Құрастырушыдан Әлемге кеткен аты бар
жүктеу/скачать 0,72 Mb.
|
ІІ оқушы: «Пушкинге» өлеңінен үзінді оқиды. Өнердің алды қызыл тіл, Тілде жүйрік ол дүлдүл. Ақынның мұхит теңізі – Пушкинге бүгін бір жүз жыл. Менің айтқан жүз жылым – Өлім емес, өмірі! Өмірде оның өлмейді, Ел сүйген таза көңілі. Әлемге шыққан аты бар, Алтынмен жазған хаты бар, Күн сөнбей, ол сөз сөнер ме?! Шыңдағы шынар өмірі, Қиядан жібек қырмызы, Кестелеп тіксе хор қызы, Шытырмақ шимай гүл шығып, Тауыс құс жазса қанатын, Көз тартып көркі алатын, Патсайыдай құлпырып Пушкиннің жыры дәл сондай, Әлемнің ажар көрігі. Шам-шырақ деген тас жатыр, Теңіздің терең түбінде. Сүңгіп адам соны алар, Шам қылуға түнінде. Май құйған шам сөнсе де, Шам-шырақ сөнбес өмірде. Жақсы сөз бейне шам-шырақ, Орнаған мықтап көңілге. Жақсы сөздің иесін, Ұйғара алман өлімге. Олай болса Пушкинді, «Тірі» деу керек сенуге… Жүргізуші: Пушкин Жамбылдың «Өмір жыры» атты көлемді өлеңінде де жырланды. Бұл өлеңді 1937 жылы 21 желтоқсан күні Тбилиси қаласында Шота Руставелидің «Жолбарыс терісін жамылған батыр» атты поэмасының 750 жылдығына арнаған Грузия Жазушылар одағының пленумында айтқаны мәлім. Назарларыңызға өлеңнің Пушкин туралы бөлімін ұсынамыз. І оқушы: Жырымен тау жаңғыртып Пушкин де өткен, Жүрегі жараланған ақын тұлға… Пушкиннің сайрап кеткен жырын талай, Шырқаған даланы өрлей ақын Абай, Тамсанта Онегин мен Татьяна Алыбын Алатаудың әнге орай. Туысқан халқыменен құшақтасқан, Біледі Қазақстан туғанындай… Шота мен Абай, Тарас, Пушкин де өткен, Халыққа құшақ жайып жыры жеткен… Жүргізуші: Әлем әдебиетінің көрнекті өкілдері жайлы әсем сазды лирикалық толғаулардың иесі Әбділда Тәжібаевтың, Хамит Ерғалиевтің Пушкинге соқпай кетулері мүмкін емес еді. Олардың шығармаларында тарихтың әр кезеңіндегі А.С.Пушкин мұрасының тағдыры, қасиеті, мән-маңызы ашыла жырланады. Сүйсе Гейне, анам десе Сүйген суы Рейнесін. Сырдың суы туған ол да Өз ақыны – Гейнесін. Жазса Тарас Днепрді Жазса Пушкин Еділді Неге маған жырламасқа Сырда туған елімді. Ә.Тәжібаев «Сырдария» Ұмытпан, зәулім үйдің өртенгенін, Орманға бейуақытта жұрт енгенін, Алаңда Пушкин, Гейне құлап жатты Бар менің сол бір түннен жиіркенгенім. Х.Ерғалиев «Ұмытпан» Жүргізуші: Қазақ ақындарының ішінде Пушкин жүрген, болған жерлерге барып, оның ұлы тұлғасына тағзым ете тұрып, бүкіл шығармашылық әлеміне бойлаған ақын Сырбай Мәуленов десе болады. Әрине, мұндай «саяхаттың» қорытындысы жыр болып төгілуі заңды да. Өлеңмен «Саяхат картасын» кестелеген ақынның жырларын таңдаңыздар. (Төменде қазақ поэзиясында қырық жылдан аса уақыт бойы үздіксіз жемісті еңбек етіп, көркем сөз дамуына елулі үлес қосқан ақын Сырбай Мәуленовтің ұлы Пушкинге арнаған отты да ойлы, нәзік те сырлы, айшықты жырларынан топтама жарияланып отыр). * * * Жыр тәңірісі Пушкиннің Аспанда ма тұрағы. Жыр тәңірісі Пушкиннің Асқарда ма тұрағы. Дүние бүкіл таң қалып, Күнде дабыл ұрады Сол Пушкинді аударып Талай ақын құлады. Ол келеді ешбір де Асуынан өткізбей, Ол келеді ешкімге Пушкин болып жеткізбей. С.