БЕКІТЕМІН ФЖи¤ факультетініњ деканы

« ___» ___________2009 жыл

Құрастырушы: оқытушы Кәріпжанова А.О.

Қазақ филологиясы кафедрасы

Ќазаќ филологиясы кафедрасының « » 2009 ж. мәжілісінде ұсынылды. Хаттама №

Кафедра меңгерушісі: _____________Жүсіпов Н.Қ. «___» ________ 2009 ж.

Филология, журналистика және өнер факультетінің 2009 жылғы «___»_______ әдістемелік кеңесінде мақұлданды. Хаттама №

Оқытушы туралы мәлімет :

Доцент Түсіпова Қанипа Досжанқызы

Тел. (8-3182) 53-89-17

Қабылдау уақыты: дүйсенбі сағат 14-00, ауд. №324

Оқытушы Кәріпжанова Айнұр Оралқызы

тел. (8-3182) 60-07-36

Қабылдау уақыты: жұма сағат 14-00, ауд. №324

Пәннің қысқаша аннотациясы:

- Түркі тілдерінің классификациясына талдау жасай алу;

- Көне және қазіргі түркі әдеби тілдерінің графикалық жүйелерін білу ;

- Сөз тіркестерін жіктей алу ;

- Жазба мәтіндерді оқып, талдай алу .

Пиктографиялық, идеографиялық, сурет жазуларын, олардың қазіргі таңда қолданыста қалған белгілерін ;

- Руникалық көне түркі жазуын;

- Көне түркі графикасының өзге түрлерін ;

- Араб графикасын ;

- Латын графикасын студенттер білуі тиіс.

1. 
   Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі.. –А. 1986.
   
2. 
   Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. Зерттеу. – А. 1989
   
3. 
   Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1993.
   
4. 
   Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия. – А., 199б.
   
5. 
   Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. Оқулық. –А. 1986.
   
6. 
   Келімбетов Н., Канафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті. Оқулық-хрестоматия.- А., 199 б.
   
7. 
   Қасқабасов С. Казахская волшебная сказка. –А., 1972.
   
8. 
   Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. –А., 1991
   
9. 
   Қоңыратбаев Т. Қазақ эпосы және түркология. –А., 1987.
   

10. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. –А., 1985.

11. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М-Л, 1979.

12. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. –А. 1985.

Тематический план Форма

Қазақстан жеріндегі тас бетіндегі бейнелер өзінің жасалу техникасы, мазмұны және композициясы жағынан әр түрлі дәуірлерді қамтиды.

Петроглифтер- сурет тектес жазулар.Алматы қаласының солтүстік-батыс жағындағы,Таңбалыдағы бейнелер.

Пиктографиялық жазу-белгілі бір ой-пікірді немесе хабарды білдіретін суреттер тізбегі.

Бұл жазу- жазудың әлі белгілі бір жүйеге түспеген кезінде пайда болған жетілмеген түрі. Қоғамның ілгері дамуына қарай, адамның ой-өрісі мен сана-сезімінің жетіле түсуі жазудың да жетілуіне, саралуына әкеп соқты.

Енді бұрынғы суретті жазуға қарағанда жазудың жетілген екінші түрі пайда болды. Ол – идеографиялық жазулар.

Идеографиялық жазуларда бір таңба, суретті жазудағыдай тұтас бір ойды не белгілі бір сөйлемді баяндамай, жеке сөздің көрсеткіші болып табылады. Мұнда әрбір таңбаның тұрақты графикалық белгісі, әр белгінің өзіне тән мағыналары болады.

Бұдан 4000 жыл бұрын жасаған қытай жазулары- иеорглифтер осы идеографиялық жазудың негізінде құрылған. Дыбыс жазуы шамамен біздің заманымыздан он шақты ғасырдай бұрын, алғаш Финикияда пайда болды. Көптеген ғалымдар қазіргі кездегі дыбыс жазуларының жасалуына сол ерте замандағы Финикия жазуы негіз болды деген қағиданы қолдайды.

