Тарихи синтез мәселесінзерттеу аясындағы ежелгі

16 
табылады.Түркілердің өмірді табиғи ауысым (өзінің кең 
мағынасында) 
ретінде 
түсінуі, 
түркі 
тайпаларының 
тотемдікбелгілерінде көрініс тапқансимволизм, және бүгінгі 
күнге дейін сақталып
қалған қоршаған орта топонимикасықазіргі
славян және түркі халықтарының ата
-
бабалары мекендеген 
берілген әлеуметтік
- 
тарихи орта мен территорияның синтезі 
мәселесін ашуға көмектеседі. 
Евразия даласының көшпелі өркениетінің өкілдер 
- 
халықтарының дәстүрлі дүниетанымынзерттеуде ежелгі түрік 
мифологиясына дерек ретінде сүйену жаһандану ментереңдеп 
келе жатқанэкологиялық дағдарыс тұрғысынан замануи 
үдерістерді
түсіну қажеттігінен туындап отыр.Ежелгі түркі 
мифологиясы мәселесін зерттеудің өзіндік тарихы бар.Зерттеу 
барысында ерекше қызығушылық тудырған сұрақтар, түркі 
дүниетанымымен байланысты сюжеттер болды.Әсіресе, олардың 
космосмоделімен 
сәйкестендірілетін 
үштұғырлы 
құрылымы
.
Аталған мәселеніңзерттелуі қазіргі кездегітүркі 
халықтарының 
рухани 
мәдениетінің 
дамуымен 
байланыстырылған тарихи
-
салыстырмалылықталдаутұрғысынан 
жүргізілуде.Бір мәдени кеңістікте ғасырлар бойы қалыптасқан 
Түркі тілдес халықтардыңрухани тамырларыныңбірлігі түркі 
әлеміннің
әдебиеті мен өнерінен, дүниетанымы мен дүниеге 
көзқарасынан, тарихи жадыдаәртүрлі
көрініс тапқан наным
-
сенімдері мен культтерінен, дәстүрлерімен мен ғұрыптарынан 
байқалады. 
Ежелгі түркілік мифологияежелгі дәуір мен ерте 
ортағасырлық кезең адамдарының нанымдарын бейнелетіндігіне 
байланысты 
онытайпалық 
бірлестіктердің 
қалыптасуы 
тарихынынан, 
Орталық 
Азия 
халықтарындаалғашқы 
мемлекеттердіңпайда 
болуынан, 
олардыңдіни 
діни 
ұғымдарының
эволциясынан 
тыс 
қарастыру 
мүмкін 
емес.Орталық Азиядағы ертеортағасырлықтайпалық бірлестіктер 
тарихын ғылыми зерттеутарихы ХҮІІІ ғасырдан бастау 
алады.Бұл кезең түркілертуралы білімнің жинақталып, 
тюркология ғылымыныңнегізінің қаланған кезі.Бұл уақытқа 
көшпелі халықтардың шығау тарихын,олардың қоғамдық 
құрылысын
,
діни нанымдарынайқындауға талпыныс жасау 
жатады.

