Бесінші тарау «Г.Н. Потаниннің ХХ ғ. қазақ зиялыларымен қарым-қатынасы және Алаш автономиясы»

1917 жылғы Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясы Сібірдің қоғамдық-саяси өміріндегі ұсақ буржуазиялық демократияның маңызын бірден арттырып жіберді. Сондай-ақ облысшылар “біртұтас демократиялық Ресей мемлекеті шеңберіндегі Сібірдің автономиясын” жариялау, “заң шығарушы құқы бар Сібір облыстық думасын шақыру”, т.б. ұрандарды көтерді. Оларды бұрын-соңды мұндай іске қатысы жоқ адамдар ұсынды. П.И. Казанский Барнауылда 10-наурыздағы ревалюция жеңісіне арналған демонстрацияға даярлануда кредиттік серіктестік қызметкерлері «революция ұсынған басқа да ұрандар ішіне Сібірдің автономиясы ұранын да қоссақ дұрыс болар еді” деп келіскенін” еске алады. Ал сонау 80-жылдары Н.М. Ядринцевтік үйірме Петербургте алғашқы кешті құруда сібір- оқушылары пайдасына ерекшелік белгісі ретінде “сібірлік” түс болып кеткен ақ және жасыл түстерді қабылдағандықтан, Сібір автономиясы ұранын да қызыл жалауда емес, ақ, жасыл түстегі жалауға бейнелеуді шешті. 1917 ж. көктемде облысшыл автономистердің көп бөлігі істің артын күтіп, қозғалыстың теориялық жағы бойынша өз пікірлерін білдірмеді. И.И. Серебренниковтың күнделігінен жағдайдың анық-қанығына көз жеткізуге болады. Ол 7-сәуірде былай деп жазады: “Сібірдің болашақтағы құрылымы туралы мәселелерді шешу жөніндегі жұмыстардың алға басуы қиындап кетті. Бәрін қайта бастау керек болды: ескі облысшылдық өз отанына деген махаббатынан басқа ештеме қалдырмады, өйткені ол ешқашан самодержавиелік тәртіпті күйретуді ойлаған емес. Сібірге автономияның қажетті екені секілді бәрі сәйкес келеді, бірақ біреулері бұл түсінікке басқа мазмұн берсе, екіншілері басқа түсінік беруде. Біреулері автономиялы Сібір орталықтанған ұстаным бойынша құрылу керек десе, екіншілері – федералды дейді”. Осылайша Ақпан революциясы облысшыларды тығырыққа тіреді. Г.Н. Потанин мен оның жақтастары өз ұрандарын белсенді түрде насихаттауға 10-мамырда Томск губерниялық халықтық жиналысы “Облысшыл дума туралы”, ал 18 мамырда “Облысшылардың өзін-өзі басқару бойынша” деген резолюцияларын қабылдаған соң кіріседі. Бұл резолюцияда Сібір аймағында дума ұйымдастыру және жуық арада Томскіде жалпы Сібірлік облысшылар съезін шақыру туралы айтылды. Г.Н. Потанинші – облысшылар бұдан кейінгі барлық аймақтық іс-шараларға белсенді ат салысты (тамыз конференциясы, қазан және желтоқсан облыстық съездер). Оның үстіне бұл үрдістің басында олар облысшылыққа біріккен бастама ретінде Сібірдің ұсақ буржуазиялық саяси топтарынан жоғары қоюға ұмтылды. “Сібірдің болашақтағы автономиялы құрылысын жасау үшін Сібірдегі демократиялық күштерді біріктіруді бастау қажет. Мұны облысшыл-автономистердің Сібір одағы арқылы жүзеге асыру керек,” – деп жазды И.И. Серебренников.

Алайда облысшылар ойындағыларын жүзеге асыра алмады. Олардың жеке саяси күш құруға шамалары жетіспеді. Оның үстіне облстық идеялар аймақта кең қолдау таппады. Мұны В.М. Крутовский, К.В. Дубровскийлер және желтоқсан төтенше облыстық съезі делегаттары мойындады. Сондықтан дума үшін күресте одақтас ретінде Сібірдегі ықпалды эсерлер таңдап алынды. Олар өз кезегінде облысшылардың ұрандарын қолдады. Г.Н. Потанин және оның айналасындағылар эсерлерді одақтас деп қана есептеп, олармен ұйымдаса араласпады. Өйткені, біріншіден, олар тұтастай халықтық позицияда тұрып, эсерлерге қарағанда оңшыл элементке жатады. Екіншіден, 1917 жылдың күзіне дейін облысшылар өз туларының астына аймақтың барлық жұмысшы емес топтарын біріктіру арманында жүрді. «Облысшылар жеңіске жету үшін ол партиялық топқа қосылуы тиіс. Облысшылар негізгі халықшыл, кооператизм, автономизм және сібір шаруаларының өндіруші күштерін дамытып, өлкелік радикалды партиялық формация құрғанда ғана облысшылар жеңілмейтін болады», - дейді облысшыл-автономистердің Иркутск тобының мүшесі А.М. Мейрович. Бірақ бұл ой жүзеге аспады.

