Құрастырушы: аға оқытушы Рахметова А. М

Біздің жоғарыда мысалға алған жүзетін – сүңгуір пішінді, қазатын – құрт пішінді және ұшатын - қанатты жануарлардың әрбір тобы жеке-жеке тіршілік нысанын құрайды. Ал бір топтың ішіндегі - бір тіршілік нысанына жататын жануарлар ортақ факторға, бірдей жолмен бейімделгендіктен эволюциялық даму барысында олардың пішін, кескіндерінде ұқсастық пайда болған.

Тіршілік нысанының тобынан, экологиялық топты ажырата білу керек. Егер жануарларды олардың морфологиялық құрылысының ерекшелігін ескермей тек экологиялық ұқсастығына сүйеніп топтаса ол тіршілік нысаны емес, экологиялық топтарға жіктеу болып табылады. Бір экологиялық топқа морфологиялық сипаты әртүрлі жануарлар кірісуге болады. Мысалы, қалқыма (планктон) жануарлар тобына дене пішіні шатыр тәрізді медузалар, таспа тәрізді немесе сопақша денелі тарақшалар, денесінің сырты тікенекпен жабылған кірпі тәріздес шаяндар т.б. барлығы бір топқа жатады. Топырақта тіршілік ететін геобионттардың экологиялық тобының құрамына жәндіктердің құрт пішінді дернәсілдері, аяғы топырақты қазуға бейімделген бұзаубастар, жіп тәріздес жіңішке денелі қырықаяқтылар, домалақша денелі сауытты кенелер кіреді. Экологиялық бір топтың құрамына осылайша бірнеше тіршілік нысанына қарасты жануарлар кірісуге болады. Сонымен қатар бір тіршлік нысанының құрамына бірнеше экологиялық топтың жануарлары қатысатын кездер де аз емес. Мысалы топырақты қазып жер астында тіршілк ететін қазушы геобионт тіршілік нысанын құрайтын қоңыз, бұзаубас, шиландардың біреуі ылғалды топырақты сүйетіндіктен гигрофильдердің экологиялық тобына, екіншісі ылғалы орташа топырақты сүйетіндіктен мезофилдердің экологиялық тобына, үшіншісі шөлдің құрғақ құмында тіршілік ететіндіктен ксерофильдердің экологиялық тобына жатады. Міне, бұдан экологиялық топ және тіршілік нысаны деген ұғымдар екі басқа екеніне көз жеткіздік.

Енді «тіршілік нысаны» және «систематикалық топ» ұғымдарында қандай айырмашылық барына тоқталайық. Систематикалық бір топқа жататын (кластас, қатарлас, тұқымдас) жануарлар көбінесе тіршілік нысанының кең аралған бір ғана тобын түзеді. Мысалы балықтардың басым көпшілігі тіршілік нысанының «сүңгуір пішінділер» тобына, бунақ құрттар - құрт тәрізділер тобына жатады. Бірақ систематикалық бір топқа жататын жануарлар әрдайым тіршілік нысанының бір ғана тобын құрай бермейді. Систематикалық (таксономиялық) жіктеу бойынша бір топқа жататын жануарлардың ішінде тіршілік нысаны бойынша әртүрлі топқа жататындары да біршама кездеседі. Айталық балықтардың көпшілігі сүңгуір пішінді болғанымен ішінара су түбінде мекендейтін жалпақ пішінділері (тұтасқанат, түйетабан), қалқыма тіршілк ететін доп тәрізді домалақ пішінділері (сауытты балық), судың айдынында жүзіп, түбінде бауырымен жорғалап қозғалатын жылан тәріздес пішінділері (жыланбалық) т.б. таңғажайып кейіп – кескінділері де кездеседі. Құстардың ішінде қанаты толық жетілмеген, жер бетінде жүгіріп қозғалуға ғана бейімделген (түйеқұс, киви), қанаты ескек тәріздес жүзгіш құстар (пингвин) қатарлы ұшу қабілетінен айрылғандары кездеседі. Бақалшағы бұратылған құрсақаяқты ұлулардың (Gastropodа) көбі сырғанай жылжып қозғалуға бейімделген. Бірақ, олардың ішінде де тұңғиық суда жүзуге бейімделіп жүзбе қанатты, бірақ бақалшықсыз түрге өзгерген экологиялық топтары (қанатаяқты ұлулар), топыраққа тығылуға бейімделіп, бақалшықсыз, құрт тәріздес пішінді болған (жалаңаш шырыш) топтары кездеседі.