Мәуленов Сороть – Пушкин өзеңі. Өлең-жырдың өзегі- Міне, бұл Пушкин жері, Сороть – Пушкин өзені, Маленец – Пушкин көлі. Пушкиннің айбынды таулар Пушкиннің жас қаласы. Пушкиннің байырғы баулары, Пушкин аспанының ауасы. Оның қиялы толқын атып, Осы бір өзендей ақты. Отырды оймен ол түн қатып, Бұйра шашын бұйра бұлттар жапты. Русландай анау емен Оны қорғады қалқан болып. Таң шағындай алаң-елең, Ол өмірге құмартты аң-таң болып. Тар жол, тайғақ тар кешуде, Жұтты ол таудың сусап желін, Осында мәңгілік қалды есінде Кездескен жас сұлумен бір сәт көрім. Онегинмен сырласты оңашада, Сөйлесті ме, кім білсін, дуэль жайын. Татьяна секілді бір тасада Тұрды тыңдап оларды жүдеу қайың. Баяғы қарт кемпірдің Қалғанындай Ақынға жүрегінің мұңын ашып, Жапырағы айғырдың жалдарындай Тербеледі үйеңкі сыбырласып. Тұрып алған сәулесін таң сызбай-ақ, Жетім жаны желігіп, толқып тағат. Жасыл орман жолымен жалғыз аяқ Барады ол Байронды қолтықтап ап. Пущин досын өзеннің жиегінде Қарсы алады көк сирень гүл лақтырып, Көз жастар домалап иегіне Қарсы алады еңіреп жылап тұрып. Кейде жаны қара тұман, От пен судан жаратылған. Кейде жаны ашық күндей, Дос пен қасқа ғашық бірдей. Кейде көне, кейде жаңа, Кейде дана, кейде бала, Кейде толқын, кейде тұнық, Кейде шат, кейде нала. Ақындықтың арманына, Жететіндей алып-ұшып, Тұрмын Пушкин ауданында, Тұрмын Пушкин тауын құшып. Өлең жырдың өзегі, Армысың, Пушкин жері, Сороть – Пушкин өзені, Маленец – Пушкин көлі, Пушкин қаласы, Пушкин ауасы, Пушкин жері, Пушкин асқары, Пушкин аспаны. Жүргізуші: А.С.Пушкин өлеңдерін қазақ тіліне аударуға сонау 30-жылдардан өмірінің соңғы кезіне дейін араласқан және ол туралы өлеңдер жазған ақынның бірі -–Тайыр Жароков. «Пушкинді көргенде», «Дуэль» өлеңдері 1937 жылы жазылған. «Пушкинді көргенде» өлеңінде аталуы өзі-ақ мегзегендей Петербургте, Лицей тұрған жерде ақынның тастан құйған кейпін көргеннен алған әсері баяндалады. Ақын ескерткішіне тағзым ете отырып онымен «тілдеседі»:
деп, Сұлтанмахмұтша жырлаған Қалижан Бекхожин Пушкинге арнап «Түнде ұшқан бұлбұл» атты өлең шығарып, кейінгі жылдарда Пушкинге жиі оралып, талай жыр жолдарын арнаған. Қ.Бекхожиннің «Жайық толғауы» атты көлемді өлеңінен Пушкиннің Жайық жағалауында болғаны туралы үзінді оқылады: …Боранды күн жағаңда, Қандай ақын сыр шертті? Күңіреніп заманға, Саған қалай тілдесті? Сел дариям, тұнығым, Сыр ашпаған ешкімге, - Толқыныңның түйінің, Ағыттың ба Пушкинге?.. Жүргізуші: Отызыншы жылдары қазақ поэзиясының аса көрнекті өкілі, сүйікті ақын Қасым Аманжолов А.