17 
ХІХ ғасырдың басы түркі жазба деректерін игерумен 
ерекшеленеді, яғни оларды аудару мен жариялаудан тұрды. Бұл 
жұмыс Ора Азияның тарихын зерттеудің негізін салушы Н.Я. 
Бичуриннің қызметімен байланысты болды [7]. Оның Қытайлық 
хроникалардың аудармаларын басып шығаруы түріктердің 
ежелгі және ерте ортағасырлық тарихын зерттеу үшін негіз 
қалаған
дәуір болды. Ортағасырлық мұсылман авторлардың 
аудармалары жүргізілді:
Г. Саблуков Әбілғазының «Түркілердің 
ұрпағы
» [8]
және И.Н. Березин Рашид ад
-
диннің «Жылнамалары 
жинағын» аударды [9]. XIX ғасырдың соңында. түркітану 
тарихындағы дәуірлік маңызы бар оқиға 
- 
түркі жазба 
ескерткіштерін ашу және оны айқындау болды.Осы уақытқа 
дейін түркі халықтарының ортағасырлық тарихындағы іргелі 
жұмыстардыВ.В. Радлов [10] жүргізді, ол түркі тайпаларының 
этникалық құрамын, сондай
-
ақ көшпелі халықтардың 
мемлекеттілігінің қалыптасуы мәселелерін зерттеді.Түркітілдес 
халықтардың этнотарихимәселелерін зерттеуге үлкен үлес 
қосқан
Н.А. Аристов болды
[11]. Осы уақыттағы ғалымдардың 
және өлкетанушылардың өте маңызды қызметі ерте 
ортағасырлық кезеңнің фольклорлық көзі болып табылатын түркі 
халықтарының шығу тегі туралы келіп жеткен аңыздарды 
жинақтау еді.Бұл тұрғыдан алғанда түркі тайпаларының ежелгі 
тарихи байланыстары туралы ақпараттар жинақталғанВ.М. 
Вербицкийдің [12], Шәкәрім Құдайбердіұлыныңжұмыстарын 
алуға болады [13].
Славян және түркі халықтарының халық философиясы мен 
фольклорлық бейнелерін зерттеу арқылы оладың этномәдени 
интеграция процестерін талдау, олардың мәдени және 
интеллектуалдық комплекстілігінің негіздерін қалыптастыру 
бүгінгі күні түркі
-
славян тарихыныңөзара
әрекеттесуінің өзекті 
мәселелерінің бірі болып табылады.
Ортағасырлық көшпелі қоғам меноның рухани мұрасы 
туралы ең жақсы
мәлімдеме М.О.Әуезовтің сөзі болды: көшпелі 
«бізге сәулет, мүсін, кескіндеме ескерткіштерін қалдыра алмады, 
бірақ ...ол бізді көркем сөздің ең қымбат ескерткіштері 
- 
халық 
әншісі, ақын
-
халық, ол ежелден бері оған тән ақындық генийдің 
барлық күшімен, өлең
туындыларындаөлмейтін
рухты 
- 
эпикалық өлеңдер мен әр түрлі халық әндерінде қалдырды». 

18 
Ауызша халық өнерінің ескерткіштерін салыстырмалы
-
тарихи зерттеу мәселелерін В.В. Радлов, Г.Н.Потанин, 
А.Веселовский сияқты шығыстанушы ғалымдар иеленеді. 
Алайда, түріктер мен славяндардың этномәдени араласу мәселесі 
жеке зерттеу объектісі ретінде тарихшылардың назарынан тыс 
қалып
қойды
. 
Ежелгі түрік мифологиясын зерттеу аясында қаралған негізгі 
мәселелердің бірі Орхон
-
Енисей ескерткіштері кезеңіндегі түрік 
қоғамындағы Әлемнің идеясы болды.Орхон жазуларына зерттеу 
жүргізу арқылы түркі тайпаларын діни көзқарастар тұрғысынан 
зерттеудің тарихи кезеңін талдауС.Г. Кляшторныйға тиеселі [14, 
241-
243 бб.]. 
Ежелгі түріктердің тарихи әдебиетіндегі мифология 
мәселелерін сипаттаудың негізгі элементтерін анықтау үшін 
келесі анықтамалар ұсынылған. Р.Генон «Дәстүрлі және 
метафизика очекінде» мазмұн «өркениет» терминімен бірдей, ол, 
әсіресе
Шығыс мәселесі болса, осы ғалымдар өркениетінің 
сипаттамасында қамтылған түсінік ретінде «дәстүр» терминіне 
қатысты
«Адамдардың көпшілігінің кеңінен таралған жалпыға 
бірдей көзқарасы»деп көресетеді. «Дәстүрлі дүниетанымның» 
анықтамасына келсек, ежелгі түріктердің тұжырымдамасы 
Табиғат пен Адам арасындағы қарым
-
қатынаста бейнеленген 
әлем
бейнесіне негізделген. Осыған байланысты ежелгі түрік 
аңыздары космогон және космологиялық, астральды және 
антропологиялық, тотемиялық және теогоникалық пәндерден 
тұрады.. Көшпенділерге арналған аңыздар адамдардың 
жинақтаған өмірлік тәжірибесін берудің бір түрі болғаны белгілі. 
Ежелгі түркілер мен славяндардың мифологиясы табиғаттың 
экожүйелік бірлігі идеяларын зерттеу үшін материалдарды 
ұсынады
және рухани салада табиғатпен қарым
-
қатынастың 
тұрақтылығын қадағалау мүмкіндігін ұсынады. Мифологиялық 
тақырыптарды түсіну және басқа елдердің мәдениеттеріндегі 
таралуын анықтауға мүмкіндік беретін кейбір қайталанатын 
әмбебаптарды
белгілеу үшін К.Г. Юнг«мифологема» термині 
енгізілген. Ғалымның сөздеріне сәйкес, бұл «ешқашан есейе 
алмайтын негізгі зат немесе бастапқы жағдайында қалады, 
ешқашан қартаймайтын, ешқашанасып түспейтін және барлық 
нәрсені және әрқашан өндіретін»деп түсіндіреді. Сонымен бірге 
мифологияның құрамдас бөлігі «архетип» тұжырымдамасы 