Қазіргі қазақ халқының 15- ғасырдан бастап қалыптасқан деп жүр. Халық пен тілдің тарихын одан гөрі әріден іздестіруіміз керек, өйткені ол бір күнде пайда болып, туа қалған жоқ. Басқа түркі тілдерімен бір туып, бір өсіп, біте қайнады. Қазақ тілінің өзіндік элементтері ең бір ескі түркі тілдерінің өмір сүре бастаған дәуірінде –ақ бір негізге жинақтала бастаған, тарихи әлеуметтік жағдайларға байланысты, белгілі бір қолайлы мезгілде халық тілі болып қалыптасып өзге түркі тілдерінен бөлініп шыққан.

Орхон-Енисей жазу ескерткіштерінің зерттелуі.

Ескерткіштердің біздің еліміздегі зерттелу тарихын, негізінен алғанда, 3 дәуірге бөлеміз.

1-кезең- Орхон-Енисей жазуының әрбір үлгілерін жинау дәуірі (19 ғ. басына дейін).

2- кезең- Орхон-Енисей жазуының материалдарын оқып, аудару және оларды бастырып шығару дәуірі (19-20 ғ.).

3- кезең- осы саладағы жазба мұралардың ғылыми түрде жан-жақты ғылыми таладудың дәуірі.

Орхон-Енисей жазуы туралы 1692 ж. ең алғаш хабар берген кісі Амстердам қ. бургомистері Н.Бидзен. Тоболь қ. бояры С.Ремезовтың 1696 ж. бастап, 1697 ж. дейін жазып бітірген «Сибирь қалаларының жерлерінің, шөл далалары мен асуы қиын таулы өлкелерінің чертежі» деген еңбегінде !Орхон тасы» деп көрсетілген жер бар. Ол 1896-1897 ж. әйгілі талас ескерткіші табылатын пунктке сай келеді.
2-тақырып. Ескі түркі жазу ескерткіштері.

Ескі түркі жазу ескерткіштерін, шартты болса да, үш түрлі топқа бөліп жүрміз. Бірақ осы бөлісте тек территориялық қана емес, қолдану мерзімі, тілі, жазудың стиліне байланысты да өзгешеліктер себеп болған болу керек.

Енисей ескерткіштері деп Енисей өзенінің бойынан және тува республикасынан табылған ескерткіштер тобы аталады. Олар елудің үстінде. Бұлардың алғашқылары - ғасырдан –ақ белгілі болғандар. Енисей екерткіштері көлемі жағынан шағын болып келеді. Үлкені 10-15, кішісі 1-2 жолдан ғана тұрады. Енисей ескерткіштері бір ғана қырғыз тілінің көріністері деуден гөрі тарихтың ескі дәуіріндегі жалпы түркілік тілдің ескерткіші деген дұрыс.

Орхон ескерткіштері. Орхон ескерткіштері деп Орхон, Селенга, Толы өзендерінің аңғарынан табылған ескерткіштер тобы аталыпжүр. Орхон ескерткіштерінің тілі, тарихи оқиғаларының мерзімі, жазу стилі Енисей ескерткіштерінің таңбаларынан гөрі Орхон ескерткіштерінің таңбалары жетілген, жақсы сақталған. Ең көлемдісінің бірі – Онгин ескерткіші. Орыс географиялық қоғамының мүшесі Н.Ядринцев осы ескерткіштерді табады.

Талас ескерткіші. Талас өзенінің бойынан табылған ескерткіштер. Талас жазуы Орхон жазуынан гөрі Енисей жазуына көп жақын. Зерттеушілердің шамалауынша, Талас ескерткіштері 5 ғ. қойылуы мүмкін.
3-тақырып. Орхон-Енисей жазуы.

Орхон-Енисей жазуында небәрі 38 әріп бар, 847 түрлі таңбасы бар деп жорамалданған. Шынына келгенде осы күні 24 дыбыстың 150-ге тарта таңбасы бар екені анықталды.

Дауысты дыбыстардың жуан не жіңішке болып айтылатындығы туралы мәселе. Сол дыбыстармен қатар келіп тұрған дауыссыздарға қарай шешіледі. Мысалы, а таңбасы мен н таңбасы тіркесіп келсе, олар аң болып оқылады, ал егер сол таңба н дыбысының екінші таңбасымен байланысты айтылса н болып оқылады т.б. Сөз құрамында кездесетін дауыссыз дыбыстар әр уақытта түгел жазылып отырады. Дауысты дыбыстар бірде жазылса, бірде жазылмайды, кейде түсіп қалып отырады.