Облысшылар халықтық социалистер мен аймақтағы меньшевиктерден қолдау тапты. Меньшевиктер аймақтағы автономия және Облысшыл дума мәселелері бойынша бірауызды болған жоқ. Олардың өкілдерінің көп бөлігі мамыр айында Томск губерниялық халықтық жиналыс сессиясында және облыстық тамыз конференциясында бұл ұрандарға қарсы шықты. Меньшевиктер лидерлерінің бірі – А.Н. Рожков Сібірге автономияның қажеттігін жоққа шығарды. Дегенмен, Томскіде өткен тамыз конференциясында меньшевик В. Иванов “социал-демократтар облысшы болмағанымен де олар енді Сібірдің облысшыл автономиясын жақтайды”, өйткені олардың партиясы аймақтың экономикалық өрлеуін қалады. Ал оған тек облысшылардың жоспарын жүзеге асырғанда ғана қол жеткізуге болатынын айтты. Жоғарыда айтып өткендей, 1917 ж. облысшылардың стратегиялық одақтасы халықтық топтар болды. Бұндай бірігу әлеуметтік және бағдарламалық ұқсастықтарына негізделді, яғни мәдени-ұлттық автономия тұжырымдамасы болды. Осы мәселе бойынша облысшылар бағытын мамыр айында Г.Н. Потанин былай анықтап берді: “Шет аймақтағылар өз жерінде комитеттерін ұйымдастыруға құқы бар. Ол комитеттерге ауыл мектептерін, ауруханаларды, ауыл жолдарын, т.б. бойынша қызмет жүктеледі. Бұл комитеттерге жер үлесі берілуі тиіс, сонда олар өз қаржыларын құрып, қоғамдық мекемелерді ұстай алады. Оның үстіне, бұл комитеттерге тайпаның рухани қажеттілігін, оның ұлттық және діни ерекшеліктерін қорғау сияқты ерекше міндет жүктелуі тиіс”.

Г.Н. Потанин мен Жақып Ақбаев жиі хат жазысып тұрған. Жазған хаттар бойынша жеке адамды сипаттауға болады. Мысалы, 12 маусым 1913 жылы жазған хатында Ж. Ақбаев өзінің қызын соңғы сапарға шығарып салғанын хабарлайды. Сондықтан да «...біздің ауылда ыңғайсыз болады, сондықтан Сізден өтініш біраз уақыт біздің ауылға келмеңіз. Сіздің мазаңызды алғаныма кешірім сұраймын. Сізді шынайы құрметтеуші Сіздің Якуп-мырза Ақпаев», - деп жазады. Бұл қайғылы жағдай Г.Н. Потаниннің әйелі М.Г. Васильеваға Былқылдақ ауылынан 1913 жылы 13 маусымда жазған хатында да айтылған: «Бірнеше күн бұрын біздің ауылға Ақпаев [мырза] келді, білімді қырғыз, заң факультетін бітірген, адвокат тәжірибесі бар, либерал, 1905 ж. айдалған, қазір айдау мерзімі бітіп, бізден 10 шақырым жердегі ауылына келген. Оның ауылында Семей мұғалімдер семинариясының мұғалімі Торғай облысының қырғызы Н. Құлжанов уақытын өткізуде. Алтын көзілдірік таққан қырғыз қызына үйленген... Ақпаев [мырза] бізді өз ауылына қоныстандыруға келген. 15 маусымда бәріміз сонда көшеміз деп шештік.

Ақпаев [мырза] Антонина Александровнаның тапсырмасымен Қарқаралыға бізге ұн, жұмыртқа, картоп, т.б. сатып әкелуге, сонымен бірге почта жәшігіне біздің хаттарды салуға кетті. Мен осы жағдайды пайдаланып, саған Былқылдақтағы алғашқы әсерімді сипаттадым. Бірақ кеше біз қайғылы хабар алдық, Ақпаевтың [мырзаның] үлкені, 5 жастағы қызы қайтыс болды, шамасы, скарлатина болса керек, сондықтан ол көшуді кейінге қалтыруымызды сұрады».

Келесі хаты 1914 ж. 30 мамырда жазылған төрт беттен тұратын хаты. Жалпы біз санағанда Ақбаевтың жазуымен хаттың бір беті 20 жолдан тұрады. Бұл хатты Қарқаралы қаласынан жазған. «Аса құрметті Григорий Николаевич! Сізге шын жүректен бауырлық (Ақпаев «баурмский» деп жазады.- Т.Ж.) сәлемімді жолдаймын, бәрі жақсы болсын, ең бастысы денсаулық», - деп басталады. Өз кезегінде Г.Н. Потанин де оған хат жазған. Оған «Сіздің жақындарыңыздарға жазған сүйіспеншілікке толы хатыңызды алдым», - деп ризашылдығын білдіреді. Хаттан Ж. Ақбаев қаңтардың аяғынан сәуірдің басына дейін Семейде болғаны байқалады. Ол жерде қатты ауырып қалған. Одан әрі қазақ оюлары мен өнері бойынша комитетке пайдасы болып қалатынын айтады. Осы жағынан «Сіздің маған деген сеніміңізді ақтаймын». Бұл жағынан «...мен ықпалды қырғыздармен (қазақтармен-Т. Ж.) сөйлесемін, олардың әрқайсысының бұл істе пайдасы болады деп үміттенемін». Оның нәтижесін болашақта хабарлайтынын да айтады. «Өткен жылы қызым Иммузидің қайтыс болуына байланысты Сізге қонақжайлық білдіре алмағаным маған әлі күнге дейін ауыр тиюде. Сіз менің жағдайымды түсінеді деп үміттенемін». «Егер мен Семейде болмасам, ылғи Сіздің қасыңызда болар едім», - деп қимастық сезімін білдіреді.

