттық негізде қарастыра отырып, қазақ тіліне тән, төл дыбыстарға ғана орын беріп, кірме дыбыстарды мүмкіндігінше қысқартып алады[3]. Жалпы А.Байтұрсынұлының бұл жазу жүйесін ұлттық қазақ жазуы деп атаймыз. Әдебиеттер: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 28. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 29. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 7. Тәжірибе сабақтарының (семинар, зертханалық, студиялық, жеке) жоспары. 1-тақырып. Тапсырма. Түркі тілдерінің қыпшақ (солтүстік- батыс) тобының фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерімен таныстырып, мәтіндерін оқыту. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиет: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 30. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 31. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 2-тақырып. Тапсырма: Түркі тілдерінің оғыз( оңтүстік-батыс) тобының фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерімен таныстырып, мәтіндерін оқыту. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиет: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 32. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 33. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 3-тақырып. Тапсырма: Түркі тілдерінің қарлұқ(оңтүстік- шығыс) тобының фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерімен таныстырып, мәтіндерін оқыту. Әдебиет: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 34. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 35. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 4-тақырып. Тапсырма: Түркі тілдерінің хакас(солтүстік- шығыс) тобының фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерімен таныстырып, мәтіндерін оқыту. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиет: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 36. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 37. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 5-тақырып. Тапсырма: Бұлғар және чуваш тілдерінің басқа түркі тілдерінен ерекшелігі. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиет: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 38. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 39. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 6-тақырып. . Тапсырма: Саха (якут) тілінің зерттелу тарихы, өзіндік фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктері. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиет: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 40. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 41. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 7-тақырып. Тапсырма: Руникалық көне түркі жазу ескерткіштерімен таныстырып,, орхон-енисей текстерін оқытып, талдау жасату. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиет: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 42. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 43. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 8-тақырып. Тапсырма: Ұйғыр жазуындағы көне түркі ескерткіштерімен таныстырып, текст үзінділерін оқытып, талдау жасату. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиет: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 44. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 45. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 9-тақырып. Тапсырма: Араб жазуындағы орта ғасыртүркі ескерткіштері мен ескі қазақ жазбаларының графикалық ерекшеліктерін байқатып, текст үзінділерін оқытып, талдау жасату. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиет: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 46. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 47. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 10-тақырып. Тапсырма: Реформаланған жаңа араб-қазақ жазуындағы текстерді оқытып, 20-жылдары қазақ тілінде шыққан жазба нұсқаларын талдау, графика мен орфографиясының кемшіліктерін айқындау. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиет: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 48. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 49. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 11-тақырып. Тапсырма: Латын графикасына негізделген қазақ жазуындағы текстерді оқытып, 30- жылдардағы қазақ тілінде шыққан жазба нұсқаларын талдау, графика мен орфограясының негізгі ерекшеліктерімен таныстыру. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиет: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 50. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 51. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 12-тақырып. Тапсырма: Қазіргі түркі халықтары. Қазіргі түркі халықтарының этнографиясы, материалдық және рухани мәдениеті туралы мәлімет. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиет: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 52. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 53. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 13-тақырып. Тапсырма: Түркі жазуы мен тіл мәдениеті тарихының кезеңдері. Жазу таңбасы мен дыбыс жазудың даму тарихы жөненде жалпы түсінік. Жазу жүйесінің түрлері. Пиктографиялық, идеографиялық,, буын, әріп жазуы, оның пайда болуы мен тармақталуы жөніндегі негізгі мәліметтер. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиет: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 54. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 55. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 14-тақырып. Тапсырма: Көне түркі руникалық жазу ескерткіштері. Орхон жазу ескерткіштері. Енисей жазу ескерткіштері. Талас жазу ескерткіштері. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиет: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 56. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 57. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 15-тақырып. Тапсырма: Көне түркі руникалық алфавитінің генезисі. Руникалық көне түркі алфавитінің шығу тегі жөніндегі болжамдар мен деректер. Зерттеуші ғалымдардың пікірлері. Манихей жазуындағы көне түркі ескерткіштері. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиет: 1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі .- Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. -229 б 2.Сартқожаұлы Қ. Байырғы түркі жазуының генезисі. Алматы: Арыс, 2007. -301 б 3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Павлодар, С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010. – 255 б. 58. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. -470 б. 59. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 2009. -496 б. Қосымша: 6. Махмұт Қашқари. Түркі сөздігі. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006. -336 б 7. Түркі тілдері (Энциклопедиялық басылым). Астана: Фолиант, 2002. -699 8. Өздік жұмыс тапсырмалары 1. 1-тақырып. Түркі филологиясы және жазу тарихы. Тақырып бойынша тапсырма: 1 . Тақырыптарға байланысты монографиялар, ғылыми еңбектерді оқу, талдау. 2. Тақырып бойынша реферат жазу. 2-тақырып. Түркі тілдерінің дамуы мен қалыптасу кезеңдері Тақырып бойынша тапсырма: 1. Тақырып бойынша реферат жазу. 3-тақырып. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Тақырып бойынша тапсырма: 1. Тақырып бойынша реферат жазу. 4-тақырып. Түркі тілдерінің жіктелуі Тақырып бойынша тапсырма: 1. Жоғарыдағы тақырыптар бойынша эссе даярлау. 5-тақырып. Түркі тілдерінің бұлғар тобы Тақырып бойынша тапсырма: 1. Тақырып бойынша реферат даярлау. 6-тақырып. Түркі тілдерінің оғыз тобы Тақырып бойынша тапсырма: 1. Тақырып бойынша реферат даярлау 7-тақырып. Түркі тілдерінің қыпшақ тобы Тақырып бойынша тапсырма 1. Тақырып бойынша реферат даярлау 8-тақырып. Түркі тілдерінің қарлұқ тобы Тақырып бойынша тапсырма 1. Тақырып бойынша реферат даярлау 9-тақырып. Түркі тілдерінің ұйғыр-оғыз тобы Тақырып бойынша тапсырма 1. Тақырып бойынша зерттеу еңбектерін қарастыру. 2. Тақырып бойынша реферат даярлау. Түркі тілдерінің қырғыз-қыпшақ тобы Тақырып бойынша тапсырма 1. Тақырып бойынша зерттеу еңбектерін қарастыру. 2. Тақырып бойынша реферат даярлау жүктеу/скачать 178,44 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2