Реферат пәні: Қаржы нарықтары және делдалдары
жүктеу/скачать 35,63 Kb.
|
Қаржы нарықтары және делдалдары Тлегенова Айнагуль
- Бұл бет үшін навигация:
- Пәні: Қаржы нарықтары және делдалдары Тақырыбы: Нарықтық экономика модельдері және меншік құрылымы. Қазақстандағы меншік құрылымы: сандық және сапалық сипаттамалары
- Орындаған
|
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Х.ДОСМҰХАМЕДОВ АТЫНДАҒЫ АТЫРАУ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ЕСЕП КАФЕДРАСЫ РЕФЕРАТ
2 курс 3 жыл студенті Тексерген: аға оқытушы, магистр Игалиева Л.Н. Атырау, 2021 Жоспар Кіріспе..............................................................................................................2 Нарық туралы түсінік..................................................................................... 3 Нарық шаруашылығының қазіргі заманғы модельдері...............................3 Айырбастың және нарықтың пайда болу тарихы........................................ 5 Нарықтың құрылымы және мәні...................................................................5 Нарық функциялары........................................................................................7 Нарықтың түрлері............................................................................................9 Әдебиеттер тізімі.............................................................................................12 Кіріспе
Дамыған елдердің қазіргі таңдағы экономикасының нарықтық болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономика негізгі экономикалық мәселелерді ең тиімді жолмен шешетін жүйе болып шықты. Ол бірнеше ғасырлар бойы құрылды, өркениет формасын қабылдады және болашақта бүкіл әлем елдерінің экономикалық кейпін анықтап отырады. Осы тақырыптың өзектілігі біздің еліміздегі әкімшіл-әміршіл жүйеден нарықтық экономикаға өтуіне байланысты жоғары болып отыр. Ұзақ уақыт бойы елде тауар-ақша қатынасытары және оған сәйкес меншік формалары қабылданған жоқ, ал ұлттық экономиканың дамуы әлемдік нарықтан толығымен оқшауланған еді. Нарықтың құрылуы процесінің көптеген үшкір мәселелерін жеңілдететін өзіндік буфер қызметін атқаратын (жұмыссыздық, тауар өндірісі жетіспеушілігі) табиғи және жартылай табиғи шаруашылық жойлыды. Осы тақырыпты зерттей отырып, нарық тақырыбына арналған еңбектерінің көптігін байқай аламыз (оқулықтар, ғылыми әдебиеттер) қазіргі кезде де экономистер осы тақырыпқа назарын аударып отыр, олар экономикалық қатынастарды басқарудың принциптерін, заңдарын, рычагтарын қарастырады. Адамзат өзінің өмір сүрген тарихының көп бөлігін нарықсыз өткізгенін, тек табиғи шаруашылық дамығанын көсетіледі. Кейін тауар шаруашылығы өтіп кетті, нәтижесінде экономикалық субьект жеке мүдделеріне жетуге тырысуға бастады және олар өзара еңбекті тауар өндірушілер арасында бөлді. Алғашында айырбас дамыды, оның дамуы нарық құрылуына алып келді. Нарық өзіне тән бәсекелестік арқылы тауар шаруашылығына берік негіз бола білді. Нарық – көп өлшемді ұғым, сондықтан оған нақты анықтама беру біршама қиынға соғады. Экономикада нарықтың келесі түрлерін атаған жөн: еңбекті қоғамдық бөліністен бәсекелестікті шектеу және бағдарлану деңгейіне, нарықтық айырбас етуі ұйымдастырылуына, заңдық нормалардың сәйкестігіне, нарықтық қатынастардың обьектілерінің арналуына байланысты бөлінеді. Нарықтың осы аталған түрлері өзара байланысқан және экономиканы толығымен қамтамасыздандыратын жүйе ретінде қолданылады. Нарық дамуы оның күрделенуіне алып келді, сол себепті жаңа құрылған инфрақұрылымы да күрделене түсті. Нарықтық экономика мемлекеттің бағдарлауынсыз жұмыс істеп, өмір сүруі мүмкін емес. Құн заңы тауар өндірушілерді саралайды, нарықтың бәсекелестік және еңбектің қоғамдық қажеттіліктерін қамтамасыздандыру деңгейінен тауар өндіруге өзіндік қамтамасыздандырудан ауытқушылық әсерінен әлеуметтік қабаттануды жүргізеді. Құн заңы шағын, орта және ірі өндірістің бірігуін жақсы қарсы алады, бірақ бәсекелестік барысында әлсіздер шаруашылық дербестігін жоғалтып, ірі, әрі қуаттылардың құрамына кіреді. Осылай, құн заңы қоғамға қажетті еңбектің бағасының қатынасын білдіреді. Қандай да болсын тауарды өндіруге қаншама еңбек күші кетсе, соншама оны төлеп өтеу қажетсін. Бірақ, сауда-саттық процесіне тек еңбек күші ғана емес, басқа да көптеген факторлар: тауар сапасы, сұраныс пен ұсыныс қатынасы, баға саясаты шығарылған қағаз ақша мөлшері әсер етеді. Сондықтан шын құнын әрқашан оның бағасындай емес, бірақ баға құнның маңайында орналасады.