4-тақырып. Орхон-Енисей жазуындағы дауысты,дауыссыз дыбыстар, сингармонизм заңы.

Әріптер әдетте оңнан солға қарай, әрбір жол жоғарыдан төмен қарай жазылады. Солдан оңға қарай, не дөңгеленіп бір ізбен шұбаланып, жазылатын жазбалар да бар. Ол ескерткіштің материалына байланысты болса керек. Орхон –Енисей жазуларында сингармонизм заңының сақталғаны байқалады және ол қазіргі заңмен дәлме-дәл келіп отырады. Сөз бен сөздің арасына және сөйлемнің соңына айырым белгілері: нүкте, қос нүкте, а таңбасы қойылады. Бірақ бұл орфографиялық ерекшелік сақтала бермейді. С.В.Кисилев бұл жазуды арамей жазуының өзгеріп, түркі тілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне қарай бейімделіп алынған түрі деп қарайды.

Б.з.б. 9ғ. Солтүстік-Батыс Семит тайпаларының бірі – Арамейлер жасаған алфавиттік жазу жүйесі. Финикия жазуы негізінде туып, тек қана дауыссыз дыбыстарды беруге арналған. Арамей жазуында негізігі екі дәуірді атауға болады. 1- алғашқы дәуір (б.з.б. 9-7ғ.); 2- арамейлердің «алтын дәуірі», Парсы Империясының ресми жазуы болған дәуір (б.з.б 6-4ғ.).

Ата-бабаларымыз бұл жазу системасына жататын 14 түрлі жазуды қолданған. Олар: қараошты жазуы, араб-парыс, сүрия, манихей, соғды, Орхон-Енисей, ежелгі ұйғыр, монғол, манъчжур, сібе жазуы, т.б.

Қытай жазуы бір түрлі иероглифиялық жазу болып, оны қытай тілінде сөйлейтін басқа халықтар да ортақ қолданады. Қытайда бұл жазу системасына кіретін, кезінде ата-бабаларымыз қолданған төрт түрлі жазу табылды. Олар мыналар: 1-хан патшалығы кезіндегі қытай жазуы; 2- күжү жазуы, 3- Батыс шиа жазуы; 4- кітан жазуы.

Бұл жазу системасы латын және славян алфавиті сынды екі бағытта дамыған. Латын алфавиті қазіргі Батыс Европадағы елдердің жазу жүйесіне негіз болған. Ал славян алфавиті орыс және бұрынғы Кеңес одағындағы халықтардың жазу жүйесіне негіз болған. Ата-бабаларымыз бұл жазу системасына жататын екі түрлі жазуды қолданған: 1- славян жазуы; 2- славян жазуы негізіндегі қазақ жазуы.

Дүние жүзіне латын жазуынан кейін ең көп тараған жазу. Б.з. 4 ғасыры шамасында Арабияда арамей жазуы негізінде жасалып, 7-8 ғасырларда араб жорықтары нәтижесінде мұсылман дінімен бірге көп елдерге таралған. А.ж. оңнан солға қарай жазылады, алфавитінде 28 әріп бар. Олардың әрқайсысы сөздің басындағ ортасында, аяғында, жеке келуіне қарай 4 түрлі жазылады. А.ж. негізгі екі түрі (куфи, насхи) пайда болды.

Армян жазулы қыпшақ ескерткіштері қыпшақ тілінде 11-16 ғасырда жазылған шығармалар. 4 әліпбиде түзілген: 1- ескі араб әліпбиі; 2- көне армян әліпбиі; 3-ескі орыс жазуы; 4- ежелгі готик әліпбиі. Қ.ж.е. материалдары: 1- «Диуани лұғат ат-түрк» сөздігінде, 2- кумандар туралы жазылған еңбектерде; 3- орыс жылнамаларының половецтер туралы мәліметтерінде; 4- мәмлүк қыпшақтары тіліндегі зерттеулерде; 5- армян іс-қағаздары, трактаттары мен сөздіктерінде; 6- қыпшақ тіліндегі көркем туындыларда кездеседі.

