Құрамы жайлы жалпылама мəліметтер Жер қойнауларын көзбе-көз зерттеудегі адамзаттың қолы
жүктеу/скачать 149,5 Kb.
|
лек 2
- Бұл бет үшін навигация:
- ｫ Стено ережесі ｻ
| «планеталар өскіні» («зародыш») деп атады. Келе-келе бұл
өскіндер байырғы планеталарға айналған, бұл процесс тұманның ұсақ тозаңдарының жинақталуы есебінен ғана емес, «өскіннің» тартылыс күші салдарынан біршама ірірек массалардың да жымдаса бірегейленуі нəтижесінде жүзеге асқан. О.Ю.Шмидтің пікірінше, Күн жүйесіне тиесілі планеталар эволюциясын қамтамасыз еткен факторлар қатарына жататындар – тартылыс күші, энергияның сақталу жəне қозғалыс мөлшері моментінің сақталу заңдылықтарынан туындайтын күштер. Ғалым – механикалық энергияның жылу энергиясына айналу процесі де планеталардың жаралуына айтарлықтай үлес қосқандығын атап көрсетеді. О.Ю.Шмидт идеялары бұған дейін шешуі табылмаған талай заңдылықтар табиғатын анықтауға мүмкіндік берді. Мəселен, Күн жүйесіне кіретін планеталар арасындағы қашықтықтардың нақтылы заңдылыққа сəйкес өзгеріп отыру себебін (Күннен қашықтаған сайын əрбір келесі планета одан бұрынғы екі планета арасындағы қашықтықпен салыстырғанда екі есе қашығырақ орналасқан) О.Ю.Шмидт зерттеулері тұңғыш рет түсіндірді жəне бұл заңдылық табиғатын математикалық тұрғыдан негіздеп берді. Күн жүйесіне тиесілі планеталардың «Жер тобының планеталары» (Меркурий, Шолпан, Жер жəне Марс) жəне «алып планеталар» (қалған планеталар) болып екі топқа бөліну себебін О.Ю.Шмидт былайша түсіндірді: Күннен қашық орналасқан алып планеталар төмендеу температура жағдайында қалыптасқан, сондықтан олар сутек сияқты жеңіл Геотектоника жəне геодинамика 35 элементтердің қатты бөлшектер түрінде бірегейленуі нəтижесінде пайда болған, ал Күнге жақын орналасқан Жер тобының планеталары қаттырақ қызған, сондықтан да оларға тиесілі жеңіл элементтердің басым көпшілігі ғарыш кеңістігіне «ұшып кеткен», осының салдарынан бұл планеталар негізінен қиын балқитын ауыр элементтерден тұрады. О.Ю.Шмидт идеяларының негізгі жетістігі – бүкіл пла- неталардың біршама салқын заттар есебінен қалып- тасқандығын, яғни олардың қалыптасу сəтінде балқымалы күйде болмағандығын дəйектеуі болып табылады. Бұл ғалым түсінігіне сəйкес, барша планеталарға, бірінші кезекте Жер планетасына тиесілі «ішкі жылулар» кейінірек, яғни толық қалыптасып болған планеталардың ішкі процестері (эндогендік процестер) нəтижесінде пайда болған. О.Ю.Шмидт идеялары кемшіліксіз де емес. Мұндай кемшілік екеу: 1) Күн жүйесіне тиесілі планеталар жаралуы сол жүйенің орталық денесі болып Күн деп аталатын жұлдыздың жаралу процесімен байланыссыз қаралатындығы; 2) барша планеталардың негізін құраған «жұлдызаралық материя бұлттары» табиғатының анықталмай қалғандығы. О.Ю.Шмидт идеяларын одан əрі дамыта отырып, оның жоғарыда айтылған кемшіліктерін жоюға айтарлықтай үлес қосқан бірден-бір ғалым – Кеңестер Одағының екінші академигі В.Г.Фесенков болды. Бұл ғалым зерттеулеріне сəйкес, Ғарыш кеңістігінде Күн жүйесі сияқты жұлдыздық жүйелер көптеп саналады, Күн жүйесі солардың біреуі ғана. Күн жəне оған тиесілі планеталар бір мезгілде, бір ғана ортада, бір ғана заттар есебінен қалыптасқан. Мұндай заттарды В.Г.Фесенков «газды- тозаңды тұманның тығыздалған талшықтары» (уплотненные волокна газо-пылевой туманности) деп атады. Аталған «тығыз талшықтар» ауқымында болашақ жұлдызға ұқсайтын» қойыртпақ» (сгущение) жаралған, бұл «қойыртпақ» өзін қалыптастырған жəне өзін қоршаған газды-тозаңды орта арасында экватор жазықтығына бойлас бағытта созыла сағаланған. Сөз болып отырған «қойыртпақтың» орталық бөлігі есебінен болашақ Күн қалыптасқан, осы Күннің өз өсінен Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 36 жоғары дəрежелі жылдамдықпен шыр айналуы оны қоршаған газды-тозаңды материяның ауқымды бөлігінің сол Күн бетіне тоғытылуына мүмкіндік берген. Қалған газды-тозаңды материя шоғырлары экватор жазықтығы бойында орталық денеден бірте-бірте қашықтай берген, сөйтіп байырғы дискіге, немесе жұқалтайлау линзаға ұқсайтын болашақ планеталардың негіздері, яғни «протопланеталар» қалыптасқан. Протопланеталардың жаралуы олардың өздерін қоршаған ортаға тиесілі газды-тозаңды массалар есебінен ұлғая түсуі жəне тығыздалуы, сөйтіп шынайы планеталардың қалыптасуы осы процестер жүзеге асқан ортаның гравитациялық тұрақсыздығы жағдайына тəуелді. В.