Нарық туралы түсінік. Нарыққа бірнеше анықтама беруге болады. Нарық – тауар өндірісі және пайдалану заңдарына сай ұйымдастарылған тауар айырбасы қатынастарының жиынтығы. Нарық – сатып алушылар мен сатушылар арасындағы өзара байланысты жүзеге асыру механизмі, яғни сұраныс пен ұсыныс қатынасы болып табылады. Нарық – ел ішінде және мемлекетаралық айырбас шеңбері, өнімді өндірушілермен тұтынушыларды байланыстырады. Осылай, нарықты тауар айырбасы жиынтығы немесе тауар өндірісі мен пайдалану заңдарына сай ұйымдастырылған тауар айырбасы ретінде қарастырады. Ф. Котлердің еңбегінде нарық қазіргі уақытта бар және болуы мүмкін сатып алушылардың жиынтығы деп айтылады. Ал, «Экономикс» кітабында нарық қандай да болсын өнім немесе қызмет түрінің сатушыларын және сатып алушыларын біріктіретін механизм деген анықтама беріледі. Нарық туралы өзіндік қызықты пікірлерін американ ғалымдары Р. Липси, П. Стейнер, Д. Первис айтқан. Олар нарық деген сахна, мұнда қойылатын қойылым экономикалық мәселелерді шешетіндер жиыны қатысады: миллиондаған тұтынушылар қандай тауарды, кандай мөлшерде сатып алуды шешеді; аса көп кәсіпкерлер нені және қалай өндіруге деген сұрақтарға жауап табады; өндіріс факторы иесі кімге жіне қалай осы таурларды сату мәселелерін қарастырады. Нарық экономикалық дамудың маңызды, әрі тиімді жолдарын түсінуге және микро және макро деңгейдегі тиімділікті арттыруға арналған фундамент, негіз болады. Оның негізі барлық шаруашылық етуші 6 субьектілерінің, адамдар мен жалпы қоғамның арасындағы тауар айырбасы қатынастарының жиынтығымен сипатталады. Экономисттердің нарық айырбас саласында сатушы мен сатып алушы арасында арнайы экономикалық қатынастардың жүйесін құрайді деген пікірі толығымен расталған. Нарықтың сатушы мен сатып алушы арасындағы экономикалық қатынастарға тигізетін әсері баға, сұраныс және ұсыныс, бәсекелестік, табыс және шығын, яғни «нарықтық механизм» ұғымына кіретін элементтердің барлығын қолдану арқылы қамтамасыздандырылады. Нарық нақты әлеуметтік-экономтикалық шарттармен өмір сүреді. Ол толығымен меншік институтына тәуелді болады. Нарық қоғамның жаңғыртылуының бүкіл кезеңдерінде - өндірісте, таратылуда, айырбас және тұтынуда аса маңызды рөлі бар. Нарыќ шаруашылығының ќазіргі заманғы модельдері. Өмір сүріп жатќан нарыќтыќ жүйелер және олардың бағыттау дамуына байланысты: жағырафиялыќ орналасуынан; табиғи ресурстардың бар болуынан; дамудың тарихи жағдайын; халыќтың дәстүрі мен болмысынан; өндірістік күштің даму деңгейінен; ќоғамның әлеуметтік бағытынан; Сонымен бірге барлыќ нарыќ моделдерінде жалпы мінездер бар, оларға жататындары: меншіктің көптүрлі ќалыптарының болуы; тауарға және ќызметке еркін бағаның болуы; еркін бәсекелестің дамыған жүйесі; кәсіпкерлік ќызметтің таратылуы; экономиканың мемлекеттік реттестіруінің ерекше бір жүйесі; Нарыќтыќ экономиканың моделдерін бөліп айтуға болады, ќазіргі жағдайда пайдаланатын. Америкалыќ модель. Бұл модель капитализмнің либералды моделі, оның тиісті жағдайлары болып табылады: мемлекеттік меншіктің кіші салыстырмалы салмағы; мемлекеттің экономикадағы кіші реттеуші ролі; кәсіпкерлікті бүкіл әлемдік мадаќтау; байларға және кедейлерге жедел дифференциялау; еңбек аќы деңгейінде үлкен айырмашылыќ; халыќтың аз ќамтылған топтары өмір сүру деңгейі; Жапондыќ модель. Шаруашылыќтың ќазіргі заманғы моделінің ќалыптасуы спецификалыќ даму жағдайында өтті. Әскери шығындардан бас тарта отырып, Жапония барлыќ өзінің ресурстарын концентрация жасады, экономикалыќ мүмкіндіктерді өнеркәсіпте өсіруде. Бұл моделге тиісті: ұлттыќ экономиканың негізгі бағыттарына әсері мемлекеттік жоғарғы деңгейі; өзін ќорғау дамуының күшін және нығайтуды 5 жылғы жоспарын ќұру, 1957 жылдан жасалған; жұмысшыларды фирмаларға жолдауды өмірлік кең түрде тарату; еңбек аќы деңгейінде азғана айырмашылыќ, фирманың бастығы мен ќызметкерлерінің