Кезінде өзге ұлтты орыстандыру үшін енгізілген латын әліпбиі әлемде кеңінен қолданылады. Б.з.б. 7-ғасырларда Римде грек және этрус әліпбиінің тармағы ретінде пайда болды. Б.з 1-ғасырларда қалыптасты. Жазу оңнан солға немесе солдан оңға қарай жазылып, бағыты әрдайым алмасып отырған. Б.з.б. 4ғасырдан бастап жазу тек солдан оңға қарай жазылды. Алғаш 20 әріп болды. Орта ғасырларда латын әліпбиі Еуропаға тарада. Африка, Америка және Азия халықтары пайдаланды. Қазіргі латын әліпбиінде 25 әріп бар. Дауысты дыбыстар созылыңқы және қысқа айтылады. Осыған байланысты сөздің мағыналары өзгереді.

Қазақ жазуына латын алфавитінен кейін орыс кириллицасы енді. А.Байтұрсыновтың «Тіл тағылымы» еңбегінде бұл алфавит жайлы құнды пікірлер айтылады. Орыс кириллицасы көне славян алфавиті негізінде жасалған.

Пәнді игеру барысында тақырыптық жоспар мен бақылау шараларының күнтізбелік кестесіне сәйкес студенттер төмендегі дәрісханадан тыс жұмыстарды орындауы керек:

-әрбір тәжірибешілік сабаққа дайындалу керек, яғни, үй тапсырмаларын орындау керек;

-дәріс материалына кірмеген, бірақ міндетті болып саналатын курстың тақырыптарын меңгеріп, конспектілер дайындау керек.

1. Жазу таңбасы мен дыбыстық жазудың таңбасы.

¦сынылатын єдебиет: [1], 1-16 бет, [4], 1-55 беттер, [6] 1-120 беттер.

2. Ғ.Айдаровтың «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» еңбегі.

¦сынылатын єдебиет: [1], 1-100 беттер.

3. Көне жазу ескерткіштерінің тілі.

¦сынылатын єдебиет: [8], 1-85 беттер; [7], 1-44 беттер.

4. Жадид жазуының тілдік ерекшеліктері.

¦сынылатын єдебиет: [3], 1-200 бет.

5. Орыс графикасының қолданысы.

¦сынылатын єдебиет: [3], 1-200 бет.
«Қазақ жазуының тарихы»

Бақылау шараларының күнтізбелік кестесі

1 рейтинг (3 семестр)										Барлық балл
Апта		1	2	3	4	5	6	7	8
Аптадағы максим. сағат		13	12	13	12	12	18	13	12	100
Дәріс сабағына қатысу	СӨЖ түрі	ҮТ 1	ҮТ2	ҮТ3	ҮТ4	ҮТ5	ҮТ6	ҮТ7	ҮТ8	16
	Бақылау формасы	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ
	Макс. балл	2	2	2	2	2	2	2	2
‡й тапсырмасын орындау	СӨЖ түрі	ҮТ 1	ҮТ2	ҮТ3	ҮТ4	ҮТ5	ҮТ6	ҮТ7	ҮТ 1	40
	Бақылау формасы	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ
	Макс. балл	5	5	5	5	5	5	5	5
Ќосымша материалдарѓа дайындыќ	СӨЖ түрі		ҚМ1		ҚМ2		ҚМ3		ҚМ4	20
	Бақылау формасы		К		К		К		К
	Макс. балл		5		5		5		5
Семестрлік тапсырманы орындау	СӨЖ түрі	СТ		СТ			СТ			18
	Бақылау формасы	Р1		Р2			Р3
	Макс. балл	6		6			6
Межелік бақылау	Тақ. №									6
	Бақылау формасы							МБ
	Макс. балл							6

