13- Тақырып Мектепке дейінгі баланың әлеуметтік жағдайы
Әлеуметтік жағдай өзгерісі: бала алғаш рет отбасынан тыс ортаға шығады, ересек адамдар өміріне араласады.
Әлеуметтік жағдайдағы қарсылықтар: бала – қоғамның бір мүшесі, ол қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өз қатарластарымен тең дәрежедегі қарым қатынас орнай бастайды.
Мектепке дейінгі баланың жетекші әрекеті ойын
Мектепке дейінгі баланың танымдық әрекеті
Қабылдау: сенсорлы және ана тілі эталондарын қабылдайды.
Ойлау: шындықты объективті, элементарлы-ғылыми түрде қабылдайды.
Ес: ырықты есте сақтау дамиды.
Қиял: ойын әркекеті барысында, заттарға қатысты қиял қалыптасады.
Мектепке дейінгі баланың сөйлеуі
Тілдің дыбыстық қоры дамиды. 3 жаста – 1000-1500 сөзді, 6 жаста -2500-3000 сөзді белсенді қолданады.
Сөз құрамы жетіледі. Фонематикалық естуі қалыптасады.
Тілдің грамматикасы. Бала тілдің морфологиялық, синтаксистік қырларын меңгереді. Ересектердің сөзін дұрыс түсінеді.
Сөз құрамын таниды, қажетті формада қолдана алады.
Мектепке дейінгі кезеңдегі тұлғалық қалыптасу
Өзіндік таным – қарқынды интеллектуалды және тұлғалық даму негізінде мектепке дейінгі кезеңнің соңында қалыптасады. Қоғамдық қатынастар жүйесінде 3 жаста «сыртқы» өзіндік таным болса, 7 жаста «өзіндік» таным болады.
Өзін-өзі бағалау. Бала алдымен өзгелердің әрекетін бағалайды, кейіннен өз әрекеттеріне баға бере алады. 7 жаста өзін адекватты бағалайды.
Өз көңіл-күйін бағалау. Кезең сонында бала өзінің эиоционалды күйіне баға бере алады.
Жыныстық сәйкестік. Өз жынысына тән мінез-құлық танытады.
Баланың мектепке психологиялық даярлығы
Мектепке психологиялық даярлық – мотивациялық, интеллектуалды, ырықсыздық аяларының жоғары дәрежеде даму деңгейін көрсететін күрделі білім.
Даму жолдары (П.Я.Гальперин):
Ырықсыз қылықтардың қалыптасу жолы;
Танымдық әрекет эталондары мен тәсілдерін игеру жлды;
Эгоцентризмнің децентрацияға алмасу жолы.
Интеллектуалды даярлық.
Мотивациялық даярлық.
Ерік жігер даярлығы.
Жеті жас дағдарысы
Негізгі көрсеткіштері:
Еркіндіктің жоғалуы (тілек пен әрекет арасына “бұл маған керек пе?” күйзелісі кірігеді).
Мәнерлену (бала әлдебірді жасырады, өзін керемет етеі көрсетпек болады).
“Ащы конфет” көрінісі (баланың көңіл күйі нашар болса да, оны көрсетпеуге тырысады).
Дағдарысты “еркіндікті жоғалту көрсеткіші” деп те атайды (Л.С.Выготский).
Кіші мектеп оқушысының әлеуметтік жағдайы
“Бала – ересек” және “Бала – бала” қатынасы
“Бала – мұғалім”, “Бала – қатарлас”,
“Бала – ата-ана”, “Бала – қоғам”
қатынасына алмасады.
Жаңа әлеуметтік жағдай бала өмірін күрделендіріп, стрессогендіге айналдырады.
Баланың жаңа ортаға бейімделуі оның дамуынан және тұлғалықсезімдерінен анықталады.
Оқу әрекеті
Оқу әрекеті – ғылым, мәдениет және адамзат жетістіктерін игеруге бағытталған әрекет.
Оқу әрекеті баланы өзіне қарай бұрады, рефлексияны талап етіп “мен кім едіп” және “мен кім болдым” бағасын беруге итермелейді.
Оқу әрекетінің құрылымы (Э.Эльконин):
Оқу мотивациясы;
Оқу міндеттері;
Оқыту әрекеті;
Бақылау әрекеті;
Бағалау әрекеті.
Кіші мектеп оқушысының әлеуметтік статусы мен “Мен”-концепциясы
Кіші мектеп шағының соңында баланы тұлға деп атауға болады.