Ж. Ақбаев Семей Орыс Географиялық Қоғамына мүше болған. Орыс зерттеушілері Ю.Попов пен В.Новиков «Григорий Потаниннің соңғы саяхаты» атты еңбегінде саяхатшылар ат басын Ақбаевтың ауылы орналасқан Мыңбұлаққа бұрды. Ақбаев Г.Н. Потанинді жақсы білетін. Сондықтан ол меймандарды құшақ жайып, қарсы алды... Г.Н. Потанинге әрі пайдалы, әрі ұнамды ету мақсатымен Жақып Ақбаев музыкалы-әдеби кеш өткізді. Ж. Ақбаев Г.Н. Потанин сияқты монғол тайпалары туралы да жазған. Г.Н. Потанин Монғолияға жасаған экспедициясында сондай бір көп қаражат болған жоқ, бірақ көпшілік оған қатты назар аударды. Г.Н. Потанин солтүстік-батыс Монғолияға, Алтай мен Хинган арасына 1876-1877 жж. жасаған саяхаты туралы Географиялық қоғамда үлкен баяндама жасаған.

1913 жылдың көктемінде Григорий Николаевич Потанин өзінің достарына аңыздар, ертегілер, өлеңдер жинау үшін экспедицияға баратынын хабарлады. Г.Н. Потанин өзінің жас досы Ермековпен алдын-ала келісіп, соның ауылында тұрақтады. Империялық Географиялық қоғамның Батыс Сібір бөлімінің Семейдегі бөлімшесінің мұрағат хаттарынан Г.Н. Потаниннің Қарқаралы уезінде болғаны туралы екі құжат қолға түсті. Оның біріншісінде, 1913 ж. 5-ші сәуірде Басқарушы комитеттің бөлімшесінде В.К. Зайковскийдің төрағалығымен отырыс ұйымдастырылғандығы туралы айтылады. «Батыс Сібір бөлімінің ісінің басқарушысы А.Н. Сидельниковтың Г.Н. Потаниннің осы жылғы жазда Қарқаралы уезіне қырғыз фольклорын зерттеу үшін баратын ниеті туралы хабар беретін хаттары тыңдалды». Осы сапарда 50 рубль қаржы бөлінетіні және оған интеллегентті қазақ аудармашысын табу туралы қаулы шығарылды. Екіншісі, бұл 1913 ж. 30-шы мамыры деп белгіленген құжат. Осында көрсетілгендей, ғалымға «оның Қарқаралы уезіне сапарына аудармашы, Григорий Николаевичті Қарқаралыда күтіп қалған ауыл мектебінің мұғалімі Рахфымбай Сапақов болатыны туралы айтылады. Дәл сол уақытта Р.Сапақов отбасылық жағдайына байланысты Г.Н. Потанинге серік бола алмайтынын, бірақ өзінің орнына мамыр айының аяғында Қарқаралыда болатын студенті Чалымбековті алуын ұсынғанын хатпен хабарлайды». Соған қарағанда, Томскі студенттерінің бірі Қарқаралы уезінің тұрғыны Г.Н. Потанинге аудармашы болуға келісіп қойған еді, сондықтан ол Салымбековке хабарласуды артық деп есептеді.

Әлімхан Ермековтың көмегімен Г.Н. Потанин Арқаның біраз жерінде болған. Ол жерлердің табиғатын, шаруашылығы мен мәдениеті жөнінде еңбектерін де жазды. Атап айтқанда, «Дала астықтары» еңбегінде Г.Н. Потанин «Семейдің қасында бидайдың китайка немесе калмынка, теремкова деген атпен белгілі түрлері бар. Олар бірге егіледі, олардың таралу шекарасы орыстың дәні ұсақ бидайынан айырмашылығы бар.

Ахмет Баржаксин мен Г.Н. Потаниннің бір-біріне жазған хаттарынан шығармашылық байланысты байқауға болады. 1914 ж. 22 қарашада жазған хатында А. Баржаксин Петропавл уезіндегі ауылдық мектепке орналасқанын жазған. Бұл хаты үш беттен тұрады. Хаттардың мәтініне қарағанда А. Баржаксин Г.Н. Потаниннің уақытын алмауға тырысқанын байқауға болады. «Жағдайды айтатын болсам, онда Сіздің көп уақытыңызды аламын, сондықтан көп жазбайын деп шештім», - дейді.

Баржаксиннің Г.Н. Потанинге Атбасардан жазған мына бір хатының жылы көрсетілмеген, тек хаттың басында «Атбасар қаласы. 10 қараша» екені көрсетілген. Бұл хат екі беттен тұрады. «Құрметті Григорий Николаевич! Сізді және Сіздің жұбайыңызға сәлем жолдаймын. «Сібір өмірінен» көптеген жазбаларды көрдім», деп Г.Н. Потанинді мойындайтынын айта отырып, «Атбасарда қандай жаңалықтар болса, әрқашан редакцияға хабарлап отырамын», деп уәде бере отырып, өзі екі мақала жібергенін айтады. Оның соңғысына «Сіз арқылы олар назар аударады деп үміттенемін. Енді тікелей жіберіп отырамын. Сізге мақалаларыммен мазаңызды алғаныма кешірім сұраймын», - деп жазады.

