ЈР ўылым министрлїгї ўылым академиясы
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Erjanova U.R. Batys Qazaqstan oblysynyn onomastikalyq kenistigi 2018
- Бұл бет үшін навигация:
- Жайық, Аңқаты, Шідерті, Бұлдырты, Елек, Жымпиты, Шалқар, Шаған, Деркөл, Қалдығайты
| Ақжайық өңірі
атауына ие болған Батыс Қазақстан облысының территориясы құрайды. Аталмыш өңірдің батысы мен шығысы, оңтүстігі мен солтүстігі Ақтөбе, Атырау облыстарымен, Ресей мемлекетінің Орынбор, Самара, Саратов, Волгоград, Астрахань облыстарымен шектесіп жатыр. Батыс Қазақстан облысы - жазықты, ұсақ төбелі, қырқалы, белесті, суы мол өлке. Биік тау массивтері көп кездеспейді. Батыс бөлігінде Орал тауының ескі сілемдері орналасқан. Орал облысы 1867-68 жылдары патшалық Россия Үкіметінің Қазақстанды әкімшілік жүйемен басқару негізінде құрылды. Сол кездегі облыс құрамына Орал казак әскерінің жері, Орынбор қазақтарының жері және Маңғышлақ приставының территориясы енді. Орал облысы Орынбор генерал-губернаторына бағынды. Облыс территориясының Жайық, Шаған, Елек, Рубежка сияқты өзен алқаптарындағы шаруашылыққа қолайлы және құнарлы жерлері казак әскерлерінің еншісіне берілді. Патшалық отаршылдық саясаттың негізінде қазақтар өздерінің малға жайлы, шұрайлы жерлерінен, атақонысынан осылай айрылды (16, 161). Батыс Қазақстан - көшпенділердің қоныс теуіп, мал баққан, ел болып, билік жүргізген көне даласы. Бұл аймақ ғұндардың, печенектердің, оғыздардың, қимақтардың, қыпшақтардың өмір сүріп, мал өсірген, өзінің көне мәдениетінің, өркениетінің іргетасын қалаған жерлері болатын. Мұның барлығын растайтын мәліметтерді басқа да тарихи деректермен қатар, осы даладағы көне атаулар да бере алады. Мысалы, Жайық, Аңқаты, Шідерті, Бұлдырты, Елек, Жымпиты, Шалқар, Шаған, Деркөл, Қалдығайты т.б. топонимдер - Батыс Қазақстан жеріндегі көнеден жеткен тарихи атаулар. Евразия құрлығын мекендеген халықтар өмірінде терең тарихи ізін қалдырған моңғол шапғыншылығы Батыс Қазақстан аймағына да елеулі әсер етті. Ал осы аймақтың топонимиясында, сөз жоқ, сол кезеңді сипаттайтын атаулар аз емес. Батыс Қазақстан топонимиясындағы моңғол тілінен енген атауларды айтқан кезде, түркі тілдері мен моңғол тілдерінің туыстығын дәлелдейтін көрсеткіштерді де осы жер-су атауларынан табуға болатынын мойындауымыз керек. Тарихта өзінің маңызды орны бар Алтын Орда мемлекеті территориясының бір бөлігін қазіргі Батыс Қазақстан облысы құрады. Х ғасырда Алтын Орда бірнеше тайпалық бірлестіктерге ыдырап, оның құрамынан көптеген халықтардың бөлініп шыққаны белгілі. Сол кезде біздің зерттеу нысанамыз болып отырған территория Ноғай ордасының құрамына кірді. Кейін Қазақ хандығы құралып, еліміз территориялық-әкімшілік единица - Жүздерге бөлінген кезде Батыс Қазақстан облысы Кіші жүздің құрамындағы негізгі территорияға айналды. Негізгі кәсібі - мал шаруашылығымен айналысқан қазақтар Евразия даласында тылсым табиғатпен тіл табысып қана қоймай, сол далада өзінің тарихи ізін мәңгілікке қалдырды. Яғни, елін сүйген ержүрек көшпенділер тек мал 11 шаруашылығымен ғана айналысқан момақан ел болып қалған жоқ, өздері жайлаған Алтай мен Карпатқа дейінгі Ұлы даланың шын мәніндегі иесі болды. ХҮ ғасырдың басында Қазақ хандықтары шашыраңқылығына қарамастан, бірыңғай этникалық халықтан тұрды. Тілдерінде де көп өзгешелік болған жоқ. Қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық тұрмыс-тіршілігі бірыңғай болып келіп, әр түрлі тайпалар мен ру бірлестіктерінің этникалық белгілері де ортақ сипатта болды. Осы өлкені зерттеушілердің деректеріне сүйенсек, ХҮІІ ғасырдың 70-80 жылдарында Қазақстанның Батыстағы ірі өзенінің бірі - Жайық бойына орыстар келіп қоныстана бастады. Орыс мемлекеті бұл жерлерді, ел мекендемеген «Жабайы дала» деп атады. Сондықтан олар осы «ешкім мекендемейтін» даланы тез арада өздеріне меншіктеп, бекіністерін салып, әскерлерін қоныстандыруға тырысты. Алайда көшпенді халықтың ұлттық-этнографиялық психологиясынан хабарсыз келімсектер мал шаруашылығымен айналысқан халыққа көктемде тасқын суы, жазда шіркейі мен масасы мол жердің үнемі отырықшылдыққа қолайлы болып келмейтінінен мүлде хабарсыз болатын. Бабадан қалған мұрасы - жерінің бағасын анық бейнелейтін: «Еділ менен Жайықтың Бірін жазда жайласаң, Бірін қыста қыстарсың» - деген шумақтар тегін тумаған. Ерте заманнан мал шаруашылығымен шұғылданып, шұрайлы жер, саржайлау қуып, көшіп-қонып жүрген қазақ халқы қыстаған, өсіп-өнген жеріне, оның өзен-көл, тау-тас, орман- тоғай, төбе-жырасына ат қойып, айдар тағып кеткен. Жер-су атауларының қойылу, пайда болу себептерін бұл өлкені ерте замандарда мекендеген ру, тайпа бастап өмір сүрген халықтардың тіл тарихымен тығыз байланысты қараған жөн. ХҮХҮІ ғасырларда отырықшылықтың кеңірек етек алуымен байланысты Батыс өлкеде, әсіресе, Жайық бойында ірі қалалар мен қыстақтар, елді мекендер көптеп салына бастағаны тарихтан белгілі (17, 320, ғғ т). Осы тарихи кезеңдердің барлығы, тіпті кеңестік дәуірдегі қазақ халқының саяси-әлеуметтік өмірінің негізгі белестері халықтық топонимияда өз ізін қалдырып отырды. Осындай тарихи және миграциялық процестер нәтижесінде Қазақстанның мәдени өмірі, соның негізінде қалыптасқан мәдени лексикасы бірнеше кезеңдер мен топтарға бөлінеді. Лексиканың құрамдас бөлігі саналатын жер-су атауларын жеке зерттеу объектісі ретінде қарастыруда осы ерекшеліктер ескеріледі. Яғни, Қазақстан топонимиясын тарихи-лингвистикалық қабаттарға бөліп, оны стратиграфиялық тұрғыдан сипаттауда осы аймақтың тарихи кезеңдері, басты даму сатылары дербес айқындалды. Қазақстан топожүйесіне тән осындай ортақ заңдылықтарды зерттеген еңбектерді зерделеу нәтижесінде Батыс Қазақстан облысының топонимиясының қалыптасу және даму кезеңдерін төмендегіше топтастырдық: жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|