Оқу әрекеті баладан қатарластарына бағытталған, ойлау әрекетімен байланысты ерекше түрдегі рефлексияны талап етеді.
Мотивация – тұлға негізі. Ол оқу әрекетінің ішкі (танымдық) және сыртқы (стимулдар негізінде оқу) мотивтерін түзеді.
Намысы оянады.
Кіші мектеп оқушысының ойлау ерекшеліктері
Психикасы қалыпты дамыған баланың ерекшелігі – танымдық белсенділік.
Образдық ойлау: бұл кіші мектеп оқушысының негізгі ойлау түрі, мұнда мәселелерді іштей шешеді.
Логикалық ойлау: кіші мектеп оқушысы логикалық ойлай алғанымен бұл әзірше оқуға қатысты синзетивті кезең.
Сөз-логикалық ойлау: оқыту жүйесі ойлаудың осы түрін дамытуға бағыттала құрылған.
Теоретикалық ойлау: ғылыми ұғымдарды меңгеру барысында мектеп шағында қалыптасатынойлау түрі.
Кіші мектеп оқушысы тілінің дамуы
Кіші мектеп оқушысы ана тіліндегі жүйелерге бағдарлана бастайды: дыбыстық, грамматикалық.
Жазу тілі арқылы сөйлеуі дамиды. Жазу тілі арқылы бала хат таниды. Жазу тілінің дамуы – оқу, жазу дағдаларын меңгертеді, дыбыс пен әріп арасындағы ассоциацияларды қалыптастырады, бұл даму процессі болып табылады.
14 – Тақырып Жасөспірім дамуының әлеуметтік жағдайы
Әлеуметтік жағдай тәуелді балалық шақтан жауапкершілікті ересектік өмірге алмасумен ерекшеленеді. Жасөспірім – балалық шақ пен ересек арасындағы аралық кезең. Жасөспірім құндарықтары өзгереді.
Жасөспірім даму барысында ұлы жол кешеді: өзімен және қоршаған адамдарымен қарсылыққа түсе отырып тұлғалықты иеленеді.
Ересек статусына жасөспірім қол жеткізе алмағандықтан есею сезімін емес, толымсыздық сезінеді.
Айналасындағы ересектер жасөспірімнің есеюін қабылдап, қоғамдық пайдалы істерге араластырса, жасөспірімдік дамудың әлеуметтік жағдайы сәтті болады.
Психологиялық тұжырымдамалардағы жасөспірімдік кезең
Рекапитуляция теориясы (Ст.Холл): жасөспірімдік романтизм кезеңі, сондықтан стресс, қақтығыс, тұрақсыздық, энтузиазм, қарсылықпен сипатталады.
Э.Шпрангер: жасөспірімдік кезеңде “Мен” ашылады, рефлексия қалыптасады, өз индивидуалдылығын таниды.
В.Штерн: тұлғалық қалыптасудың бір кезеңі.
Ш.Бюлер: жасөспірімдікжыныстық жетілумен байланысты.
Психологиялық тұжырымдамалардағы жасөспірімдік кезең
Э.Эриксон: адам өміріндегі аса маңызды, ең күрделі кезең.
Ж.Пиаже: 11-15 жас аралығындағы балада соңғы децентрация қалыптасып, әлемді қалай өзгертуге болады көзқарасынан қарастыра бастайды.
Л.С.Выготский: жасөспірімдердің қызығушылықтарының, ойлауының, қиялдуының өзгерісін, өзіндік таным негізінде рефлексияның қалыптасуын көрсетті.
Д.Б.Эльконин: әлемге бағытталған оқу әрекетіжасөспірімнің өзіне бұрылады, “Мен кіммін?” сұрағына нақты әрекеттермен қатынасуы барысында жауап алады.
Жасөспірімдер дағдарысы
Жасөспірімдік дағдарыс – балалық шақтан ересектік өмірге өту шегі. Дағдарыс қанағаттандырылуы күрделі жаңа қажеттіліктірдің туындауымен сипатталады. Сырт көзге қатаңдық, қырсықтық, тұйықтық т.б. көрініс береді.
Дағдарыс себептері:
Сыртқы факторлар: несектердің үздіксіз бақылауы, қамқорлығы, ал жасөспірім мәселелерін өзбетті шешуге ұмтылады.
Ішкі факторлар: ойлағанына қол жеткізуде кедергі жасайтын әдеттер мен мінез сапалары (тыйымдар, әдеттер, ересектерга бағыну әдеті)
Жасөспірімдердің физиологиялық өзгерістері
Анатомо-фихиологиялық жетілу психологиялық дағдарыс фоны.