С.Пушкинге арнап «Ақынның ескерткіші» өлеңін жазды. Бұл өлең «Социалистик Қазақстан» газетінің 1937 жылғы ақпан санында басылды. 2 оқушы ақын өлеңін оқиды. Ақынның ескерткіші (Пушкиннің өлгеніне жүз жыл толуына) Өмір бақша, жеміс мол, қызыл гүлі жайнаған, Жан иесі бейне бұлбұл, гүлге қонып сайраған. Сол бақшаны мен келемін тамашалап, аралап Гүлдің сырын, бұлбұл үнін жырға тізіп,саралап. Гүлдің сыры, бұлбұл үні тербетеді жанымды, Балқытады жас тәнімді, қайнатады қанымды. Ұлы мұхит толқынындай тасқындайды көңілім. Май айының бақшасындай құлпырады өмірім. Нұрын төгіп, мейірленіп, күн қарайды күлімдеп, Бақша ішінде музыкадан күй төгіледі дірілдеп. Шаттық жыры жүрегімді, көкірегімді кернейді, Көңіл құсы шарықтайды, күнге қарай өрлейді. Аралаймын гүл бақшаны, тамашаға тоймаймын, Толқындаймын, тасқындаймын, толғанамын, ойлаймын. Ой шыңынан құлдырайды асыл сөздің бұлағы, Жыр тыңдайды, түріледі бар әлемнің құлағы. Жырлаймын да, шырқатамын шаттық жырын өмірдің, Еркіндеймін, орындаймын бар тілегін көңілдің. Іркілмеймін, бақша ішінде тамашалап келемін, Бақша ішінде, көз алдымда бір ескерткіш көремін. Мрамордан орнатылған ескерткішке келемін, Иілемін тәжім етіп, жырмен сәлем беремін. Жыр тәңірінің, ұлы ақынның ескерткіші еді бұл, Дақ түспеген, өтсе-дағы талай жыл. Бұйра шашы толқындаған, кең маңдайы керілген, Тапжылмастан ұлы ақын тұр, терең ойға көмілген, Ескерткішке кірпік қақпай қадаламын, қараймын Ескерткішін ұлы ақынның дәл өзіне балаймын. Қараймын да ескерткішке, терең ойға бата Сырымды айтам, шынымды айтам, ақынға тіл қатамын: Шіркін, жалған, опасы жоқ, әттең сұмырай, зар заман, Не көрсетпеді, не қылмады, не қылмады ол саған! Ақын едің, күн боп едің, мезгіл жетпей сөндің сен, Сонда-дағы борышыңды адамзатқа бердің сен. Ақын едің, жалын едің, желмен ойнап өрт болдың, Ақын едің, соққы жедің, сұм жалғаннан мерт болдың. Бірақ сені жоя алмады, құрта алмады сұм жалған, Мәңгі сақтар, жүрек жаттар сенен асыл жыр қалған. Сені қысқан сұм замана, болды міне күл-талқан, Сен аңсаған, құмарланған атты міне, атар таң, Жаңа заман сені бүгін жүрегіне бөледі, Жаттап жырын, ақтап атын, сені тірі көреді… Деймін-дағы, ескерткішке қайта-қайта қараймын, Ескерткішін ұлы ақынның дәл өзіне балаймын. Қарсы алдында ескерткіштің кетем жырлап тағы да, Жырлаймын да, гүл орнатам ескерткіштің маңына. Жүргізуші: А.С.Пушкиннің екі томдық таңдамалы шығармаларының 1975 жылғы қазақша басылымының бірінші томы «Өлеңдер мен поэмалар» әйгілі «Ескерткіш орнаттым мен…» өлеңімен ашылады. «Ескерткішті» қазақ тіліне аударған Ғали Орманов оның желісімен өзінің «Ақын ескерткіші» атты лирикалық өлеңін жазды. Оқысам ұлы ақынның өлеңдерін Өмірі көз алдыма келер менің, Ол әлі отанымның өңірінде Оқытып келеді жас өрендерін, - деп басталатын өлең жолдарында сендерді осынау бір ғажап туындыға терең бойлай түсуге шақырады. 