Семейдегі Географиялық бөлімше істерін басқарған Борис Георгиевич Герасимов (1872-1937/8) Г.Н. Потанинге жазған хаттарынан үлкен сыйластық, жақсы қарым-қатынас, қазақ не орыс зиялылаы туралы пікірлері әділ, дұрыс бағасын бергені, артық сөздері жоқ екені байқалады. Б. Герасимовтың қай хатын алсаңыз да “Қымбатты Григорий Николаевич!” деп басталады 1916 ж. . 3 қазанда жазылған осындай хаттарының бірінде Герасимов Нәзипа туралы “…9 қазанда Виктор Николаевич Белослюдовты үш Қоғам - География бөлімшесі, Бастауыш білім беруді Қамқорлыққа алған Қоғам және Драмалық Қоғам - еске түсіру шараларын жүргізеді. Ол туралы кейін Сізге нақты хабарлаймын. Құлжановтар Сіздің сәлеміңізге алғысын айтып, Сізге бас иіп сәлем жолдайды. “Сібір жазбаларына” Нәзипа Сегізбаевна ештеңе жаза қоймас, өйткені оның көңіл-күйі онша емес, біраз уақыт бұрын баласы қайтыс болды (4-ұлын жоғалтып отыр)”. Осыған қарағанда Нәзипаның төрт ұлы болған. Өйткені Г.Н. Потаниннің айналасындағы адамдар оны жақсы білген деп есептейміз. Бұл кезде өзінің де денсаулығы мәз емес еді. Оны да Б. Герасимов осы хатта атап өтеді: “Жалпы Құлжанованың денсаулығы қауіп төндіреді. Ол тіпті Томскіге операция жасатуға жиналған (зоб, туберкулез белгілері), бірақ бұл сапарын кейінге қалдырды”.

Григорий Потанин Н. Құлжанова мен оның шәкірттерінің білім деңгейіне, өнеріне таңданып, “енді бір елу жылда қазақтың әнші, сырнайшы әртістері патша театрына шығуға жарайды” деп түйіндеуі қазақ халқының болашағына барлай қарап, ізгі жүрекпен бағалағанын байқауға болады.

Қорыта айтқанда, Г.Н. Потаниннің соңғы саяхатының бас-қасында жүрген Әлімхан Ермеков Алашордадағы игі істері бойынша да Г.Н. Потанинмен тығыз байланыс жасап тұрған. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырын білген Г.Н. Потанин қазақ қыздарын да жоғары бағалаған. Оны Н. Құлжановамен арадағы қатынасынан байқадық. Нәзипаның білімділігі, мәдениеті, ұйымдастырушылық қабілеті, ұлтжандылығы кімді болса да қызықтырды.

ҚОРЫТЫНДЫ
Ғасырлар тоғысы әсіресе ХХ ғ. басындағы оқиғалардың өрбуі шиеленісті, тарихи дүмпулерге толы болды. Егемендік алғалы бері Қазақстан тарихшылары алдына өткенді жаңаша бағамдау міндеті қойылған болатын. Бұл әсіресе Қазақстанның Ресей империясының қиырдағы отары ретіндегі кезеңінде айқын көрініс тапты. Сол кезеңдегі қоғамның айқындаушы факторларының бірі ел тағдырында елеулі орын алған ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы болды. Сондықтан да біз өз зерттеуімізде ең алдымен осы интеллигенция ұғымының теориялық танымы мен методологиялық негізін жіті қарастырдық.

Қоғамдық ақыл-ойдың жиынтығының көрінісі ретінде қызмет атқаратын интеллигенцияның анықтамалық белгілерінің түрлеріне де тоқтала отырып, оның қоғамдық-саяси іс-әрекетіне де баға берудің әдіс-тәсілдерін айқындауға ден қойдық. Әрине бұл мәселенің терең философиялық мағынасына көп тереңдемей өзімізге қажетті тақырыпқа сай қысқаша мазмұнын ашуды жөн көрдік.

Ендігі тұжырымдау бағытымыз ұлттық саяси элитаның қалыптасуындағы және мәдени-ағартушылық саласындағы қазақ зиялыларының белсенділігінің артуындағы орыс демократиялық интеллигенциясының орнын айқындау. Бұл мәселеге келгенде біз Г.Н. Потаниннің тұлғасын жан-жақты қарастыру арқылы соның ең бір елеулі қырларын зерттеу негізіне алдық.

Саяси себептермен қазақ жеріне жер аударылған Ресей демократиясының қайраткерлері өздерінің идеяларының өзегін жергілікті ұлттық интеллигенция бойына дарыта алды. Бұл әсіресе қоғамның барлық саласындағы патша өкіметінің отарлық мүддені аяусыз күштеп жүргізуі кезінде тіпті қатты асқынған еді. Қазақстандағы Ресей интеллигенциясының әлеуметтік құрамындағы сапалық өзгерістер әсіресе ХХ ғасырдың басында өте қарқынды болды. Міне осы сапалық белгілердің көрсеткіші ретінде империялық өкімет қызметіндегі шенеуніктердің, әскери шендегілердің кейбіреулерінің жүргізіліп отырған отарлық саясаттың қатыгездігіне өз көзқарастарын қалыптастырып, рухани және адамгершілік қасиеттерін оята алғанын айтуға болады.