Гармондардың күрделі әрекеттесуі мен жыныстық гармондардың белсенділігі интенсивті физикалық және физиологиялық дамуға әкеледі.
Бойы мен дене салмағының күрт өсуі байқалады. Басы, қол-аяғы ересектер көлеміне жетеді, сүйек қаңқасы жылына 4-7 см. өседі. Жасөспірім өзін икемсіз, ығақсыз сезінеді.
Қарқынды даму нәтижесінде жүрек, өкпе, қан айналым қызметтері өзгереді→қан қысымы (АД)→шаршау→көңіл-күйінің өзгермелілігі→гармональды тасу→ұстамсыздық.
Жасөспірімдердің жыныстық сәйкестіктері мен сексуалды мінез құлқы
Жасөспірімдер өздерін өз жынысының өкілдерімен сәйкестендіре бастайды. Бұл кезде өзіне өзге жыныс өкілінің қатынасы маңызды болып, сырт бейнесіне басым назар аударады; шашы, киімі, бет әлпеті, өзін өзі ұстауы, дене бітімі.
Қыздан мен ұлдардың бір-біріне ынтығуы алғашында “мазақтау”, “қырындау” түрлерінеде көрінеді. Кейіннен бір бірімен қатынастағы ұялу жоғалады.
Ересек жасөспірімдер өз жынысындағы қатарластарымен достық топтар құра бастайды. Жасөспірім қиялдағы романтикалық қатынастарын іске асырып, күйзелістерін рефлексиялап, нәтижесене қатысты “сабақ” алады.
Ересек жасөспірімдер өз жынысындағы қатарластарымен достық топтар құра бастайды. Жасөспірім қиялдағы романтикалық қатынастарын іске асырып, күйзелістерін рефлексиялап, нәтижесене қатысты “сабақ” алады.
Жасөспірімдерде аса қозғыштықпен сипатталатын жыныстық ынтығу пайда болады. Бұдан қажеттілік пен ата-ана тыйымдарының арасында қақтығыстар туындайды. Мұндай қатынастардың әлеуметтік қолданысы –би.
Жасөпірімдер жыныстық қатынастарға баса назар аударады, қатынасқа қатысты шыдамсыздық танытады. Алғашқы жыныстық жақындықтар ересек адамның жыныстық өмірінен көрініс табады.
Жасөспірімдердің қатарластары және ересектермен қарым қатынасы
Жасөспірімдік өзінің отбасылық қатынастарын қайта қарастыратын кезең. Өзін дара тұлға ретінде таныту жолында үйреншікті отбасылық қатынастардын бас тартып, қарсыласа бастайды.
Отбасылық қатынастардан бас тарту негативтілік арқылы көрінеді. Негативтілік – торығудың алғашқы механизмі, ол өзіндік “менін” іздестірудің бірден бір жолы.
Жасөспірімдік кезеңде қатарластармен қарым қатынас бірінші орынға қойылады. Өмір тәжірибесі өзімен тең адамдарды бақылау арқылы жасөспірім өз қылықтарына баға береді. Бұл шақта дос – ерекше тұлға, өзіндік “мен” досының бойында бейнеленеді. Жасөспірімдік кезеңдегі достық жасөспірімнің өзін тануына, бірлесе әрекеттесуге, өзін әлеуметтік ортамен сәйкестендіруге үйренеді, конформдылығы артады. Отбасында негативті жасөспірімден әдетте қатарластары арасында конформды болады.
Жасөспірімдердің когнитивті саласындағы өзгерістер
Ойлауының дамуы: ұғымдардың пайда болуын игеру арқылы интеллектуалды әрекетті дамыту
Қиялдың дамуы: абстрактілі ойлау нәтижесінде қиял фантазияға кетеді.
Зейіні: өзіне қажетті объектіге зейінінтұрақтай алады, зейін басқарылатын процесскеайналады.
Ес: ырықты, мағыналық, логикалық есте сақтау қалыптасады.
Сөйлеуі: сөздік шығармашылыққа қатысты жасөспірім синзетивті.
Жасөспірімдердің жетекші әрекеті
Құрдастарымен қарым-қатынасы жесөспірімдердің жетекші әрекеті.
Қарым қатынас ақпарат құралы;
Қарым қатынас тұлға аралық қаатынастардың арнаулы түрі, әлеуметтік қатынастарды қалыптастырушы, өзінің ой пікірін дәлелдеу жаттығулары.