2 рейтинг (3 семестр)									Барлық балл
Апта		9	10	11	12	13	14	15
Аптадағы максим. сағат		16	10	16	10	16	16	16	100
Дәріс сабағына қатысу	СӨЖ түрі	ҮТ 9	ҮТ10	ҮТ11	ҮТ12	ҮТ13	ҮТ14	ҮТ15	14
	Бақылау формасы	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ
	Макс. балл	2	2	2	2	2	2	2
‡й тапсырмасын орындау	СӨЖ түрі	ҮТ91	ҮТ10	ҮТ11	ҮТ12	ҮТ13	ҮТ14	ҮТ15	35
	Бақылау формасы	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ	Қ
	Макс. балл	5	5	5	5	5	5	5
Ќосымша материалдарѓа дайындыќ	СӨЖ түрі	ҚМ5	ҚМ6	ҚМ7	ҚМ8	ҚМ9	ҚМ10	ҚМ11	21
	Бақылау формасы	К	К	К	К	К	К	К
	Макс. балл	3	3	3	3	3	3	3
Семестрлік тапсырманы орындау	СӨЖ түрі	СМ4		СМ5		СМ6		СМ7	24
	Бақылау формасы	Р		Р		Р		Р
	Макс. балл	6		6		6		6
Межелік бақылау	СӨЖ						МБ		6
	Бақылау формасы
	Макс. балл						6

Шартты белгілер: ҮТ1 – үй тапсырмасы №, ,Қ –оқу үрдісіне қатысу, ҚМ –қосымша материал, К- конспект, СМ-семестрлік жұмыс, МБ – межелік бақылау №1.

Кафедра меңгерушісі: Қ.П.Жүсіп.

Оқу процесіне қатысу дегеніміз – сабаққа қатысу, пікірталаста және топ жұмысында белсенділік көрсету, топтастарының оқуына әсер ету.

Қойылған талаптар орындалмаса, жаза қолданылады. Сабаққа 100 пайыз қатысып, берілген тапсырмаларды уақытымен және дұрыс орындаса – ең жоғарғы балл 100 б. қойылады. Курсты өту барысында төмендегідей марапаттау ұпайлары қойылады:

- 1 дєріске ќатысу – 1 балл.

- тєжір. сабаќќа ќатысу – 1 балл.

- тєжір. жұмысты орындау – 4 балл.

• 
  Сұрақтар мен тапсырмаларға жауап беру – 2 балл;
  

• 
  материалды толық меңгеру – 3 балл.
  
• 
  Талқыланатын тақырыптың, жоба мәселесінің мазмұнын ашу – 2 балл
  
• 
  Лексика-грамматикалық және стилистикалық сауаттылығы – 2 балл.
  
• 
  Материалдың мазмұндалуына шығармашылық көзқарас және өз ойын айта білу – 2 балл.
  

1. 
   сабақты босату (себепсіз);
   
2. 
   тапсырмаларды уақытымен орындамау;
   
3. 
   тапсырмаларды орындау барысында қателіктер жіберу, яғни,студент материалды толық меңгермеген жағдайда.
   

мұндағы Р₁, Р₂, Е, С,КЖ – бірінші, екінші рейтингте алған ±пай бойынша емтихандағы балл көрсеткіші

ӨҮаү, ӨҮе, ӨҮс, ӨҮкж – ағымдық үлгерімнің семестрдегі үлестері.

Студент сынақты тапсырмай алуы үшін жинаған балы 100 болу керек.

Егер оқу жоспарында емтихан мен сынақ қарастырылған болса, онда сынақ ағымдық бақылау түрі деп есептеледі.

КЖ ғылыми жетекші қатысуымен комиссия алдында қорғалады және пікірмен бірге бағаланады. Пән бойынша қорытынды рейтинг 2-кестеге сай баллдан сандық баламаға, әріптік және дәстүрлі бағаға ауыстырылады. Сөйтіп, оқу жетістіктері журналына және рейтингтік ведомостьқа жазылады. Ведомость пен сынақ кітапшасына дәстүрлі үлгімен баға қойылады.

Қ= _Қ₁*К₁+Қ₂*К₂+...+Қ_n*К_n

К₁+К₂+...+К_n

Мұнда Қ₁ ,Қ₂ ,Қ_n – семестр бойынша балл түріндегі қорытынды баға;