19 
болып табылады.С.Аверинцевтің архетиптерінің анықтамасына 
сәйкес, «этникалық және типологиялық әртүрлілікте этникалық 
тақырыптар мен мифтерде (мифологиялық тақырыптар) 
метафоралық түрде білдірілген мифологиялық сюжеттер мен 
мотивтерді іздеуде мифтерді зерттеуде, бірақ ешқашан ақындық 
сипаттамасымен де, ғылыми түсініктемен де сарқылмайды»
[15, 
110-
111 бб.]. Егер әмбебап қайталанатын құбылыстың мотиві 
немесе сюжеті мифологиясы тұжырымдамасына енгізілсе (бүкіл 
дүние жүзі су тасқыны туралы, ата
-
бабаларымыз туралы және 
басқалар туралы
бүкіл дүние жүзі су тасқыны туралы, ата
-
бабаларымыз туралы және басқалар туралы) онда К. Юнг
оның 
кескіні «ұжымдық бейсаналық» деп анықталған архетипте 
түсінуге қосылады. Ал М.Элиаде архетиптер тұжырымдамасын 
негізге ала отырып, тарих пен мифологияның өзара байланысын 
анықтайды. «Кез
-
келген
объект және кез
-
келген іс
-
әрекет белгілі 
бір архетипті қайталаған немесе қайталаған кезде ғана нақты 
болады. Осылайша, шындықты қайталау немесе қатысу арқылы 
ғана
сатып алады; Рөл үлгісі жоқ барлық нәрсе «мағынасы жоқ», 
яғни шындық емес» [16].
Ежелгі түрік мифологиясының жазбаша деректері 
- 
Орхоно
-
Енисей
жазбалары, қытай династиясының тарихы, ежелгі, қытай, 
араб
-
парсы, византия, армян, ортағасырлық авторлардың 
шығармалары.
Орта ғасырлық түркі тарихи әдебиетінің тарихы 
келесі кезеңдерден тұрады: архаикалық 
(VI-
IX ғғ.), Классикалық 
(XXII ғғ.), Алтын Орданың кезеңі (XIII ғғ.). Архаикалық кезеңде 
Орхон
-
Енисей жазулары пайда болды: «Ырықбітік», «Алтын 
арық», 
«Қорқыт 
ата 
кітабы».Еуразия 
халықтарының 
фольклорлық көздері ежелгі мифтердің мөрі болып табылады, 
бұл сонымен бірге эпикалық әңгімелер мысалын қолданып, түркі 
және славян әлемдерінің моделін қайта құруға мүмкіндік береді. 
Егер халық ауыз әдебиеті шығармаларын алып қарасақ, аңызды 
мәтіндік дерек көзі ретінде пайдалану маңызды. Еуразияның 
көшпенді халықтарына қатысты мифологиялық түсіндірудің 
мұндай мазмұныерекше өзекті болып табылады.
Сөз С.Ю. Неклюдовтың барлық табиғи (ландшафттық, 
аспандық және т.б.) «жазбаларды»жатқызатын «мифологиялық 
жазбалары» туралы болып тұр. Мұндай оқудың мысалы ретінде, 
ғалым
: 
«Мифологиялық тұрғыдан бурундуктың арқасындағы 