Қарым қатынас – эмоционалды қатынастар түрі. Бірлік, эмоционалды сәттілік, сыйластық сезімдерін қалыптастырады.
Жасөспірімдердің мотивациялық, адамгершілік, тұлғалық дамуы
Адамгершілік даму. Қарым қатынас барысында адамгершілік нормалары танылып,қалыптасады.
Адамгершілік таным. Бұл тек жасөспірімдік кезеңде туындайды.
Адамгершілік дүниетаным. Жасөспірімдер қажеттіліктеріне сапалы өзгеріс енгізетін танымдар жүйесі.
Жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктері
Тұлға бағыттылықтарының түрлері:
Гумманистік бағыт
Эгоистік бағым
Суицидалды бағыт
Өзін-өзі анықтау. Өз болашағын болжау кезінді, мектеп бітірген шақта көрінеді.
Бозбалалық шақ
Бозбалалық – жасөспірімдік пен ересектік арысындағы кезең (15-25 жас аралығы). Бұл кезеңде адам өзіне қатысты ішкі ұстанымын тағайындайды. “Мен кіммін?”, “Мен қандай болуым керек?”
Зейіні: қарсылықты тенденция.
Шығармашылық қабілеттіліктер. Жаңа ақпаратқа қатысты интеллектуалды бастамалық танытады.
Әрекеттің индивидуалды стильі. Танымдық әрекетте интелектуалды стиль ретінде көрінеді.
Жастық шақтын ерекшеліктері
болмыспен дүние танудын қиылысы;
өзінің жеке бiрлiгi мен айырмашылығын түсiнуi;
бар болмысымен сезiмнiң құрастыруы;
жыныс рөлдерiнiң дифференциациясы;
мамандықтың таңдауы;
мiнез акцентуациясының өзiндiк ерекшелiгi;
махаббаттың пайда болуы;
өзiн ұғыну;
Кәсіби оқу – бозбалалардың жетекші әрекеті
Кәсіби талғамның қалыптасу кезеңдері:
Әр кәсіби әрекетті қайталаушы бала ойыны.
Ұнамды кәсібін жасөспірімдік кезеңде қиялдайды.
3. Құндылықтарына негізделе отырып мамандық таңдау.
4. Қолданбалы қырын ескере отырып мамандық таңдау.
15- Тақырып Ересек жас психологиясы
Ересек мерзiмi адамның өмiрдiң мерзiмдерi барлығымен ең үлкен болып табылады. 20-25 жылдарға бастайды және 60-65 жылдарға бiтедi. Ересек мерзiмiнiң кезеңдерi:
1.ерте естиярлық;
2 ) орташа естиярлық.
Ер жету
Жетiлумен барлық адамгершiлiк сапалардың өте жарық әсер етуiн мерзiмдердi деп атайды. Адам уақыт бұл өз қабiлеттiлiктерi ашуға, мүмкiндiк, бұл оның даралығының құлпыра гүлдеуi жүзеге асыра алады.
Кәсiби жоспардағы оның қалыптасуы, онда болады адамдары бар қарым-қатынастың жаңа деңгейiне өтедi, (немесе жұбайлар) жұбай рөлде және ата-ананың өзiн iске асырады.
Ересек жасының бiрiншi мерзiмi
Психологиялық, физиологиялық және таңырлық ерекшелiктермен ие болады.
Адам өз жеке дамытуын жалғастырады. Оның негiзгi психологиялық функцияларын тұрақтандырады. Сенсор сезгiштiгi дамытуды найзаға жетедi.
Ықылас өзгередi, ауыстырып қосуға оның көлемi және қабiлеттiлiк үлкеетiн сайлау болып қалыптасады.
Жад, ойлау, эмоция
Да, ұзақ уақыттық та жад (қалай ұзақ уақыттық, сол сияқты) үлкен көрсеткiштерге жетедi.
Ойлауға процесстердiң иiлгiштiкпен және қунақылығымен айырмашылығы болады. Нақтылы жас шамасына байланысты ойлаудың нақты түрлерi сәл көбiрек дамы.
Сонымен бiрге қызу салада өз ерекшелiктерiне қатысады.Адам ұзақ позитивтi қызу байланыстар анықтауға тырысады.
Екiншi естиярлықтың мерзiмi
Өз басты ерекшелiктерiн алады. Психикалық функциялардың деңгейiнiң төмендетуi тән. Бұл адамның организмның мүмкiндiктерi төмендейтiн шартталған.