Осы кезеңдегі қазақ зиялылары алдында да қазақ даласын ашықтан- ашық отарлау саясатына білек түріп кіріскен империялық жүйемен пәрменді күрес жүргізу үшін ең алдымен бүкіл қазақ жұртының басын біріктіруді мақсат еткен әрекеттер жасап сонымен бірге орыс қоғамының ішінде ресіми билікке қарсы оппозицияда тұрған саяси күштердің қолдауына сүйену керек еді. Сан жағынан аз, әлеуметтік саяси күресте жинаған тәжрибесі мардымсыз ұлттық интеллигенция үшін бұл жеңіл желпі емес істерді көтеріп алып кету оңайға түспегені анық. Міне осы жерде орыстың алдыңғы қатарлы интеллигенциясынан алар үлгі көп еді. Ә. Бөкейхановтың сөзіне жүгінсек халық пен халықтарды жақындастыратын көпір демократиялық мәдениет және дәстүр. Белгілі ғалым Г.Н. Потаниннің өмір жолы және ұстанған бағыттарымен таныстыруды көздеген мақаласында қазаққа өнер білім басқа жұртпен бірге теңдікке жету үшін керек екенін айтып: « Қазақты автономия қылсақ Қараөткел- Алаштың ортасы, сонда университет салып қазақтың ұлын, қызын оқытсақ « Қозы Көрпеш Баян сұлуды » шығарған, Шоқан, Абай, Ахмет, Міржақыпты тапқан қазақтың кім екенін Европа білер еді- ау дейтін Григорий Николаевич» деп жазған еді [31].

Патшалық билік пен жаңа қалыптаса бастаған ұлт зиялылары арасындағы егес қазақ қоғамында Ресейдің демократиялық интеллигенциясынан үлгі алған ресми билікке қарсы тұрған саяси оппозицияның қалыптасуымен аяқталды. Сондай ақ ол ұлттық мемлекеттік дербестік және тәуелсіздік идеясын жаңа сапада қайта көтерді. 1917 жылдың соңына қарай өмірге келген Алашорда және Түркістан (Қоқан) автономиясының үкіметі ұлттық элитаның жігерлі еңбегінің нәтижесі ғана емес сонымен қатар болашақ тәуелсіздіктің тарихи тамыры болды деуге болады.

ХХ ғ. басындағы қазақ зиялыларының ғылыми дүниетанымының қалыптасуында Г.Н. Потаниннің де елеулі үлесі болғанын атап кеткеніміз жөн. Г.Н. Потанин үшін жергілікті тұрғындар арасынан шыққан ғалымдардың өз мәдениетіне деген қызығушылығы жақсы таныс еді, ол «терең ойлай алатын адам өзін-өзі тануға ұмтылады, сол арқылы өз халқына деген этникалық тамырластығын ұғынып, өткен тарихына деген мақтанышы оянады» деп білген еді [23,46]. Қазақ зиялыларының көшбасшысы Ә. Бөкейханов Г.Н. Потанинге үлкен алғыспен, тамаша жүрек жылуымен қараған. Оның өмірбаянын жаза отырып, оған ғалым ретінде терең толғаныспен, шынайы сезіммен сыйпаттама берген. Империялық идеялогияның қылышынан қан тамып тұрған кезінде, тіпті ғылымның өзіне үстемдік еткен тұсында, саясаттан аулақ нағыз адамгершілік, ар-ожданы таза адамдардың ара қатынасы да олардың ұлылығының көрінісі болса керек. Сонымен, зерттеу жұмысымыздың негізгі қорытындыларына тоқталар болсақ оны төмендегідей тұжырымдармен айқындауға болады:

Г.Н. Потаниннің қоғамдық саяси көзқарастарының қалыптасуында елеулі орынды студенттік кезеңі құрайды. 1852 жылы Г.Н. Потанин Сібір кадет корпусын бітіріп, офицер ретінде әскерге қызметке кіріседі. Бірақта саяхатқа, ғылымға деген қызығушылығы оны әскери қызметтен кетуге мәжбүрлеген. Алғашқы саяхаттары, атап айтқанда Жетісу сапары, Семейдегі Ф.М. Достоевскиймен кедесуі, Ш. Уәлиханов пен И. Пирожковтың басшылығымен Омбыдағы жас казак офицерлерінің үйірмесімен танысуы, Я. Капустин үйінің мүшелерімен, петрашевшіл С.Ф. Дуровпен, атақты ғалым-профессор П.П. Семеновпен, Г.Чернышевскийдің досы В.П. Лободовскиймен кездесулері Г.Н. Потаниннің саяси сабақ алуына, өмірлік ой-тұжырымдарының қалыптасуына және оның болашақтағы ғылыми шығармашылығына зор әсерін тигізді деп айтуға болады.

Сібірде айдауда жүрген кезде ол ғылыми ізденістерге бет бұра бастаған еді. 1874 жылы жер айдаудан босаған соң саяхатқа дайындалып, 1878 жылы Монголия, Урянхай өлкесі, Қытай мен Тибетке саяхат жасады. Міне дәл осы кезде оған қазақтың біртуар ұлы Ш. Уәлихановтың және П.П. Семеновтың әсері күшті болды. Бұл оның ғылымға деген бетбұрысына алып келді деп қорытынды шығаруға болады. Оның саяхаттарының нәтижесі ғылыми баяндауларға ұласып, Шығыстану ғылымына қосылған үлкен үлеске айналды.