20 
сызықтардың оқылуы 
- 
құдайдың оның арқасын сипаған 
қолының
ізі депнемесе бұрын мықты садақшы болып, өте қатты 
ыстық күнге оқ атып, күнге тигізе алмағандықтан өзінің үлкен 
саусағын кесіп тастаған тарбаганға айналған далалық суырдың 
(тарбаганның) «үлкен саусағының болмауы», 
- 
деп оқылуын 
айтады [17, 2
-
5 бб.]. Осылайша әрбір жазба мифологиялық 
білімнің дерегі бола алады, оған оның диалектикалық 
көпқырлығы дәлел. Осыған байланысты егер осы күнге дейін 
сақталған жекелеген халықың бай мәдени қорындағы 
мифологияны алатын болсақ мифологияның деректік базасының 
шекаралары шексіз болады.
Заманауи 
зерттеулердің 
пәнаралық 
деңгейіғылыми
гипотезаларды тек тарихпен іргелес (дәстүрлі археологиялық 
артефакттар, этнографиялық ақпараттан басқа, антропология, 
филология, 
философия, 
юриспруденция, 
экономика, 
әлеуметтану, демография, тарихи география сияқты тағы басқа 
көптеген) ғылымдардың мағлұматтарын қосумен ғана емес, 
сонымен 
қатар 
палеоботаника, 
геоморфология, 
палеолингвистика сияқты заманауи ғылыми бағыттардың 
мағлұматтарын қоса отырыпнегіздеуге мүмкіндік береді.
Осылайша, генетикалық деректерді және тарихи процестерді 
модельдеудің математикалық әдістерін негізге ала отырып, 
мифологтардың ареалдық бөліну мәселесін зерттеуді жүргізген 
ғалымдардың
зерттеуі бойынша ғарыштық мифологиялық 
кешендердің ықтимал көші
-
қон механизмі қалпына келтірілді, 
деректерді талдау барысында ежелгі орталығы ретіндеОңтүстік 
Сібірдің аумағы танылды [18]. Бұл бір
-
бірінен елеулі 
қашықтықта
орналасқан
халықтар арасындағы мифологиялық 
жүйелердің ұқсастығы мәселесіне балама шешім. Бұл зерттеулер 
протодуалистік космогонияның пайда болуын қайта құру үшін 
жүргізілгеніне қарамастан, табиғи және әлеуметтік ғылымдар 
әдістерін
қолдану негізінде интеграциялық
әдіс этногенез және 
жалпыжазба тарихқа дейінгі мәселелерді зерттеуде жаңа 
перспективаларын ашады. Дерек көзі ретінде мифологияның 
маңызы ұзақ уақытқа дейін бағаланбаған. Шежіре сияқты 
көшпенділердің ауыз әдебиеті ескерткіштерінің құрамы 
негізіндемифологиялық 
мәтіндердіңеуразиялық 
далалық 
белдеудің кең аумағында, скиф
-
сармат
-
сақ дәуірінің кезеңінен 
бастап көптеген түркі халықтарының мәдениетіне енгізілген 

21 
этникалық табыну дәстүрін қалпына келтіруге болады. Өз 
кезегінде, Оңтүстік Сібір мен Орталық Азия
аймағын бұрыннан 
мекендеген 
көне 
тайпалардың 
рухани 
мәдениетінің 
элементтерінжәне тек археологиялық деректер негізінде ғана 
елестете алатын өмір туралы қалпына келтіруге мүмкіндік береді.
Ғылыми
материалдарды талдаудағы заманауи тәсілдер 
Еуразия халықтарының арасында белгілі бір мәдени 
дәстүрлердің синкретизміне алып келген себептерді анықтап, 
олардың мифологиялық тақырыптарының бірлігін бейнелейтін 
ежелгі көшпенділер мен славяндардың арасында пайда болған 
терең тарихи 
- 
мәдени өзгерістерді жаңа позициялардан жарыққа 
шығаруға мүмкіндік береді. Этномәдени интеграция үрдістерінің 
тарихи көрінісін жасаудакез
-
келген ұқсастығын түсіндіруде 
салыстырмалы тарихи әдісті қолдану, кез
-
келген факторлардың 
әсері, жергілікті тарихи алғышарттар негізделген құбылыстар 
мен әлеуметтік
-
тарихи себептерді қарауды талап ететін 
тарихилық принципі негізіндегі фольклористер мектебінің 
әдістемелік
нұсқауларына сілтеме жасаған дұрыс. Фольклордың 
тағы бір танымал зерттеушісі В.М. Жирмунский «тарихи 
құбылыстар
арасындағы ұқсастықтар
мен айырмашылықтарды 
белгілеу және олардың тарихи түсініктемелерідұрыс мағынада 
ғылыми
әдіс емес, тек қана әдістеме, бірақ тарихи ғылым 
саласындағы кез
-
келген зерттеулерге қажетті әдістеме» деп 
санайды. Тарихи құбылыстарды зерттеуге арналған әдістемелік
нұсқаулармен салыстыруда, халықтардың тарихи жақындығына 
байланысты мәдени өзара әрекеттестіктерге негізделген тарихи 
генетикалық қарым
-
қатынастарды анықтау үшін негіз болып 
табылатын халық ауыз әдебиеті үлгілерін синхронды талдау ; 
әлеуметтік
дамудың ұқсас шарттарының ұқсастығын түсіндіретін 
тарихи және типологиялық салыстыру әдісітерін қолдану 
мақсатұасай келеді.Архаикалық негізде қалыптасқан діндердің 
ерте нысандарын зерттеу. мифологиялық көзқарастар, оның 
дамуы, мысалы, көшпенділер арасында шаманизм сияқты 
құбылыстың
қалыптасуын зерттеу Еуразия халықтарының 
рухани мәдениетін қайта қалпына келтіру үшін өте маңызды. 
Көшпенділердегі осы құбылыстың тарихи тамырларын іздеу 
мифологияға әкеледі. Шаманизмді талдау мәдени қорының негізі 
ежелгі түрік мифологиясы болып табылатын .халықтардың 
этногенетикалық, этнотарихижәне мәдени қарым
-
қатынастарын 

