ЈР ўылым министрлїгї ўылым академиясы
топонимиялық жүйеге ортақ топонимдер
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Erjanova U.R. Batys Qazaqstan oblysynyn onomastikalyq kenistigi 2018
- Бұл бет үшін навигация:
- Күтір, Көпкі.
| топонимиялық жүйеге ортақ топонимдер
деп есептеген дұрысырақ болады. 1.2.5. Орыс қабаты Батыс Қазақстан топонимдерінің құрамындағы басқа тілдерден енген кірме атаулардың белгілі бір бөлігін орыс тілінен және орыс тілі арқылы Батыс Европа тілдерінен ауысқан топонимдер құрайды. Бұл атаулардың араб-парсы, моңғол тілінен енген топонимдерден бірнеше айырмашылықтары бар: 1. Орыс тілдес атаулар Батыс Қазақстан топонимиялық жүйесіне кейін енген. Бұның өзі олардың жергілікті атаулармен қоян-қолтық араласып кетпей, топонимдік жүйеде бөлектеніп тұруына себепші болып отыр. Егер біз Батыс Қазақстан топонимиясындағы араб-парсы, моңғол тілдерінен енген топонимдердің тегін, этимологиялық негізін, ену кезеңін анықтау процесінде терең тілдік талдау жүргізіп, диахронды әдісті пайдаланып, көптеген тарихи еңбектер мен сөздіктерге сүйенер болсақ, орыс тілінен және орыс тілі арқылы Батыс Европа тілдерінен енген топонимдерді анықтап, топтастыруда мұндай терең талдау жасамауға да болады. Олардың кірме топоним екендігі қарапайым көзге де көрініп тұрады; 2. Батыс Қазақстан топонимиясының құрамындағы орыс тілді топонимдердің транскрипциялық өзгерістерге ұшырағаны азырақ. Мысалы, Күтір, Көпкі. Олардың кірме топонимдер екені анық көрініп тұрады. Сондықтан ол атаулардың семантикалық сипатын да анықтау көп қиындық келтірмейді; 3. Батыс Қазақстан топонимдері құрамындағы орыс тілінен енген атаулардың ену кезеңін де белгілеу оңай. Себебі кірме топонимдердің басым көпшілігі белгілі бір кезеңдегі тарихи оғиғалардан деректер беріп, негізінен символдық топонимдерден тұрады. Орыс тілінен топонимдердің ену кезеңі ХҮІІ ғасырдың басынан басталады. Бұл тарихи процесс үлкен саяси оғиғамен тығыз байланысты. Ол - Ресей империясының Орта Азияға үстемдігін күшейтуі, жоңғар шапқыншылығынан зардап шеккен қазақ хандықтарының Орыс мемлекетінің қол астына кіруі, қазақ даласына орыс қоныс аударушыларының жаппай қоныстана бастауы, қазақ даласында орыс бекіністерінің салынып, казактардың әскери құрылымдарының пайда болуы, қазақ даласының жаңа әкімшілдік-территориялық единицаларға бөліне бастауы. Қазақстанның Ресейге қосылуы қазақ елінің тарихи, саяси, экономикалық жағдайларына ғана өзгерістер әкеліп қойған жоқ. Сонымен қатар, қазақ тілінің ономастикалық жүйесіне де әсерін тигізді. Бірақ қазақ халқы мен орыс халқының арасындағы әлеуметтік байланыс, екі халықтың тілдерінің арасындағы сөз ауысу процесі бұл кезеңнен әлдеқайда бұрын басталған болатын. Ресей қазақ даласына назарын ХҮІ ғасырдың өзінде аудара бастаған еді. Орта Азия мен Шығыс мемлекеттерін жалғайтын ірі сауда жолы орналасқан, Шығыс пен Батысты байланыстыратын саяси және экономикалық маңызы зор қазақ жерлерінің Ресейге қосылуы оның шығыстағы сауда, экономикалық, саяси және әскери жағдайын жақсарта түсетіні кім - кімге де белгілі болды. Жоңғар басқыншыларының қазақ даласына жасаған жиі шапқыншылығы мен төндірген қауіп-қатері орыс және қазақ мемлекеттерінің өз ара жағындай түсуіне себеп болды. Қазақтардың Ресейдің қол астына енуіне Ресейге барған қазақ елшілерінің сол кездегі әсері күшті болды (16, 25). 27 Ресей мен қазақ жерлерінің шекаралас болуы сол кезде-ақ қазақ тілінің басқа түркі тілдерден ерекшеленіп, қалыптасуына себепші болды. Қазақ халқының Россиямен ХҮІІ ғасырдың басында басталған экономикалық, сауда- саттық, саяси байланыстары екі ел тілінің лексикасында да өз ізін қалдырғанын қазақ тіліне енген орыс сөздерінің құрамынан анық байқауға болады. Сол сөздердің белгілі бір тобын жер- су атаулары құрайды. Батыс Қазақстанның орыс жерімен шекаралас аудандарында алғашқы орыс елді мекендері ХҮІІ ғасырдың басында пайда болды. 1748 жылдан бастап орыс патшасы казактарға қазақ даласында күтір (хутор) салуға рұқсат берді. Жаңадан пайда болған орыс селоларына орысша атаулар беріліп, қазақ топонимиясының құрамы енді орыс тілді жер-су атауларымен толықтырыла бастады. Мысалы, Саратов облысымен шекаралас жатқан Казталовка ауданындағы жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|