1 оқушы ақын өлеңін мәнерлеп оқиды. Оқысам ұлы ақынның өлеңдерін Өмірі көз алдыма келер менің, Ол әлі отанымның өңірінде Оқытып келеді жас өрендерін, - Жылдардың жылжып ұзақ өтсе жүзі, Жоғалып не заманның кетсе де ізі; Дүниенің сірә сөнбес шырағындай, Жайнап тұр данышпанның сөздері ізгі. Депті ақын: «Жаным тірі өлеңімде», - Сезіммен сені қарап келер күнге. Күллі жұрт осы сөзді қасиеттеп, Құйыпты жүрегінің тереңіне. Ұлы ақын өлеңінде қалды тірі, Өле ме елдің ондай мәңгі жыры! Аяулы сырларындай сақтады оны Орыстың ойлы орманы, қазақ қыры. Таныды түкпірдегі «тағы» тұңғыс; Таңдады қатпар таулы кәрі Шыңғыс; Абайдың ауылынан әнін естіп, Сахара талай сергіп алды тыныс… Орнатқан өз тұсында ұлы Пушкин, Ойласақ «қолдан келмес ескерткішін», Ол оны жан күйімен өрген екен, Сан буын келер ұрпақ, өрен үшін!… Жүргізуші: Кейінгі буын ақындар да Пушкинге арнап өлеңдер шығарды. Ақындар Төлеген Айбергеновтің, Шөмішбай Сариевтің, Мұқағали Мақатаевтың, Мылтықбай Ерімбетовтің, Дихан Әбіловтің, Жанұзақ Қожабергеновтің, Қапан Сатыбалдиннің жырларында әдемі кестелер кездеседі. (Оқушылар аталған және т.б. ақындардың жырларынан үзінділер оқиды. Шараны Мұқағали Мақатаевтың «Пушкинмен қоштасу» өлеңімен аяқтауға болады) Ал енді қоштасайық, сардар аға, Мен ертең кетем ұшып сар далама, Қыранның қырандығы-кең далада, Қыранның қырандығы-тауда ғана. Мен ертең кетем ұшып сар далама. Қош боп тұр, қош –есен бол, сардар аға! Сөкпей де өкпелемей қал балаңа. …Ақынның ақындығы –атақта емес, Ақынның ақындығы-арда ғана. Айтатын арызым бар, аға, саған, Көңіл-кермек, бой-күйез тамашадан. Ақымақпын, кей-кейде арыма мен Өз қолыммен күйені жаға салам. Сен болған шақ бұлыңғыр, тұнжыр маған, Әйтсе де аямапты құрғыр заман. Болат Пушкин тіріліп кете ме деп, Тұғырыңды болатпен шынжырлаған. Қарадым сенің қола мүсініңе, Қоланы да болады түсінуге. Мені тәңірім жаратқан табынуға, Сенің мәңгі қақың жоқ кішіруге. Ортасына сауықшыл түсіп көптің, Мастандым да, масайрап ісіп кеттім. Мұң шаға келіп едім-ұш!-дедің сен, Өзің ұш деп тұрған соң ұшып кеттім. Ұшып кеттім тауларға бұлт басқан, Төңкеріліп теңізге тұныпты аспан. Теңіз бенен аспанның тыныштығын, Долы дауыл барады жұлып, қашқан. Қош бол, аға, әлемді тамсандырған, «Тас мейманға» табиғи жан салдырған. …Меніменен сайрандар жел жоқ, бірақ Алатауым күтіп тұр қарсы алдымнан… * * *