Зияткерлiк қызмет жеткiлiктi өнiмдi, бiрақ 50 жылдардан кейiн төмендейдi. Адам үшiн мәндiрек жанұя iшiнде қатынастар болып қалыптасады.
Естиярлық
Кәсiби қызмет адамның өмiрiндегi үлкен орынында орналасуға жалғастырады. Мен ерекшелiктер айқындалады - тұжырымдама.
Адам адам, өздiгiнен бағасы сияқты өзiн жүзеге асатындай бағалайды болып қалыптасады.
40 жас дағдарыстары
Адам 40 жаста өз өмiрiн қайтадан қайта қарайды. Оның ағуын әрбiр уақыт үшiн жеке-жеке, айқын шекаралар оның өту жоқ. Адам өмiрдiң мағынасын қайтадан iздейдi. Жиi ол отбасылық өмiрдегi өзгерiстерiмен шартталған.
Балалар бұл сәтте дербес ұсақтайды. Онда өз өмiрi көрiнiп қалады, ата-аналардағы өткiр қажеттiк түсiп қалады
Отбасындағы қарым-қатынастар
Балаларға деген қамқорлықты бұл моментке дейiн сабақтас жұбайларды жиiрек оңашада болып қалады, және кейбiр бұдан былай қалмады (бұрынғы қатынас та бiр-бiрiне, бiрлескен жауапкершiлiк те, махаббат та арақатынастардағы және ыстықтап тұр) олар ештеңе дәнекерлiк андағайлай алады, сондықтан көп жұбайлық булар мерзiмдер бұл ыдырайды.
Адамдар жақын, Друзьлер, бауырластар жоғалтады. Адам, оның позициясы және өмiрге қатынасында бұның барлық айтылмауы мүмкiн.
Кәсіби шеберлік
Э.Клапаред. Өсiмтал жас шамасындағы адам нақтылы жоғары ол ендi жоғары көтерiле алмаған кәсiби деңгей және өз ұстасы қайрайды жетедi. Ниет және адамның мүмкiндiгi бiрақ бiртiндеп баяулайды, оның кәсiби қызметiнiң белгiсiз басылуында болады. Бұл жоқтықтармен талпыныстың адамында бәрiнен алыс өсуге ұғындырылады, оның таңырлық қабiлеттiлiктерi және мүмкiндiктердiң басылуы, оның денсаулығының күйi және бұйрық.
Кемелденген шақ психологиясы (60 жастан бастап)
Геронтогенез кезеңі.
Кемелденген адамдар;
Қарттар;
Ұзақ өмір сүрушілер.
Сенсорлы әрекеттері нашарлайды,бақылаудан шыққан эмоционалды күйге енеді.
Кәрілік
Қартаю - бұл жинағы қағылез тән биологиялық процесс.
Уақыт адам бұл (хобби, әуес болу, творчестволық жұмысты) қызметтiң жаңа, қандай болса да басқа түрi бiрдеңе өзi үшiндi табу үшiн маңызды.
И.П.Мечников қартаюдың патологиялық және физиологиялық процесстерiн ерекшеледi. Физикалық күй азады: зат алмасуды бұзады, жеке жүйелер және органдардың жұмысқа қабiлеттiлiгi төмендейдi.
Психикалық функциялар
Мерзiм бұл адамда барлық психикалық функциялардың басылуы байқалады: таңырлық процесстер ойлау процессi, белсендiден кем баяулайды, қабылдау, жад, сенсорикаларды бейнет тартатын болып қалыптасады.
Адамның өзгерiстерiне адам ұшыраған. Егде адамдар пассивтенедi, қызудан кем және абдырауық өте сенiм туғызылатын.Бiрiншi жоспарға жанұя, оған деген қамқорлықты сөз сөйлейдi. Олар өз денсаулығындағы ықыластарды шоғырлайды.
Қызмет
Егде адам үшiн өздiң әуес болуы, жұмысты маңызды табылсын, қанағаттандыру да қуантарлығу. Ол жұмыста жаңа қызметпен көңiлсiз еске түсiрулерге уақыт та, ниет те сатылуға таппайды.
Сонымен бiрге белсендi қызмет өздiгiнен бағаның сақтауында көмектеседi және жалғыздықтың сезiнуiнен адам алып кетедi. Адам мерзiм жиi бұл өмiрдiң iшiнде талап етiлмеген өз творчестволық потенциалы немесе бай тiршiлiк тәжiрибемен сыр қылып айту жүзеге асыруға тырысады.