Кей жағдайда систематикалық тұрғыдан бір топқа (қатарлас, тұқымдас, туыстас) жататын жануарлар тіршілік нысаны тұрғысынан бірнеше топқа бөлінеді. Айталық, қоңыздардың барлығы систематикалық жіктеу тұрғысынан қатты қанаттылар (Coleoptera) қатарына жататыны баршаға аян. Ал тіршілік нысаны тұрғысынан алып қарайтын болсақ биоценоздың әртүрлі қабатында және әртүрлі ортада тіршілік етуіне байланысты қоңыздардың ішінде жүзетін, қазатын, жорғалап жүгіретін, секіретін т.б. түрлері кездеседі. Систематикалық бір ғана топқа жататын тасбақалардың ішінде адымдап қозғалып құрлықта тіршілік ететін түрлері, ескек аяқтары арқылы суда жүзіп тіршілік ететін топтары кездеседі.

Систематикалық тұрғыдан бір түрге жататын жәндіктердің өзі де тіршілік нысаны тұрғысынан әр түрлі топқа бөлінеді. Мысалы құмырсқаның еркегі мен ұрғашысы қанатты болтындықтан ұшатын жәндіктер тобына жатады. Ал жұмысшы құмырсқаларда қанат болмайды. Олар жорғалап қозғалатын жәндіктер тобын құрайды.

Сонымен қатар бір түрдің жануарларының даму барысында олардың тіршілік нысандық тобы ауысып өзгереді. Мысалы шөпбақаның немесе көлбақаның даму барысында олардың суда жүзіп тіршілік ететін бақашабақтары балық тәріздес тіршілік нысанынан құрлықта тіршілк ететін, төртаяқты жануарлар нысанына ауысады. Сондай-ақ көбелектің жұлдызқұрты (дернәсілі) құрт тәріздес тіршілік нысанына, ал ересейіп жетілген көбелек ұшатын жәндіктер нысанына жатады.

«Тіршілік нысаны» деген ұғымды «экологиялық қуыс» деген ұғымнан ажырата білген жөн. «Экологиялық қуыс» ұғымы биоценоздық санатқа жатады. Экологиялық қуыс организмнің тіршілік ететін биоценоздағы факторлардың жиынтығы арқылы сипатталады және сол тірі организмнің өзінің биоценозда атқаратын міндетін анықтайды. (мысалы қоректік байланысы, қозғалысының түрі, қорғану шаралары т.б.) Ал «тіршілік нысаны» дегеніміз бейімделу жүйелері арқылы пайда болатын морфоэкологиялық ұғым. Тіршілік нысаны тірі организмнің белгілі бір экологиялық қуысқа бейімделуінің бағытын және бейімделу мөлшерін мәлімдейді. Дәлірек айтсақ, қандай бір организмнің тіршілік ететін ортасын және ол организмнің биоценозда атқаратын міндетін тіршілік нысаны арқылы анықтауға болады.

Қорытып айтатын болсақ, «Тіршілік нысаны дегеніміз организмдердің (жануарлардың) шығу тегінің, туыстық деңгейінің әртүрлі болуына қарамастан олардың тіршілік айналымының кез келген сатысында белгілі бір экожүйедегі өмір сүру жағдайының ерекше сипаттарын мәлімдейтін морфоэкологиялық ұқсастығы» деген анықтама жасай аламыз. Бұл анықтама: а) тіршілік нысаны – морфологиялық бейімделушіліктің өзара тығыз байланысты біртұтас жүйесі арқылы сипатталады дегенді; б) тіршілік нысаны деген ұғым организмдердің туыстық тобымен шектелмейді, систематикалық әртүрлі топтың жануарлары және даму сатысының әртүрлі кезеңіндегі жануарлар тіршілік нысанының бір тобын құрай алады дегенді нұсқайды.

1. 
   Бағдарлау туралы жалпы түсінік.
   