Тұтас алғанда, қазақ ақындарының Пушкин туралы өлеңдері – поэзия әлемінің құнды да маңызды бір қыры, ұлы ақын мұрасын игеруге қосылған елеулі үлес, игі дәстүр. Осы дәстүрді жыр кешінде кітапхана оқырмандары жалғастырса құба-құп болар еді. Өз оқырмандарыңыздың алғашқы жыр шумақтары ұлы ақынға арналып төгілуі әбден мүмкін ғой. Сондықтан олардың жырларына да сөз кезегін ұсынған жөн. Армысың, Пушкин! Жедел сұрақ – жауап ойыны Орал өңіріне сапарында ақын қазақ эпосының інжу-маржаны қатарында саналатын қандай ғашықтық жырын жаздырып алған? («Қозы Көрпеш-Баян сұлу») Оралда А.С.Пушкин қазақтың қандай ақынымен кездескен дейді? (Махамбет Өтемісұлы) 1887 жыл неліктен Абай поэзиясындағы «Пушкин жылы» деп аталады? (Бұл жылы Абай Пушкиннің поэзиясын алғаш рет қазақ сахарасына таныстырды) Қазақтардың тұрмыс-салт, тарихымен А.С.Пушкин кімнің еңбегі арқылы алғаш танысты (Левшин А.И. «Қырғыз-қайсақ немесе қырғыз-қазақ ордалары мен далаларының сипаттамасы 1924ж.) А.С.Пушкиннің Орынбор сапарының мақсаты? (Е.Пугачев көтерілісі өткен жерлерге саяхат жасау, ол жөнінде кітап жазу) Ақын шығармаларын қазақ тіліне аударған ақын-жазушыларды атаңдар? («Пушкин шығармаларын аударушылар» атты қосымша) Қазақстанда басылып шыққан Пушкин шығармаларының суреттерін кімдер салды? (Гурьев, Тетенко, Сидоров) «Пушкин Орынбор даласында» атты суреттің авторы кім? (Қ.Қожықов) «Пушкин ертегілері» бойынша салынған суреттердің авторы ше? (Б.Табылдиев) «Оны қазақтың Пушкині деп атаған, Байронмен және Шекспирмен салыстырған, бет-әлпеті Сергей Есенинге келеді дейтін…» қазақ ақыны? (М.Жұмабаев) Жамбылдың Пушкинге арнаған «Асқан бұлбұл» өлеңіне ән шығарған қазақ композиторы? (Р.Елебаев) Қазақстандағы қандай жоғарғы оқу орны А.С.Пушкин есімімен аталады? (Орал педагогикалық институты) Абай аударған орыс классиктері – Пушкин…Жалғастыр. (Лермонтов, Крылов) «Амал жоқ қайттім білдірмей…» Әннің аты, авторы және қазіргі орындаушылары. («Татьянаның хаты». Абай Құнанбаев. Хадиша Бөкеева, Әмина Нұғыманова) Ақынның «Евгений Онегин поэмасын» толығымен қазақшаға аударған ақын? (Қ.Шаңғытбаев) 16.Абай Пушкиннен неше өлең аударған? (50 шақты) 17. Қазақ қызының Тәтіш аты ақынның қай кейіпкерінің құрметіне қойылған? (Татьяна Ларина, «Евгений Онегин») 18. Қазақ халқын атап өткен ақын (қолжазба нұсқасында) өлеңі? (Ескерткіш орнаттым мен қолдан келмес) Сен Пушкинді білесің бе? Жоғары сынып оқушыларына арналған бәйге сайысы А.С.Пушкиннің кейіпкерлеріне аты берілмеген шығармасын атаңыз? («Балықшы мен балық туралы ертегі» - (Шал мен кемпір) А.С.Пушкиннің және оның көптеген кейіпкерлерінің қаласы (Петербург) Ақын «Бала жігіт» (Ересек бала) өлеңін арнаған орыс оқымыстысы? (М.В.Ломоносов) «Өлі» ханшаның күйеу жігіті? (Ханзада Елисей) А.С.Пушкин жақсы көретін жыл мезгілі? (Күз) «Жеңімпаз-оқушыға жеңілген оқытушысынан» деген жазуы бар өзінің суретін сыйлаған ақын? (В.А.