Г.Фесенковтың топшылауынша, Күннен қашық орналасқан алып планеталар өздерінің жаралған сəттегі құрамын өзгеріссіз сақтаған болуы тиіс, себебі температура мөлшерінің төмен болуы тұңғыш планеталар құрамындағы сутек сияқты жеңіл газдардың да ғарыш кеңістігіне ұшып кетпей, планета заттары қимасында қатты күйінде сақталып қалуына жағдай жасайтын болады. Керісінше, Күнге жақын орналасқан Жер тобының планеталары өздерінің алғашқы құрамын айтарлықтай өзгертуі тиіс, себебі температураның біршама жоғары мөлшерлері ұшпа элементтердің қоршаған кеңістікке таралып кетуіне əкеліп соқтыруы тиіс. Алайда, В.Г.Фесенков пікірінше, бүкіл планеталар өздерінің жаралу сəтінде бірдей құрамды заттар (бүкіл химиялық элементтер жиынтығы) есебінен қалыптасқан, олардың заттық құрамындағы жоғарыда сөз болған өзгерістер планеталар эволюциясының кейінгі кезеңдерінде етек алған болса керек. Бірін-бірі толықтыра түскен О.Ю.Шмидт жəне В.Г.Фесенков идеялары бүгінгі таңда Күн жүйесінің жəне оған тиесілі планеталардың жаралуы жайлы негізгі жорамал болып есептеледі. Бұл жорамал геологиялық əдебиетте «Шмидт– Фесенков жорамалы» деп аталады. Бұл жорамалдың негізгі идеяларының бірі – планеталардың қатты күйдегі біршама салқын заттар есебінен жаралғандығының дəйектелуі Геотектоника жəне геодинамика 37 екендігіне тағы бір назар аударамыз. Бұл жорамалдың «Кант– Лаплас жорамалынан» ең басты айырмашылығы да осында. Геотектоника ғылымының негізгі міндеттерінің бірі – планетамыз жаралғаннан кейін оның геологиялық нысан ретінде даму заңдылықтарын анықтау, сөйтіп бүкіл планетаның, оның литосферасының, литосфераның беткі қабаты болып табылатын жер қыртысының геотектоникалық даму процестерін сатылай отырып қадағалау болып табылады. Нақ осы мəселелерді шешу мақсатында ғана геотектоника геология ғылымының арнаулы саласы ретінде қалыптасқандығы белгілі. Аталған мəселелерді пайымдау барысында əртүрлі геотектоникалық жорамалдар пайда болды, енді осы жорамалдардың қысқаша мазмұны мен негізгі қағидаларына тоқталамыз. Геотектоника ғылымының алғашқы белгілері XVII ғасырдың екінші жартысында италияндық ғалым Н.Стеноның тұжырымдарынан көрініс берді (1669). Кейінірек геология ғылымында ｫСтено ережесіｻ деген атауды иеленген бұл тұжырымдар жиынтығы мейлінше қарапайым бола тұрса да, ол болашақ геотектоника ғылымының өте маңызды мəселелерін күн тəртібіне қойған болатын. «Стено ережесі» бір-бірімен сабақтас жəне бір-бірімен тығыз байланысты төрт тұжырымды біріктіреді, олар: 1) шөгінді таужыныс қабаттары өздерінің түзілуі сəтінде көлбеу (горизонталь) бағытта жайғасқан; 2) мұндай шөгінді қабаттардың жер бетінде иілген, яғни қатпарланған түрде жиі- жиі ұшырасуы олардың түзілгеннен кейінгі кезеңдерде деформацияға (құрылымдық өзгерістерге) ұшырауының нəтижесі; 3) шөгінді таужыныстардың деформацияға ұшыраған, яғни қисайып еңістенген, тіпті «тік тұрған» қабаттарын екінші шөгінді қабаттардың көлбеу (горизонталь) бағытта көмкеріп жатуы соңғы шөгінділердің түзілуі алғашқы шөгінді қабаттардың құрылымдық өзгерістерге (деформацияға) ұшырағаннан кейін ғана жүзеге асқандығын дəлелдейді; 4) таулар өздерінің қалыпты жағдайын сақтап тұрмайды, яғни жербедер үнемі өзгерістерге ұшырап отырады. Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 38 Келтірілген тұжырымдардан Н.Стено тектоникалық қозғалыстар нəтижесін алғаш рет байқаған бірден-бір ғалым екендігін толық сеніммен мəлімдеуге болады, алайда ол кезде «тектоникалық қозғалыстар» деген түсінік мүлдем белгісіз болатын. Сондықтан да Н.Стено шөгінді таужыныс қабаттарының «иілу» себебін сол қабаттардың жерасты үңгірлеріне жапырыла құлау процесімен түсіндіруге тырысты. XVII-XVIII ғасырлардағы жаратылыстану ғылымдарының жалпылама даму деңгейі мүлдем төмен деңгейде болатын. Сондықтан да бұл кезеңдерде таужыныс қабаттарының алғаш жаралу жолдары, олардың кейінірек құрылымдық өзгерістерге ұшырау себептері мейлінше қарапайым процестермен түсіндірілді. Бұл орайда геологиялық ғылым тарихында жүктеу/скачать 149,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|