арасында 17 есені ќұрайды; моделдің әлеуметтік бағыты; Неміс моделі. Ол өзінің әлеуметтік – экономикалыќ мазмұны бойынша бір-біріне жаќын. Әлеуметтік нарыќтыќ экономиканың басты идеологы болып Людвиг Эрхард табылады, өзінің кітабында жаңа неміс экономикасының негізгі принциптерін ќызмет етуін жазды. Бұл жерде негізгі мінез болып табылады: эконмикаға күшті мемлекеттік әсері, әлеуметтік мәселелерде шығады; банктердің шешуші ролі; басшымен ќызметкердің айырмашылығы; Швед моделі. Бұл моделдің ерекшелігі; әлеуметтік бағыт, мүліктік теңсіздікті ќысќарту, аз ќамтылған халыќтың бөлігін ќамќорлыќќа алу. Француз моделі. Оның ашыќ ерекшеліктері жоќ. Бұл модель америкалыќ және неміс моделдерінің ортасында. Француз моделінде мемлекеттің реттеуші ролі жоғары болып табылады. Оңтүстік-Кореялыќ модель. Бұл модель өзінің экономикалыќ даму процессінде пайдалануы Оңтүстік-Кореяға аз уаќыт ішінде артта ќалған елден индустриалды дамыған ел ќатарына айналды. Бұл моделде ерекше болып табылады: экономикалыќ дауды жоспарлау; несие – ќаржылыќ сферада мемлекеттік монополияның әсері; сыртќы экономикалыќ сфераны реттестіру; Экспорт мәселесі ерекше баќылауда болады. Экономиканың жансаќтауынан кейін алдыңғы экономикада үкімет әлеуметтік бағдарламаларды енгізуге кірісті. Жоспардың және бағдарламаны орталыќтандырылған түрде пайдалануы нашар дамыған борьерді басып озуға және әлем өркениетінде белгілі бір орын алуға мүмкіндік береді. Ќытай моделі. Ќытай экономикасын реформалау ауыл шаруашылығында пайдаланудан басталды, яки "халыќтың коммунадан” жанұялыќ әдіске өтуден. Бұл модель мемлекеттік реттестіру жағдайында нарыќтыќ механизм ќызмет етумен белгіленеді. Экономикалыќ реформалар ауылда өнеркәсіптің дамуына альп келеді. Соңғы 10-жылдыќта 80 миллион жұмыс орны пайда болды. Бұның бәрі экономиканың жандануына және соңғы жылдары өнеркәсіп өндірісінің ең жоғарғы өсуіне әкелді.
Айырбастың және нарықтың пайда болу тарихы Нарықты шын мәнінде қажетті экономикалық жағдай еткен үш негізгі шарт бар. Бірінші шарты – ежелде пайда болған еңбектің қоғамдық бөлінуінің бірнеше үлкен даму сатысы бар. Олардың алғашқысы – мал шаруашылығынан егіншілік шаруашылығының бөлінуі, екіншісі – шаруашылықтың өзіндік түрінің пайда болуы, үшіншісі – сауданың құрылуы болып табылады. Кейін шаруашылықтың басқа түрлері де бөліне бастады, бөлек өнеркәсіптің мамандандырылуы дамыды. Осы процесс шексіз бола тұрып, өндірістік еңбек өсімімен тығыз байланысты. Еңбектің бөлінуі айырбасты қажет етеді. Ежелгі малшылар жер өнімдерін қажет етті, ал жер иеленушілерге ет керек болған. Осы кезден бастап айырбас пайда болды, кенеттен мөлшері ұлғая бастады. Бастапқыда белгілі бір қоғам ішінде, кейіннен қоғамдар арасында да айырбас процесі өте бастады. Алғашында оның формасы өте қарапайым болған. Этнографтардың зерттеулері бойынша Калимантан аралында және қазіргі Малайзия аймағында айырбастың қызықты алғашқы үлгілері көріне бастады. «Сатушылар» өз айырбас тауарларын «сатып алушылар» келіп, көру үшін қойп кеткен де, өздері кетіп қалған. Егер «сатып алушылар» сол нәрсені алғылары келсе, олар өздерінің айырбас тауарын қалдырып кеткен. 10 Енді сатушыға қалдырылған тауар ұнаса, ол өз тауарын тастап, айырбас тауарын алып кетеді. Мұнда біз айырбас (бартер) туындысы көрінісін бақылай аламыз. Бұл – айырбастың ең қарапайым үлгісі. Әрине, осы әдістің шынайы нарыққа жете алатын мүмкіндігі болған жоқ. «Сатушы» мен «сатып алушы» көзқарастары бір-бірімен сәйкес болмауы да мүмкін еді. Онда өз тауарларына қажеттілігін өтеу үшін ірі бір емес, бірнеше айырбас жасау керек еді. Айырбастың дамуы ақшаның пайда болыуна алып келді. Нәтижесінде, арнайы және басқа да тауарларды сатуға немесе өнеркәсіптің дамуына жол ашты. Ақшаның пайда болуымен ғана тауар өндірісі пайда болды. Басқалай айтқанда, нарыққа шығу, басқа адамдардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін өндіріс пайда болды. Екінші шарт - өндірушілердің экономикалық жағынан ерекшеленуі. Тауар айырбасы міндетті түрде эквивалентікке талпынысты ниеттейді. Ешкімнің де ұтылғысы келмейді, яғни өз тауарының орнына эквивалент- таурады алғысы келеді. Ал осындай талпыныс экономикалық шектеу және көзқарастардың ерекшеленуі негізінде туындайды. Осындай ерекшелік тарихи және меншік базасында құрылады. Әрі қарай ол ұтымдық меншікке қарай ығыса бастайды, бірақ шектеулі және ауқымды көзқарастар шеңберінде болады. (кооперативті серіктессіктер, акционерлі қоғамдар, мемлекеттік кәсіпорындар, аралас кәсіпорындар, негізінде мемлекет араласуымен және т.б.) Нарықтың шаруашылықты тиімді қолдануы үшін үшінші шарт та қажетті болады: өндірушінің өзіндік құқықтары, кәсіпкерліктің еркіндігі, шаруашылықтың әр жүйесіндегі бейнарықтық басқару. Бірақ, тауар өндіруші неғұрлым оқшауланса, соғұрлым нарықтық қатынастардың дамуына үлкен орын бар болады. Нарықты өркениеттің ірі жетістіктерінің бірі деп жиі айтып отырамыз. Бұл тұжырым дұрыс, бірақ нарықтың 11 дүниеге келуі ақыл-ойдың ғана жетістігі деп айтуға болмайды, бұл ұзақ уақыт бойы қалыптасқан тарихи дамудың нәтижесі болып табылады.. 2. Нарықтың түрлері, құрылымы және мәні. Нарықтық экономика туралы түсінік. 2.1. Нарықтың мәні Нарық категориясын тереңірек ұғыну үшін оның шаруашылық (экономикалық) іс-әрекетіндегі орнын анықтауымыз қажет. Экономикалық іс-әрекеттің 4 сферасын атап кетуге болады: 1.Өндіріс. 2.Тарату. 3.Айырбас. 4.Тұтыну. Экономиканың жалпы, әрі қарапайым мақсаты – тұтыну болып табылады. Ал экономиканың ең маңызды саласы - өндіріс. Оның әсерінсіз ешқандай нарық болуы мүмкін емес, тек өнерәсіп қана қажетті тауар массасын өндіреді. Өндірістік сфераны өзгерту – басқа да экономикалық салаларды өзгерудің кілті болады. Ол нарықтық қатынастардың, олардың жоқ жерде құрылуы үшін аса маңызды фактор болып табылады. Егер бастапқыда ешқандай өндірістік нәтиже болмаса, онда нарықтың болуы мүмкін емес. Бірақ өндіріс пен тұтыну арасында басқа да салалар болады, өнеркәсіптен кейінгі тарату жүйесі өндіріс өнімін кімге бұйыратынын, өндірілген тауардың иесін анықтайды. Тарату жүйесі адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастардың құрылуында маңызы зор. Тарату жүйесі өндірістің нәтижесі ғана емес. Өнеркәсіп процесінің тиімділігі еңбек өнімінің таратылуы нәтижесінде ғана жүзеге асуы мүмкін. Айырбас экономика иерархиясы саласында үшінші орынға иеленсе де, оның өндіріске тигізетін әсері таратумен де тепе-тең болады. Қалай болса да нарық фукнцияларын қарастырғанда оның тиімділігі айқын көрінеді. Айырбас сферасы барлық қоғамдық шаруашылықтың жүйесінде ең 13 маңызды рөлге ие. Сондықтан, тауар айырбасы жиынтығы ретіндегі нарық дамуы аса маңызды тарихи рөлге ие болған. Нарықтың механизмі ең жалпы түрде экономиканың негізгі мәселелерін шешу мақсатында өндірушілер мен тұтынушылардың нарық арқылы өзара әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру формасы деп анықтауға болады. Нарық дегеніміз не ? Басында нарық дегенді әр түрлі тауарларды сатумен байланысты жұртқа жария орын ретінде түсіедерді. Қоғамдағы экономика дамып, қиындаған сайын еарық ұғымы да өзгеріп отырады. Қазіргі дамыған қоғамда нарық деген мінднтті түрде сатушылар мен сатып алушылар кездесіп келісім жасайтын орын емес, қазіргі заманда саудатер теледидар арқылы жарнама бере алады. Сатып алущылар мен тікелей байланыспай-ақ айырбас жасаушылардың тапсырыстарын телефонмен біліп және тауарларды почта арқылы жібере алады. Сонымен еарық қоғамдық еңбек бөлінісінегізенде оқшауланған өндірушілердің арасындағы үстемдік етуші және анықтаушы байланыс әдісі ретінде көрінеді. Ал кейбір экономистер нарықамынадай анықтама береді: "Нарық шаруашыцлық жүргізетін субьектілердің өз бетімен дербес шешім" Қабылдайтын өзара қарым-қатынастар жиыны. Тауар өндірісі жағдайында нарықтың байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субьектілерін қамтиды. Нарықтың құрамна өз жұмыс күшін сатушы кәсіпкерлер де, еңбеккерлер де, тұтынушылар да, қарыз капиталының және бағалы қағаздардың иелері де тағы басқалар кіреді. Осыған сәйкес қазіргі нарықтық экономика нарықтардың бүгінгі бір жүйесі тауар мен қызметтер, жұмыс күші,қарыз капиталдарының, бағалы қағаздардың, валюталық нарық және басқалары. Жалпы нарық ұдайы өндірістің барлық сатыларына түпкі нәтижесі мен тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді. Саяси экономикалық мағынада нарықты айырбас қатынасын білдіретін экономикалық категория деп қарастырды. Ол экономикалық қатынастар жүйесінде ұдайы өндіріс жүйесінің маңызды сатысы айырбасты сипаттайды. Сонымен нарық туралы өндірістің құрамды компаненті, тауарлы өндірістің және айырбас айналасының заңдарына сүйенетін айырбас процесі. Экономикалық дамудың обьективті жағдайы нарықты және оның категорияларын яғни бағаны, ұсынысты, сұранысты, бәсекені және тағы басқаларды өмірге әкелді. Көп уақыт бойы біздің еліміздегі басқарудың экономикалық өмірде нарықтың дамуына кедергі жасағанын білеміз. Өйткені елімізде басқару әкімшілдік-әміршілдік әдісте болатын. Ал соңғы жылдары басқарудың экономикалық әдісіне көшу нарықтың айырбасқа кең жол ашы отыр. Экономикалық өмірле шаруашылық қызметін ұйымдастырудың бұл әдісі, батыстық модельдерді қайталау емес. Бұрынғы социалистік елдердегі нарықтық қатынастардың ұлғаюы шаруашылық механизмін қайта құру барысында заңды көрініс. Мысалы:Венгрияда 1988 жылдың өзінде экономикалық реформа барысында өндіріс құрал жабдықтарына көтерме сауданы енгізу арқылы нарықтық тепе-теңдік қалыптастырды. Әрбір өндіріс әдісіндегі нарық меншікке байланысты өндіріс қатынастарының бүкіл жүйесінде әрекет етеді. Біздің қоғамызда нарық өндірістің тиімділігіне халықтың әлеуметтік тұрмыс дәрежесін жақсарту бағытында қызмет істей бастады. Соңғы уақытша теориялық дискуссияларда нарық пен жоспар бір біріне орынсыз қарап қойылып жүр. Шын мәнінде ұдайы өндіріс (жоспарлы ұйымдасқан процесс). Нарықты оның икемділігін, экономиканың тиімділігін арттыруға пайдалануы аса маңызды мәселе. Сондықтан нарық ұдайы өндірісті үйлесімді дамытудың басты тұтқасы. Экономиканы нарықтық реттеу ұйымдасқан жоспарлы шарушылық механизмінің құрамды бөлігі. Сонымен бірге шаруашылықтың механизмімен тығыз байланыста әрекет етеді. Жоғарыда айтылғандай нарық болса да, оның нақты түріне байланыссыз үш негізгі элементке : бағаға, сұраныс пен ұсынысқа, бәсекеге негізделеді. Нарықтың механизмінің осы негізгі элементтерін талдап көрейік. Әрбір экономикалық жүйе негізгі үш сұрақты шешу қажеттілігіне ұшырайды, не өндіру керек ? Қалай өндіру керек ? Кім үшін өндіру керек ? Қалай өндіру керек ? Нарықтық экономикада бұл сұрақтар негізінен нарықтың көмегімен шешіледі, яғни баға, сұраныс пен ұсыныс және жалпы түрде, нақты мысал арқылы көрейік. Айталық табыстар дәрежесінің өзінің нәтижесінде адамдар ауқатты болып, тек картоппен тамақтанудың орнына етпен тамақтана бастады. Нарық функциялары. Қоғамда өмір сүретін нарықтық қатынастар қазіргі функциялар жиынтығын атқара отырып, шаруашылық іс-әрекеттің барлық жағынан әсер етеді. Функциялар мынадай болады: 1. Ақпараттық. Әрқашан өзгеріп отыратын бағалар, пайыздың мөлшерлемесі өндіріс қатысушыларына нарыққа өткізілетін қоғамға қажетті тауарлардың мөлшері, құрамы, сапасы және саны туралы обьективті ақпарат береді. Өтіп жатқан операциялар нарықты жинақтайтын және өңдейтін ірі компьютерге айналдырады. Ол нақты өте көп ақпаратты өңдейді және оның ауқымындағы барлық шаруашылық кеңістік туралы жалпы, әрі нақты ақпарат беріп отырады. Бұл әрбір кәсіпорынға әрқашан өзінің өндірісін нарықтың өзгермелі шарттарына байланысты бағдарлап отыруға мүмкіндік береді. 2. Делдалдық. Экономикалық ерекшеленген өндірушілер терең қоғамдық еңбектің бөлінуі негізінде бір-бірін анықтап, өз іс-әрекеттерінің нәтижесімен алмасу қажет. Нарықсыз қоғамдық өндіріс қатысушылары сол немесе басқа да технологиялық және экономикалық тиімділігін анықтай аламыз. 3. Баға құрушы. Нарыққа түскен өнімдер мен қызметтер материалдық және еңбек шығындары бірдей емес мөлшерде болады. Бірақ нарық қоғамға керекті шығындарды ғана мойындайды, тек осы тауарды сатушы сатуға келіседі. Осыған байланысты баға мен құн арасында тұрақты қатынастар орнайды. 4. Реттеуші функциясы – ең маңыздысы. Ол нарықтың экономиканың барлық саласына, соның ішінде өндіріске қатынасында байланысты. Нарықты бәсекесіз елестету мүмкін емес. Ішкі салаларға бәсекелестік өніс бірлігінің шығындарының өтелуін реттейді, өндірістік еңбектің, техникалық дамудың, өнім сапасының өсуі деңгейін қадағалайды. Салааралық бәсеке саладағы капиталды алу жолымен экономикалық жағынан тиімді құрылымын құрады. Бәсекелестік ортасының мазмұнын сақтауда нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік реттеу тапсырмалары бірден бір маңызды. Нарықты реттеуде маңызды рөлді бағаға әсер ететін сұраныс пен ұсыныс қарым-қатынастары атқарады. Бағаның өсуі – бұл өндірістің ұлғаюын, ал бағаның төмендеуі – сәйкесінше оның қысқаруын көрсетеді. Адам Смит: «Кәсіпкер тек өз мүддесін ғана көдейді, өз көзқарасын ғана есепке алады, бұл жағдайда ол оның ойына да кірмеген мақсатқа көрінбейтін қолмен бағыт алады. Өз мүддесін бақылай отырып, ол жиі қоғам көзқарастарына қызмет етеді», - деп жазған. Осы «көрінбейтін қол» қазіргі таңдағы экономикада реттеуші қызметін атқарады. Қазіргі кезде экономика тек «көрінбейтін қолмен» ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік басқармалармен басқарылады, бірақ нарықтық негізгі реттеуіш рөлі өзінде сақталады. 6. Сауықтырушы. Нарықтық механизм бұл – қайырылымсыздық жүйесі. Ол әрі қатал, әрі қатты. Оған әлеуметтік, қабаттану, әлсіздерге қарағандағы қайырымсыздық тиіс. Бәсекенің көмегімен нарық қоғамдық өндірісті экономикалық тұрақсыз өндірістен, өмір сүруге бейімсіз шаруашылық бірліктерінен, тазалайды, сонымен қатар тапқыр және тиімді блолып келеді. Бұның нәтижесінде барлық шаруашылық тұрақтылығының орташа сатысы көтеріледі. ІІ Самуэльсон куәлендіруі бойынша, АҚШ-та дүкендердің ашылғанынан бастап, олардың 3-тен 1 бөлігі өздерінің іс-әрекетін тоқтатуға мәжбүр болды. Шағын бизнестің орташа циклі 6 жылдан 15 аспайды. Бәсекелестік талас-тартыста ірі фирмалардың да өмірін тоқтатуы мүмкін. Әрине, өндірістің шоғырлануы шарттарында және өзерістегі монополизация әлемінде еш жерде бәсекені ашық түрде баса алмайды. Қазіргі заманда теория нарықтық, нарықтық экономика және әлеуметтік – реттелінетін нарықтық экономика түсініктеріне қандай экономикалық мазмұн береді? Нарық қазіргі кезде басты элементтері сұраным, баға және ұсыным болып табылатын дербес қосалқы жүйеге айналды. Дәл осылардың бірлігі нарық түсінігі мен аталады. Нарықтық экономика түсінігі нарық түсінігіне тағыда екі саланың өндірісті және тұтынуды қосу есебінен кеңейіп отыр. Әлеуметтік реттелінетін нарықтық экономиканың түсінігі де ерекше кең: нарықтық экономикаға (яғни сұранымға, бағаға, ұсынымға өндіріс пен тұтынуға) ол нарықтық экономиканың реттеу миханизмін құрайтын факторларын – мемлекетті, нарықтық мекемелерді, дүние жүзілік экономика ықпалын үстемелейді. Қазіргі заманғы нарықтық экономиканың дәл аталуы неліктен әлеуметтік реттелінетін деген сөздермен толықтыруды қажет етеді, тым ұзақ сөз болмас үшін осы екеуін үнемдеуге бола ма? Жоқ болмайды. Реттелінетін сөз нарықтық экономиканың қызмет ету механизмінің маңызды анықтамасын білдіреді, оның стихиялық, немесе директивалық сипатын, дәлірек айтқанда бағытталатын, реттелетін, үйлестірілетін, өлшеп отыратын сипаттарын көрсетеді. Әлеуметтік реттелінетін сөдің өзі реттеудің субъектісін, объектісін, мақсатын көрсетеді. Өзі- өзінен түсінікті болатыны: реттеудің субъектісі, тұтастай алғанда қоғамның өзі, реттеу объектісі – қоғамдық экономика яғни фирманың ішкі өндірістік қызметі емес нарықтық процестер, мекемелері мен факторлары: реттеу мақсаты – қоғамдық тұтынуларды шешу, нарықтық экономиканың барлық саласына ортақ проблемаларды жеңілдету. Әлеуметтік реттелетін нарықтық экономиканың қалыптасуын және құрылымын сызбалар арқылы да көрсетуге болады. Сызбада екі сәтке назар аударылуы тиіс. Біріншіден – нарықтық өндіріске бағындырылған экономика элементіне нарықтық экономиканың ерекше және дербес саласына айналуы. Нарық қазірде сатып алу – сату нысаны ретінде дәстүрлі тауарларды ғана емес қызмет түрлерін де, еңбекті, ақшаны, капиталды, бағалы қағаздарды, ақпаратты, ақыл ой жетістіктерінде қосады. Ал, бұлар айтарлықтай өзгеше, сатып алу - сату нарықтық жаңа салық жағдайын – материялдық – техникалық жағынан да, сатушылар мен сатып алушылардың кәсіптік білімдері жанынанда, айналым механизмінің өзіндеде талап ететін таурлар. Екіншіден, нарықтық экономика жүйесінде сұранымның міндеті өзгеруін көру маңызды, әрине, өндіріс әркашанда кез – келген оң экономиканың жүрегі болып қала бермек. Бірақ, нарықтық экономика үшін тұтынушының өндіріс нәтиждесін бағалауы бұрын тарихта болып көрмеген ерекше маңызға ие болуда. Бұл ғылыми-техикалық революция жетістіктерін меңгеру негізінде өндіріс технологиясында жүргізілген түбірлі өзгерістердің салдарынан болып табылады. Мұндай өзгерістер адамзаттың тарихында тұңғыш рет индустрияландырудан өткен елдер тобы тұрғындардың көпшілігінің негізгі материялдық қажеттерін толықтай қанағаттандыруға мүмкіндік жасады (бұл арада тұрғын үйге, тамаққа, киімге, аяқ киімге, жоғары білім мен денсаулық сақтау қажеттіктері туралы сөз болып отыр). Дәл осы жағдай өндіріс пен тұтыну орын ауыстырғандай көрінетін нарықтық экономика сызбасында көрініс тапты. Нарықтық экономика өзінің жоғары теңділігін, мына төмендегідей экономикалық міндеттерді шешуде өзінің еш қандай балама жоқтығын іс жүзінде дәлелдеп берді. Өндіріс пен тұтынудың өзара байланысын қамтамасыз ету. Нарық бұл міндетті төлем қабілеті сұранымның сатуға ұсынылған ұсынымның алуан түрлілігінің сәйкес келуі арқылы жүзеге асырады. Дербес шаруашылық жүргізуші өнім өндірушілердің еңбек нәтижелерін қоғамдық бағалау. Мұндай бағалау механизмі қарапайым тиімді және шығындылығына: сатып алу сату болғанына ие болмағанына қарайды. Дәл осы сатып алу мен сатудың болжай білуге болмайтындығы нарықты экономикаға өнім өндірушілерді және тұтынушыларды үнемі нарықтық формада болуға мәжбүр ететін жинақтық береді. Бағаның еркін қозғалуы. Бұл сұраным мен ұсыным еркін өзара әрекет етуі процесінде нарықтық бағалардың көлемімен қозғалысы қалыптасатынын білдіреді. Бағалардың еркін қозғалысы нарық қана қамтамасыз ете алады, нарық дегеніміздің өзі де осы бағалардың қозғалысына жасалған кезкелген кедергі нарықтық экономиканы бүлдіруге пара – пар. Нарық түрлері. Нарық жүйесі – әр алуан шарттары мен іс-әрекеттерімен сипатталатын барлық нарық түрлерінің жиынтығы. Нарық әр түрлі сатыда, барлық сфераларда және іс-әрекеттің барлық түрлерінде мемлекеттің әр аймағында құралады. Сондықтан да нарық жүйесі күрделі, әрі алуан түрлі болып келеді. Заңнамада салықтың келесідей жүйелері көрсетілген: 1) ресми 2) Бейресми Бейресми нарық –заңсыз және тіркелмеген іс-әрекеттермен айқындалатын көлеңкелі экономиканың айырылмас бөлшегі. Нарықтың екі типін ажыратады: жетілген және жетілмеген бәсекелестік. Әрбір нарық түрінің жеке арнаулы міндетіне қарамастан, олардың барлығы өзара тығыз байланыста ғана болып қоймай, сонымен қатар бірін бірі шарттастырады. Әрбір тауарөндіруші өзінің өндірісін дамыту мақсатында, өндірістік шикізаттың, капиталдың және жұмысщылардың осыған сәйкес нарықта сатып бере алатындай