ЈР ўылым министрлїгї ўылым академиясы
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Erjanova U.R. Batys Qazaqstan oblysynyn onomastikalyq kenistigi 2018
|
І ТАРАУ. БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІНІҢ ТАРИХИ - ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ 1.1. Батыс Қазақстан облысы этномәдени тарихының негізгі кезеңдері мен оның топонимиясының қалыптасу мәселелері Әр халықтың болмысы, оның жер бетіндегі тұрмыс-тіршілігі сөзбен таңбаланады. Халықтық тілдегі осындай дәйекті де деректі атаулардың күрделі бір саласы - топонимдер. Топонимикалық деректер белгілі бір географиялық ұғым атаулары болғандықтан, тіл ішінде өз алдына дербес сұрыпталған лексикалық қабат ретінде өмір сүреді. Географиялық атаулар- халықтың көне тарихынан мол мәлімет бере алатын, этностың өткенінен этнографиялық деректер жеткізе алатын, дәуірлік жүк арқалаған ұлттық лексиканың негізгі саласының бірі. Кез келген аймақтың жер-су атаулары өзінің бойына көптеген тарихи деректерді, этнографиялық мәліметтерді, географиялық сыр-сипаттарды сақтап отырады. Мұның өзі топонимдерді зерттеудің өте күрделі құбылыс екендігін, ол істе белгілі бір ғылыми әдіспен ғана мақсат-мұратқа жету мүмкін еместігін көрсетеді. Демек, тілдік құбылыстың табиғатын тек оның тілдік заңдылықтарына ғана сүйеніп емес, сонымен қатар сол тілде сөйлеуші этностың (халықтың) дүниетанымына, салт-дәстүріне, ұлттық менталитетіне байланысты да айқындауға болады. Сондықтан белгілі бір аймақтың топонимиясын зерттеуді қолға алмас бұрын, сол жердің тарихына, саяси-әлеуметтғк жағдайына және оны мекендеуші халық өмірінің этникалық мәдени тарихына ерекше көңіл бөлу жөн екендігін зерттеушілер атап көрсетеді (12; 13). XX ғасырға дейін қаншама тарихи оқиғаларды бастан кешсе де күрделі өзгерістерге ұшырамай, өзінің біртұтас жүйесін сақтап келген қазақтың көшпелі мәдениеті тарихи сұрыпталу барысында өзінің тұрақты белгілерін қалыптастырды. Алдын – Шығыс, артын - Батыс, оң қолын – Оңтүстік, сол қолын - Солтүстік деп танитын халқымыздың жер бетіндегі кеңістік өлшемі көз жетер жермен ғана шектелмейді. Пушкинді орысша, Андерсонды датша, Дантені итальянша, Хаямды парсыша, Сервантесті испанша оқи білген, түрік тілінде де еркін сөйлеген, полиглот және саяхатшы, венгр түркітанушысы Герман Вамбери XIX ғасырдың 60 – жылдарында қазақ даласына саяхат жасайды. Орта Азиядағы түркі тектес халықтардың тұрмыс – тіршілігімен, мәдениетімен, салт – санасымен кеңінен танысқан ол қазақ әйелінен «Сендер бір орында тұрақтамай, неге көшіп жүресіңдер?» - деп сұрапты. Сонда қарапайым қазақ әйелінің «Біз сендер ойлағандай еріншек емеспіз. Жер мен өлілер ғана бір орында қалады. Ал адам Ай мен Күн, жұлдыздар әлемі, жан – жануарлар сияқты қозғалыста болу керек » - деген жауабы саяхатшыны ерекше тақалдырыпты. Оның қазақ даласы туралы «Көшпелілер кеңістікті бөлмейді, кеңістікке бөлінеді» деген пікірінде көшпенді халықтың көне және төл мәдениетіне берілген биік баға деп түсінген дұрыс (3,221). Қазақ тілі ономастикасының негізгі лексикалық құрамы белгілі бір дәрежеде халқымыздың мәдени-тарихи өмірінің ізін өте ерте замандардан бері қарай көрсете алады. Ал топонимдғк материалдар - әр дәуірдегі лексиканың бөлек-бөлек қабаттарының тарихын ашуға болатын құнды қайнар бұлақ. Географиялық атаулардың пайда болуының басты екі белгісі - уәжділік және тұрақтылық (14,70). Нақты атаудың пайда болуы қандай да бір ішкі фактімен тарихи уәжделіп, күні бұрын анықталады. Өте көне замандардан бастап адам баласы бір жерге орналасқанда, өз айналасындағы қоршаған ортаға атау таға бастайды. Олар белгілеген әрбір атау белгілі бір мағынаға ие болады. Мысалы, өзендердің атауы көбіне оның ағысына, тереңдігіне, түсіне байланысты қойылса, елді мекен атаулары көбіне ландшафт, өсімдіктер әлеміндегі ерекшеліктермен немесе 10 қоныстанушылар өмірлеріндегі фактілерге сәйкес беріліп отырды. Сондықтан географиялық атаудың пайда болуы кездейсоқ құбылыс емес, тарихи себепті болады. Географиялық атаулардың сол жердің табиғатымен және тарихи ерекшеліктерімен ішкі байланысы атауды сақтап, демеуші болады. Бірақ атаудың «өміршеңдігі» тек мұнымен ғана түсіндірілмейді, географиялық атау болған зат жойылып, осы территорияны мекендеген халықтар кетсе де, сол халықтардың аты өшсе де, жер-су атаулары олардың орнын басқан халық арасында да өзінің өмір сүруін жалғастыра береді. Топонимдер арқылы ұлттың этникалық шекаралары, халықтардың ертедегі көші-қон бағыттары, өлкелердғң отарлануы сияқты мәселелер қалпына келтіріледі. Топонимика мәліметтері ата-бабамыздың материалдық және әлеуметтік тұрмыс-тіршілігінің сипатынан да хабар береді. Топонимияның тіл тарихы, әсіресе сөздік құрам мен сөзжасам тарихы үшін де үлкен маңызы бар. Ұмытыла бастаған, қолданыстан әлдеқашан шығып қалған сөздер өз тіршілігін географиялық атаулар формасында жалғастыра алады. «Этностың басып өткен сан ғасырлық даму жолы, оның белгі - бейнелері біздерге тас мүсіндер мен жартастарға қашалған сына жазулар арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар түрінде жетуі мүмкін. Бірақ бұлардың бәрі этнос өмірінің мың да бір елесі ғана. Оның шын мәніндегі даналығы мен дүниетанымы тек тілінде ғана сақталады. Әрбір дәуірде өмірге қажет болған ұғымдардың аты- жөні, сыр сипаты т.б. тек тіл фактілері арқылы ғана бізге жетуі мүмкін» (15, 34). Қазақ елінің ұлан-байтақ территориясының едәуір бөлігін ел арасында жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|