22 
зерделеу үшін құнды материал болып табылады. Осылайша, 
шаманизм көшпенділердің дәстүрлі мәдениетінің элементі 
болды. Бұл феноменді зерттеу халық ауыз шығармашылығының
мәнін түсінуге әкеледі. Бұл дереккөзді «шамандық мазмұндағы 
шығарма» деп атаған«Ыркбитик» аудармашысы С. Маловтың 
сөзін еске түсіру жеткілікті [19, 14 б.]. Шамандардың өзге 
тылсым әлеммен қасиетті байланысын дәлелдейтін түркі 
халықтарының мифологиясында аңыздар мен мифтер көптеп 
сақталған.
Тарихи еңбектерде шамандар бейнесімен егіздер тақырыбы 
байланыстырылады. Шаманизмді мифология мәліметтері 
бойынша зерттеу ежелгі түріктерде пайда болған билік 
институттарымен байланысын анықтауға мүмкіндік береді. 
Осылайша, зерттеушілердің пікірінше, ежелгі түріктердегі 
қағанды
таққа отырғызу рәсімі шамандардың аспанға көтерілу 
дәстүрімен тікелей байланысы болды. Ежелгі түрік дәуіріне 
қарасаңыз, көне шамандар мемлекеттердің негізін салушылар, 
тайпалардың көшбасшылары болған деп есептеледі. Қазақ 
қоғамындағы
шамандардың рөлін сипаттауда, Ш. Уәлиханов 
олардың көшпенділердің дәстүрлі мәдениетімен жоғары рухани 
байланысын атап өтті [20, 199 б.].
Осылайша, Еуразия халықтарының мифологиясын зерттеу 
мәселесіне байланыстыоның
зерттеу саласы, әрине, осы 
тақырыпта ұсынылғандарға қарағанда неғұрлым кеңірек. 
Осылайша түркі мифологиясындағы әртүрлі діндерді зерттеу 
арқылы Орталық Азияда қоныстанған әртүрлі халықтардың 
тарихи
-
мәдени және этникалық мәселелеріне шығуға мүмкіндік 
береді.
Түркі
-
славян әмбебаптығының табиғатына талдау жасаудағы 
бастапқы ұстаным екі әлемнің мәдени және ментальді 
(психикалық) 
координаттары 
жүйесіндегі 
табиғи
-
антропологиялық фактордың рөлін одан әрі зерттеу болды. Бұл 
жағдайда біріктіруші категориялардың бірі "Дала" ұғымы болып 
табылады. Екі халықтың түсінігінде де орыс адамдары мен түркі
-
көшпелілерінің сипатын қалыптастыра отырып ол еркіндікті, 
кеңістікті білдіреді. Екі халықтың да ескі жыр
-
аңыздарында 
жанның кеңдігі, жомарттық пен қонақжайлылық айтылған еді
. 
Осылайша, табиғат культі бір географиялық өлшемде мекен 
етуші халықтардың ортақ құндылықтар жүйесін анықтады. Екі 

23 
ұлы
этностың ұлттық сипатының тағы бір ерекшелігі олардың 
тарихи симбиозы жеке басымдықтағы ұжым ұғымы. Орыстық 
сипатының қалыптасуы 
- 
қауымның рөлі, "қауым" ұғымы. 
Көшпелі
-
түркілер үшін 
- 
жекелей және қоғамдық мәселелерді 
шешудегі рулық көмек ұғымы, ұжым, ру
-
тайпалық 
байланыстардың 
тұрақтылығы 
тән. 
Түркі
-
славян 
универсализмінің ерешеліктерінің бірі геосаяси фактор 
- 
қарым
-
қатынас
синтезінің ерекше қарқынды даму аясындағы шекара 
мәдениетінің қалыптасуына үлес қосатын орта позиция болып 
табылады. 

жүктеу/скачать 1,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: