Физикалық көлемнің объект болып өлшенуі

Негізгі бөлімдер бір-біріне тәуелді емес, бірақ олар болса физикалық көлемдермен байланыс орнатуға негіз ретінде болуы мүмкін, бұларды олардан туынды деп аталады.

Айтылған Эйнштейн формуласын ескертсек, оған негізгі бірлік масса кіреді, ал энергия – бұл туынды бірлік, бұның және басқа да бірліктердің арасындағы тәуелділікті бұл формула анықтайды.

Негізгі көлемдерге негізгі өлшем бірліктері, ал туындыларға – туынды өлшем бірліктері лайық болады.

Негізгі және туынды бірліктердің жиынтығы физикалық көлемдердің бірліктер жүйесі деп аталады.

Бірінші бірлік жүйесі ретінде метрлік жүйе саналады, онда жоғарыда айтылғандай негізгі ұзындық бірлігі үшін – метр, салмақ бірлігі – 1 см химиялық таза су температурасы +4° с грамм (кейін килограмм) қабылданды. 1799 ж метр мен килограммның бірінші үлгілері жасалынған болатын. Бұл екі бірліктен басқа метрлік жүйе өзінің 1-ші нұсқада тағы аумақ бірліктерін (ар – 10 м жағы бойынша квадрат ауданы) алаң көлемді (стер 10 м қабырғасы бойынша көлеміне тең), сиымдылықты (метр қбырғасы бойынша 0,1 м куб көлеміне тең)

Бұлайша, метрлік жүйеде негізгі және туындылардың қосындысы ретінде алғаш рет неміс ғалымы К.Ф Гауспен 1832 ұсынылды. Бұл жүйеде негізгілер ретінде мыналар қабылданады: ұзындық бірлігі – миллиметр, масса бірлігі – миллиграмм, уақыт бірлігі- секунда. Бұл бірлік жүйесі абсолютті деп аталады.

1881 ж. физикалық көлемдердің МСЖ бірлік жүйесі қабылдады, бұлардың негізгі бірліктері келесілер болады: сантиметр- ұзындық бірлігі, грамм-масса бірлігі, секунда-уақыт бірлігі. Жүйенің туынды бірліктері болып күш бірлігі – килограмм-күш және жұмыс бірлігі – эрг саналды. Көптеген бірліктердің есептеу қиыншылығында басқа жүйелерде олардың қатынастарын анықтауға МСЖ жүенің қолайсыздығы тұрған.

ХХ ғ. Басында итальяндық ғалым Джорджи тағы бір бірліктер жүйесін ұсынды, ол МКСА «орыс транскрипциясы» деген атқа ие болды және де әлемге кең таралды.

Бұл жүйенің негізгі бірліктері : метр, килограмм, секунда, ампер, ал туындыларға: күш бірлігі- ньютон, энергия бірлігі – джоуль, қуат бірлігі- ватт.

Басқа да ұсыныстар болған, бұл халықаралық аспектіде өлшемдердің тұтастыққа ұмтылысын көрсетеді. Қазірдің өзінде кейбір мемлекеттер ежелден қалыптасқан өлшем бірліктерімен жұмыс істеуде. Мәлім Ұлыбритания, АҚШ, Канада негізгі масса бірлігін фунтты есептейді, еске сала кетсе оның мөлшері « британдық имперлік шамалар» мен «ескі винчестерлік шамаларда» өзгешелеу.

Көбіне бүкіл әлемге кең таралған халықаралық бірліктер жүйесі СИ. Оның мазмұнын қарастырайық.