Г.Н. Потаниннің өміріндегі келесі бір айшықты беттер «Сібір облысшыларымен» болған қарым қатынасында жатты. Облысшылар идеясы алғаш Сібірде емес Петербургте пайда болды, оны жерлестік негізде сібірлік студенттер құрған еді. Бұлардың құрылтайшыларының құрамында: Г.Н. Потанин, Н.М. Ядринцев, ақын И.В. Федоров(Омулевский), жазушы Н.И. Наумов, тарихшы С.С. Шашков және т.б. болды. Облысшылар теориясының басты ұстанымы – Сібірді Европалық Ресейдің отары деп таныту, сондықтан бұл орталықтың тонаушылық, басқыншылық әрекетін қатты айыптады. Сонымен, Г.Н. Потанин мүше болған облысшылардың қызметін қортындылар болсақ, ол саяси қозғалыс ретінде толық қалыптаспаған, болашағы бұлыңғыр, жергілікті сібірліктердің ғана мүддесін көздеген ауқымы тар қозғалыс болған еді. Сондықтан да оның тамаша жетістіктерге жетуі шектеулі болды.

Келесі, үлкен бір мәселе Г.Н. Потанин мен қазақ зиялыларының арақатынасы. Бұл мәселені қозғағанда біз ең алдымен өз зерттеуімізде қазақтың аса дарынды ұлы Шоқан Уәлиханов пен Г.Н. Потаниннің өз ара қыл өтпес достығын, адамгершіліктік және ғылыми байланыстарының ықпалдастығын деректер арқылы талдап, негізгі қортындыларын шығардық. Екі халықтың ақыл ой кемеңгерлерінің үлгі тұтарлық бұл достығы ұрпақтарға сабақ боларлықтай еді. Г.Н. Потаниннің қазақтардың шаруашылығы, салт дәстүрлері, ауыз әдебиеті мен мәдениеті туралы шығармаларының дүниеге келуіне және осы бағытты ұстануына Ш.Ш. Уәлихановтың әсері мықты еді. Ойымызды қорытар болсақ, екеуінің де мақсат мүдделері үндесіп жатты. Олар өмір бойы тыным таппай ғылым жолында еңбек етіп, халқына қызмет ету туралы армандарын жүзеге асырумен болды. Азияның алып далалы аймағының «ашылмаған ақтаңдақтарын» алғаш Европаға танытқан жиһангез қос ғалым есімдері бір­бірінен ажырағысыз еді.

Тағыда бір Г.Н. Потаниннің ғылыми ізденістеріндегі ерекше орынды оның қазақ зиялыларының бірі Мұса Шормановпен шығармашылық байланысы алады. Бұлардың өзара шығармашылық қатынастары аса жемісті болды деуге болады өйткені, Мұса Шорманов қазақтардың салт дәстүріне, тарихына қатысты мәліметтерді ел ішінен ерінбей жинақтап Г.Н. Потанинге жіберіп отырған еді. Қазақ этнографиясымен Европалықтардың таныстығы Мұса Шормановтың мәліметтері мен Г.Н. Потаниннің оны өңдеп жариялаулары арқылы жүрді деуге болады.

Г.Н. Потаниннің ақпан төңкерісінен кейінгі Алаш көшбасшыларымен арақатынасы, әсіресе Ә. Бөкейхановпен байланысы мұрағат деректері арқылы сараланды. Бұл байланыстың Сібір облысшылары мен Алашордашылардың өзара ықпалдастығын айқындауда мол мәлімет көзі болатындығы айқын еді.

Келелі мәселенің бірі Г.Н. Потанин мен Жақып Ақпаевтың арасындағы байланыстар. Бұлар негізінен бұрын көпшілікке таныс емес Омбы Томскі мұрағаттарындағы жабық қорлардан алынған деректер арқылы талданды. Әсіресе, олардың өзара алысқан хаттарының мазмұны адамға тән жылылық пен шынайы достық сезімге толы. Сонымен қатар сол кездегі, бірқатар қазақ зиялыларымен, атап айтқанда Ә. Ермеков, Н. Құлжанова, А. Біржақсин М. Дулатов және тағы басқаларымен Г.Н. Потанин тығыз шығармашылық және адами - достық байланыста болды.

Жоғарыда айтылғандардан шығатын қорытынды мынадай: Г.Н. Потанин бір сөзбен айтқанда сегіз қырлы бір сырлы тұлға. Ол бірде қоғам қайраткері, ағартушы-ғалым, өлкетанушы, мәдениеттанушы, жиһангез географ, этнограф, фольклоршы болса, бірде отаншыл патриот, ұлтжанды және халықтар мен ұлттар теңдігін насихаттаушы, отарлық езгіге қарсы шыққан адам ретінде көрінді. Қазақ зиялыларымен де арақатынасы өте нәзік, адамгершілік пен шынайы достық сезімге толы болды.

Г.Н. Потаниннің ғылыми мұрасы Шығыстануға, өлкетануға, ботаника мен зоологияға, қазақ этнографиясы мен ауыз әдебиетіне және тарихына қосылған асыл қазына деуге болады. Сондықтанда, Г.Н. Потанинді өз заманының ірі тұлғасы деп бағалаған дұрыс.

2 Бердяев Н. А. Русская идея. Основные проблемы русской мысли ХІХ – начало ХХ вв. // Вопросы философии. - 1990. - № 1 - С. 77–91.

3 Славинский М.А. Русская интеллигенция и национальный вопрос // Интеллигенция в России. – Спб.: Земля, 1910. – 259 с.

4 Ленин В.И. Шаг вперед, два шага назад // Полн. собр. соч. – М.: Политиздат, 1985. – Т. 8. – С. 219-317.

5 Шоқай М. Ұлттық зиялы // Шоқай М. Таңдамалы. – Алматы: Қайнар, 1998. – Т. 1. – 174-179-бб.

6 Нива. -1888. - № 5.

7 Адрианов А.В. К биографии Г.Н. Потанина // Сборник к 80-летию дня рождения Григория Николаевича Потанина. - Томск, 1915.

8 Обручев В.А. Григорий Николаевич Потанин. Жизнь и деятельность. – М.-Л., 1947. – 247 с.

9 Марғұлан А. Очерк жизни и деятельности Ч.Ч. Валиханова // Валиханов Ч.Ч. Соб. соч. в 5 т.– Алма-Ата, 1984. - Т. 1. – С. 9-79.

10 Өтениязов С. Шоқанмен қайта кездесу. – Алматы: Қазақстан, 1990. - 240 б.

11 Касымбаев Ж.К. История города Семипалатинска (1718-1917). – Алматы: АГУ им. Абая, 1998. – 276 с.

12 Сагалаев А.М., Крюков В.М. Г.Н. Потанин: Опыт осмысления личности. – Новосибирск: Наука. Сибирское отделение, 1991. – 231 с.

13 Катанаев Г.Е. Н.И. Потанин и его русские предшественники по разведкам в Средней Азии, с приложением путевых журналов Н.И. Потанина // Записки Зап.- Сиб. отдела РГО. - Т. 38.

14 Этнографическое обозрение. - 1915. - № 3-4.

15 Обручев В.А. Григорий Николаевич Потанин // Люди русской науки. – М.-Л., 1948. - Т. 1.– 600 с.

16 Шиловский М.В гг.). Сибирские областники в общественно-политическом движении в конце 50-х - 60-х годах ХІХ века. - Новосибирск, 1989.

17 Шиловский М.В. Политические процессы в Сибири в период социальных катаклизмов. 1917-1920 гг. – Новосибирск: Сибирский хронограф, 2003. – 428 с.

18 Малышева М.П. Национально-территориальное размежевание Сибири и Казахстана (1919-1922). – Семипалатинск: СГУ им. Шакарима, 1999. – 266 с.

19 Нұрпейіс К. Алаш һәм Алашорда. –Алматы: Ататек, 1995. – 256 б.

20 Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозғалысы. Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1995. – 368 б.

21 Озғанбай Ө. Мемлекеттік Дума және Қазақстан. – Алматы, 1995.

22 Мадуанов С.М. Взаимоотношения казахов с другими соседними народами Центральной Азии в ХVIII-начале ХХ вв. (политические и социально-экономические аспекты). – Алматы, 1995. – 276 с.

23 Хабижанова Г.Б., Валиханов Э.Ж., Кривков А.Л. Русская демократическая интеллигенция в Казахстане. (Вторая половина ХIХ-начало ХХ в.). / Под ред. Койгельдиева М.К. – М.: Русская книга, 2003. – 288 с.

24 Асылбеков М.К. Железнодорожники Казахстана в первой русской революции (1905-1907 гг.). – Алма-Ата: Наука, 1965. – 181 с.

25 Галиев В.З. Караванные тропы (Из истории общественной жизни Казахстана ХVII-XX веков). – Алма-Ата: Атамура, 1994. – 128 с.

26 Потанин Г.Н., Васильева М.Г. «Мне хочется служить Вам, одеть Вас своей любовью». Переписка. / Сост. Н.В. Васенькин, Г.И. Колосова. – Томск: изд. Томского университета, 2004. – 418 с.

27 Письма Веселовского Н.И. к Потанинну Г.Н. // Центральный Госархив литературы и искусства СССР. Ф. 381. Опись 1. Ед. Хр. № 2. Редкий фонд АН РК. Письмо № 179.

28 Письмо Р.Д. Семенова-Тян-Шаньского. Архив Г.Н. Потанина // Научная библиотека ТГУ. Отдел редких рукописей и книжных памятников.

29 Томск облыстық мемлекеттік мұрағаты. 0578 қор. 1-тізбе. 4-іс. 6-7-пп.

30 Потанин Г.Н. Русская девица Дарига в киргизской сказке // Этнографическое обозрение. - 1890. - № 24.

31 Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. Қызметі мен тағдыры (ХVІІІ – ХХ ғғ.). Зерттеулер. – Алматы: Жалын, 2004. - 400 б.
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған еңбектер
1 Сібір кадет корпусының түлектері: Г.Н. Потанин және Ш. Уәлиханов // Отан тарихы. 2006. - №2. – 58-67-бб.

2 Г.Н. Потанин және Нәзипа Құлжанова // Материалы международного теоретико-методологического семинара «Основные приоритета продвижения Казахстана в число наиболее конкурентоспособных государства» Актюбинский государственный педогогический институт. - Актөбе-2006. 299-304-бб.

3 Г. Потаниннің Тибет аймағы мен Қытайға жасаған екінші саяхаты // Қазақ өркениеті. -2006. - №2. – 5-12-бб.

4 Потанин және халық ауыз әдебиеті // Қазақ тарихы. - 2006.- №4. - 17-19-бб.

5 Г. Потаниннің Азия елдеріне саяхаты // Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының Хабарлары. –«Қоғамдық ғылымдар» сериясы. - 2006. - №4. – 10-12-бб.

6 Григорий Потанин – қоғамдық-саяси қайраткер // ҚазҰУ Хабаршысы. -Тарих сериясы. – 2006. - №1. – 141-144-бб.

7 Г.Н. Потанин және қазақ зиялылары // ҚазҰУ хабаршысы. - Тарих сериясы. – 2006. - №2. – 194-198-бб.

8 Г.Н. Потанин – исследователь истории казахского народа // Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 15 жылдығына арналған ғылыми-практикалық конференция материалдары. –Алматы: Шет тілдер іскерлік карьера университеті. –2006. – С. 143-146.

9 Г. Потаниннің ғылымға бетбұрысының басталуы // «Каспий-Еуразия халықтары тағдырында: тарихы және ынтымақтасу болашағы» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы. – Атырау-2006. – 30-33-бб.

10 Қазақ қоғамын зерттеудегі Г.Н. Потаниннің орны мен ролі // «Жаһандану және әлеуметтік-гуманитарлық танымның мәселелері» тақырыбындағы философия ғылымдарының докторы, профессор С.Б. Бөлекбаевтың 60-жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция. – Алматы-2006. – 422-426-бб.

11 Г. Потанин қазақ өнері мен ауыз әдебиеті туралы // Әлемдік мәдени және білім беру кеңістігіндегі өнер. Т. Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық өнер академиясының халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы 19-20 сәуір. - Алматы-2006. – 433-436-бб.

12 Г. Потаниннің Қытайға саяхаты (1884-1886). Отандық және әлемдік тарихтың маңызды мәселелері қазіргі көзқарас тұрғысынан. - Алматы, 2006, 25-26 мамыр. – 270-275-бб.

13 Г. Потаниннің Үлкен Хинганға саяхаты // ХХІ ғасыр. Әлем тарихы және Қазақстан. Республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. - Алматы, 2006, 29 қараша. - 221-227-бб.

14 Г. Потанин және қазақ зиялылары // Ізденіс. – 2006. №4. – 69-73 бб.

15 Г.Н. Потанин және Мұса Шорманов // Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің Хабаршысы. – 2007. - №3. – 73-79-бб.

16 Г. Потанин және қазақ зиялылары // «Алаш» тарихи-этнологиялық ғылыми журнал. – 2007. - № 2 (11). – 100-105-бб.

17 Г. Потаниннің Шығыс Тарбағатайға саяхаты // «Халықаралық интеграция мен модернизация жүйесіндегі Қазақстан-Германия қатынастары» халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2008, 9 ақпан. – 158-161-бб.

18 Алашорда әскери істері туралы. Томск мұрағат деректері // Қазақстан мұрағаттары. – 2007. -№ 2(4). – 92-97-бб.

19 Г. Потанин және ХIХ ғ. қазақ зиялылары // «Отан және Әлем тарихы ХХІ ғасырда: ғылыми парадигмалардың ортақтығы мен ерекшеліктері» атты Халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары. 2007, 22-23 қараша. - Алматы, 2007. – 92-97-бб.

20 Г. Потанин және Жақып Ақбаевтың қарым-қатынасы (Томск мұрағат деректері бойынша). «Тарихи дерек: археология және деректану мәселелері» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2007, 30 қазан. – 142-147 бб.

21 Научный вклад Г. Потанина в развите востоковедения // Социально-гуманитарные науки. – Бишкек. - 2007. - № 3-4.

22 Деятельность Г. Потанина в Сибирском областничестве // Социально-гуманитарные науки. – Бишкек. - 2007. - № 3-4.

23 Политические процессы в Сибири в начале ХХ в. // Известия ВУЗов. --Бишкек. - 2007. - №3.

24 Г.Н. Потанин және Сібір баспасөзі // Х. Досмұхамедов ат. Атырау мемлекеттік университеті Хабаршысы. - 2008. - № 10. – 127-131-бб.

25 М. Дулатовтың Г.Н. Потанин туралы тұжырымдары // Х. Досмұхамедов ат. Атырау мемлекеттік университеті Хабаршысы. - 2008. - №10. – 101-105-бб.

26 Григории Потанин және Сібірдегі саяси топтар // Қазақ тарихы. - 2007. - №3. - 75-77-бб.

27 Зиялылар туралы тұжырымдар // Абай атындағы Қазақ Ұлттық педогогикалық университетінің Хабаршысы. - Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар сериясы. - 2007. - №4. - 35-40-бб.

28 Г.Н. Потаниннің этнографиялық еңбектеріне тарихнамалық талдау // «Отан және Әлем тарихы ХХІ ғасырда: ғылыми парадигмалардың ортақтығы мен ерекшеліктері» атты Халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары. 2007, 22-23 қараша. - Алматы, 2007. – 106-108-бб.

29 Алаш зиялылары туралы зерттеулер // Центр Евразии. - 2008. - №2. 28-33-бб.

30 Потаниннің ХІХ ғ. Қытайға саяхаты // «Қазақстан және түркі әлемі» Халықаралық конференция материалдары. - Алматы, 29-30 сәуір, 2008. - 50-55-бб.