2. 
   Жарыққа сезімділік және көру.
   
3. 
   Дыбыс және есту.
   
4. 
   Жануарлардың тері, электрлік және электромагниттік сезімділігі
   

Популяцияны құрайтын дарақтар мен топтардың популяцияның мекендеген аймағына тарап орналасу сипаты популяцияның кеңістіктегі құрылымы деп аталады. Популяциядағы дарақтар мен олардың топтары көбінесе басқалардан оқшаулануға бейім болатындықтан олардың әрбіреуі өзіне тән кеңістік жер иеленеді. Мұны мекен меншіктену принципі деп атайды. Дарақтар кеңістікте жеке жеке орналасумен қатар кейде бірігіп шоғырлануға да мәжбүрленеді. Популяциядағы дарақтардың бір жерге шоғырланып топтасуы агрегация деп атайды. Агрегация популяциядағы дарақтардың арасындағы бәсекелестікті күшейтеді. Бірақ ол жалпы топтың биоталық, абиоталық фактордың әсеріне тозу, қарсыласу қабілетін жоғарылатып популяцияның өміршеңдігін өсіреді. Шоғырланудың негізгі түрлеріне жануарлардың колония, үйір, тобыр құру құбылыстары жатады. Шоғырланудың нәтижесінде олардың қорғану қарқындылығы артады.

Популяциядағы дарақтардың кеңістікте тарап орналасуын үш тарапқа бөледі: біркелкі (немесе реттеліп орналасу), әркелкі (шоғырланып, топтасып, ала – құла орналасу) және кездейсоқ орналасу (20-сурет). Популяцияны құрайтын дарақтардың арасында қарама – қарсы қайшылықтар бар болса бір – бірінен белгілі бір мөлшерде оқшауланудың әсерінен біркелкі орналасады. Тіршілік етуге ең қолайлы жерге барлығы топтасудың нәтижесінде немесе қандай бір тіршілік іс-әрекетін атқаруға жиналудың нәтижесінде әркелкі орналасады. Мысалы балықтар уылдырық шашуға қолайлы жерлерге көптеп шоғырлануы. Егер популяциядағы дарақтар бір жерге топтасуға талпынбаса және олардың арасында қайшылық туғызатын қарым қатынастар болмаса олар популяцияның басқа мүшелерінің қайда қалай орналасқанына тәуелсіз, кеңістікте кездейсоқ тарап орналасады.


А Б В

20-сурет Популяциядағы дарақтардың әркелкі немесе үйме – жүймелі (А), кездейсоқ (Б) және біркелкі (В) тарап орналасуының үлгісі.

21-сурет. Су түбіндегі батпаққа біркелкі ара қашықтықта бекініп орналасқан түтікше құрттар.

Егер статистикалық есеп бойынша дарақтардың кеңістікте орналасуының бытыраңқылығы дарақтардың орташа арақашықтығына шамамен тең (δ² : m=1 ) болса ондай орналасу (таралу) әркелкі (біркелкі емес) орналасуға саналады. Кеңістікте біркелкі емес таралу жануарлардың әртүрлі жіктері мен топтарында жиі кездеседі. Дарақтарының кеңістікте орналасуы кездейсоқ түрге жататын популяцияда жоғарыдағы қатынастың ( δ² : m>1) нәтижесі бірден көп (> 1) болады.

Кеңістікті пайдалану ерекшелігіне сәйкес қозғалыстағы (бекінбелі емес) барлық жануарлар отырықты және көшпелі деп екі топқа бөлінеді. Отырықты тіршіліктің артықшылығы: бір мекенде ұзақ уақыт мекендейтіндіктен ол мекеннің бағыт бағдарын, қайда қоректік зат мол кездесетінін, қай жерде жыртқыштардан жасырынып паналауға қолайлы екенін біледі. Отырықшылықтың кемшілігі – популяцияның тығыздығы көбейген кезде қоректік қордың таусылуына ұшырауы мүмкін.

Бірге тіршілік ету тұрғысынан бір популяцияның құрамындағы жануардарды жалғызданған, тұқымтоптық, колониялық, тобырлық, үйірлік тіршілік ететін жануарлар деп бөледі.