Жуковский) Ақынның айдауда болған жері? (Кавказ, Михайлавск селосы) Пушкиннің көптеген кейіпкерлеріне берілген есім? (Маша) Пушкиннің достарын атаңыздар? (Пущин, Дельвиг, Чаадаев, Рылеев, Нащокин, Жуковский, Раевский) «Өлген ханша мен жеті батыр» туралы ертегісінде қай жыл мезгілі туралы айтылады? (Қыс) Өлең -жырдың өзегі - Пушкин Жоғары сынып оқушыларына арналған көкпар ойыны Ойынның шарты: Бір бөлігінде Пушкин өлең жолдары не ақын шығармасының аты жазылған карточкалар ойыншыларға таратылып беріледі. Қарсыластар жүргізуші сөзін шапшаңдықпен жалғастырып әкетулері керек. Ең көп «өлең жолын» немесе шығарма атын атаған ойыншы жеңіске жетеді. Ғашықтың тілі-тілсіз тіл Көзбен көр де ішпен біл... 2. Тіл біткен жүрер менің атымды атап... 3. Сақта мені, бойтұмар, Сақта мені тар күннен... 4. Достарым, ғажап сұлу біздің одақ! 5.Мұңлы зар ма махаббат жыршысының Естіп пе едің орманнан түнгі үнін? Қыр мүлгіп таң алдында демалғанда, Зарлы үнін талмаураған сыбызғының, Естіп пе едің? 6. Ескерткіш орнаттым мен қолдан келмес. 7. Шаруа қызы. 8. Бахшасарай фонтаны. 9. Теңіздің жағасында жасыл емен; Тағулы сол еменге алтын шынжыр... 10.Тәңірі қосқан жар едің сен, Жар ете алмай кетіп ең; Ол кезімде бала едім мен, Аямасқа бекіп ең. 11.Әрі аяз, әрі шуақ күн тамаша! 12.Отырмын дымқыл, қараңғы үйде терезесі торлаулы... 13. Мыс салт атты. 14.«Сәулем, айнам, жарқыным, Айтшы, кәне, айт шынын- Мен бе сұлу әлемде, Бар ма сұлу менен де?» 15. Деді Балда: «Қашанда әуес болма арзанға!». 16.Евгений Онегин. 17.Борис Годунов. 18.Руслан мен Людмила. 19. Капитан қызы. 20.Моцарт және Сальери. Баспахана Пушкин шығармашылығы бойынша іскерлік ойын Дайындық кезеңі: Шара өткізерден екі-үш ай бұрын оқырмандар үшін хабарландыру ілінеді. Бұл шараның ерекшелігі сол, балалар ұлы ақынның еңбектерімен терең танысып қана қоймай, өзінің шығармашылық қабілетін, ой-қиялын, алғырлығын таныта алады. Ойын шарты: 1.Шараға қатысатын әрбір оқырман ақынның өзіне ұнаған өлең, ертегі, поэма, повестерін оқып шығулары шарт. 2. Оқырман ақын еңбектері бойынша шығарма, өлең жазып, ұнаған кейіпкерлерінің суреттерін және салулары керек. Бұл кезеңде оқырман өзінің шығармашылық қабілетін көрсетеді. 3. Әрбір оқырман өзінің шығармашылық жұмыстарынан және ақын өлеңдерінен тұратын «кітап басып» шығарулары керек. Ол үшін бүгінгі озық технологиялар көмегін (ксерокөшірме, компьютер, сканерлеу және т.б.) пайдалануға болады. Үшінші кезеңде ойыншы өзінің ұшқыр ойын, қиял жетістіктерін көрсете алады. 4. Ойынның ең шешуші кезеңі: әрбір оқырман өзі «басып шығарған» кітабының тұсаукесерін өткізеді. Өзінің қиял ұшқырлығымен, ерекше талантымен көзге түскен оқырман жеңімпаз атанып, арнайы мақтау қағазымен немесе дипломмен марапатталады. Ескерту: Бұл шараны кітапхана қабырғасында, әдеби үйірмелік кештерде мектептерде өткізуге болады. жүктеу/скачать 0,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|