Психология
жүктеу/скачать 10,53 Mb. Pdf көрінісі
|
| 3.4. Сезім н егіздері
Сезімдер ағзада жүріп жататын ерекше үдерістермен бай- ланысқан. Бұл үдерістердің көзі негізінен сыртқы дүние өзгерістеріңде, дегенмен, олар бүкіл дене әрекет-қимылына эсер етеді. Осыдан, мысалы, көңіл-күй қандай да күйзеліске келсе, қан айналымы өзгереді, жүрек соғуы шапшаңдайды не бэсең- дейді, қан қысымы ауысады, қан тамырларының күш-қуаты (тонус) артады не кемиді және т. б. Нәтижеде, бір жан тол- ғанысынан адам кызарады, екіншісінен — бозарады. Сезімдік өмірдің барша өзгерістеріне өте нәзік — адамның жүрек ағзасы. Халық ауызында көп жағдайға байланысты «жүрегім қатты со- ғып түр», «жүрек шыдамайды», «жүрегім орнына түсті» жэне т. б. сөз тіркестерінің жиі қолданылатыны осыдан. Дене мү- шелерінің қай-кайсысындағы болмашы өзгеріс жүрекке эсерін тигізбей өтпейді (ас қорыту, тьшыс алу, бездер жүйесіндегі, т. б.). Алайда, адам ағзасының құрылымы симпатикалык жүйке жүйесінің қызметіне тэуелді. Осы жүйенің қозуынан бүйректен адреналин сұйықтығы бөлінеді. Адреналин дене ағзалары әре- кетіне өзгеріс ендіріп, оларды шектен тыс тэн куатын жұмсауға дайындайды: қауіп-қатер төнгенде бүлшық еттерге қан жеткізу күшейеді, ас қорыту мүшелерінің жүмысы бәсеңдейді, іштен қан сыртқа тебеді. Бұлшық еттерге қарқынды эрекетке келуі үшін көп мөлшерде қант жеткізіледі, себебі қант — бұлшық ет қуатының негізі. Сезімдердің пайда болуы мен қалыптасуында үлкен ми жар ты шарлар қабығы маңызды қызмет атқарады. Ми қабығы эмо ция желісі мен көрінісін реттеп, денедегі барлық құбылыстарды өз бақылауына алады, қабық асты орталықтарын тежеумен, оларға басшылық етеді. 176-19 л Егер ми қабығында шектен тыс козу туса (шаршаганда, ішкі- ліктен, т. б.) қабықтан томен жайғасқан ми бөліктері ырықсыз эрекетке келіп, адам өзінің эдеттегі ұстамд ылығынан айры- лады. Үшкен ми жарты шарлары алынған жануар болмашы се- бептен күшті эрі тұрақты эмоционалдық күйзелісте болады. Ал кең жайылған тежелуге тап келсе, мұндай жануар сылбыр халге түседі, оның әрекет-қылығы элсірейді, жүрек, қан тамыр жұмыстары мен тыныс алуы бәсеңдейді. Сезімнің негізі болған физиологиялық үдеріс бастауын ми қабығында ала отырып, төмендегі кабык асты орталықтарына тарайды. Эксперименттер кезінде мидың кейбір аймақтарын қоздырса, жағымды эмоция туып, жануар сол әсердің қай- таланғанын қалау сыңайын танытқан. Бұл ми бөлігі рахаттану орталыгы аталған. Ал екінші бір ми аймағына эсер түскеңде, жануар тынышсызданып, қиналған күй көрсеткен, осыдан мүн- дай жүйке жүйесі қиналу орталыгы аталған. Осы күнде мидың сол жарты шарында жағымды эмоциялар туындап, ал оң жарты шарында жайсыз сезімдер өріс алатыны дәлелденіп отыр. Адамның эмоционалдық өміріне қуат беруші жүйке — ретикулярлық формация деп аталады. Әртүрлі сезім ағзалары- нан жүйке ықпалдарын ала отырып, ретикулярлық формация оларды өңдеп, бас миының үлкен жарты шарларына жеткізеді. Қуат жинақтағышы ретінде бүл жүйке ми белсенділігін көте- реді не төмендетеді, сыртқы тітіркендіргіштерге жауап әрекет- терді босаңсытады не іркіп барады. Адамның сезімдік болмысында екінші сигналдық жүйенің маңызы үлкен. Толғаныс тек сыртқы әсерлерден туындап қой- майды, ол үшін сөз бен ойдың ықпалы күшті. Осыдан, адам кі- тап оқудан не ақпарат естуден белгілі эмоциялық күйге түседі. Жоғары, адами сезімдердің — интеллектуалды, моральдық, эсте- тикалық-физиологиялық негізі осы екінші сигнал жүйесінде. Екінші сигналдық жүйенің бірінші сигналдық жүйемен бір- түтастық байланысынан адам өз сезімдері мен олардың қоғамға сай тысқы көріністерін саналы реттеп отырады. Басқа түлғалардың сезімдік кейпін олардың мәнерлі қозға- лыс-қимылдарынан, ым-ишарасынан, мойын-бас бұруынан жэне т. б. айқын тануға болады. Әрбір сезімнің өзіне сай әрекет түрі бар. Мысалы, қорыққанда кѳз аларады, діріл пайда болып, бет бозарады, ал қуаныш — жанар жаркылынан, бет кызаруы мен эрекетгер жеделдеуінен білінеді. Сезім, эрине, біздің тек ойымыз тана емес, сол ойға болтан қатынасымызды да білдіретін сѳзіміз бен сѳйлеу мэнерімізде анық көрінеді. Мұнда дауыс ырғағының (интонация) да рөлі үлкен. Осыдан біз тіпті де түсінбейтін тілде айтылып жатқанды тыңдай отырып, айтушының кандай күйде екенін қалтқысыз тануымыз мүмкін. Толғаныстардың түрлі мазмұнына орай сѳй леу қарқыны өзгереді, сөйлем құрылымы бұзылады. Сезім элпеті (выражение) сол сезімдердің өздері сиякты қоғамдық сипатқа ие. Әрқандай кауымның өзі қабылдап, қа- лыпқа айналдырған әдептілік, кішіпейілділік, тэрбиелілік шек- тері эртүрлі. Сезімдік эрекет-қимылдардың шектен тыс болуын кей адамдар тобы тәрбие кемшілігі деп біледі, ал екіншісінде — бүл жағдай жалғандықпен ұштастырылады. Адамдардың, жиі араласып, қатысуынан сезімдік әрекеттер баиды, бір түрге бірігіп, сан-алуан эмоция реңктерін жеткізудің жалпыланған қорына айналады. Сонымен, сезім білдірудің формалары мен олардың қолданымы нақты қоғамдық қатынастармен аныкта- лып, элеуметтік бақылау объектін құрайды. жүктеу/скачать 10,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|