мөлшерде есептесе алады. Осылардың әрқайсысында, өз алдына көршілес нарықта бар сұраныс және ұсыныс назарға алынады. Қоғамдағы экономикалық өмір екі сатыда дамиды: Айырбастау кезеңінде басқарушы субьектілерді анықтайтын микроэкономикалық; 2) Өндірістің жұмысын, оның ішінде нарықтың жағдайын, бүкіл ұлттық шаруашылық көлеміндегі халық экономикасын сипаттайтын макроэкономикалы; Нарық жүйесі меншіктің формаларының шарттарында, басқарушы субъектілер іс-әрекеттерінің еркіндігіне және өз іс-әрекеттерінің жауап беру нәтижесінде еркін баға беру, сәйкес экономикалық рычагтар көмегімен нарық процестерін басқаруда мемлекеттік қатысуын құрайды. Ішкі нарықта ұлттық экономика интеграциясы нәтижесінде гипермакроэкономиканың мазмұнын анықтаған микро шаруашылық қатынастарының жүйесі әсер етеді. Нарық құрылымы шарттарынан тәуелді нарық құралады. Бірақ, нарықтың барлығында да бір бірімен байланысты болып келеді және бір- бірін толықтырып отырады: 1. Нарықтық қатынастар обьектісі бойынша: o Тауарлар мен қызметтер; o өндіріс элементтері; o еңбек күші; o несие капиталы; o қаржы; o бағалы қағаздар; 2. Географилық жағдайына байланысты: o жергілікті; o аймақтық; o ұлттық; o әлемдік; 3. Бәсекелстік деңгейі бойынша: o еркін; o монополистік бәсекелі; o олигоплиялық; o монополиялы; 4. Сауда көлемі бойынша: o бөлшектік; o көтермелі; 5. Басқару механизмі бойынща: o жеткілікті бәсекелестік; o жеткіліксіз бәсекелестік; o реттелетін (мемлекет бақылауында) Осылайша, нарық тауар айырбасының қатынастарының дамыған жүйесі ретінде өз алдында бөлек нарық жүйесін көрсетеді, ол үлкен және біріктірілген нарық элементтері түрінде болады. Бұл, ең алдымен, нарық ресурстары, сонымен қатар басқалары. Өз алдына бұл нарықты одан да жұқаланып, бөлініп кетеді. Нарық осындай маңызды функцияларды атқарады: ақпараттық, делдалдық, бағақұрышы, сауықтырушы, басқарушы. Экономикалық жүйенің жұмыс істеуі, оның тепе- теңдігі және ілгері дамуы нарықты институттардың өз дәрежесінде жұмыс істеуіне байланысты. Олардың істейтін арнайы мамандырылған мекеме орындары. Қазіргі уақытта бұл институттар бір- бірімен байланысты және мүдделі. Ерекше нарық шеңберінде жұмыс істеп, бір- бірімен байланысты және арнайы міндеттер атқаратын институттардың жиынтығы нарықты экономиканың инфрақұрылымын құрастырады. Нарықты инфрақұрылымның бөлінуі, олардың арнайы мазмұны нарықтардың қазіргі жағдайларда жұмыс істеулеріне қарай төмендегіше бөлінеді: Дамыған елдердің тәжірибесінде қаржы құралдарының айналыс мерзімі бір жылға толмайтын болса, онда бұл ақша нарығы құралы деп саналады. Ұзақ мерзімді және орта мерзімді құралдар капитал нарығына жатады. Әр қилы елдерде қаржы құралдарын қысқа, орта және ұзақ мерзімдерге бөлу әр түрлі болады. Қазақстанда негізінен қысқа мерзімді қаржы құралдары ақша нарығының құралдарына қатысты, ал орта және ұзақ мерзімділері- капитал нарығына қатысты. Ақша нарығының құралдары, ең алдымен бизнес салалары мен мемлекеттік ұйымдардың өтімді қаржыларын қамтамасыз ету үшін қызмет етеді, өйткені капитал нарығының құралдары жинақ және инвестициялау процестерімен байланысты. Ақша нарығы құралдарының үлгілеріне вексельдерді, банк акцептерін, чектерді, банкноттарды, төлем карточкаларын және т. Б. жазуға болады. Капитал нарығының құралдарына облигациялар, акциалар, орта және ұзақ мерзімді несиелер жатады. Қазақстан Республика мемлекеттік реттеу органдарының қаржылық есеп берулерді ұсынудың белгіленген тәжірибені сәйкес қаржы құрылымын былайша көрсетуге болады: Ақша нарығы. Ақша қаражаты қаржының негізін құрайтындықтан, ақша нарығының маңызы мен мәні алдыңғы қатарға шығады. Қолданысқа енген уақытынан бергі әр түрлі формадағы ақшалар операциялар нарығында жүзеге асқан барлық ауыспалы айналымға қызмет етіп келеді және ол кез келген қаржы нарығының бастапқы субстанциясы болып табылады. Депозит нарығы. Халықтың табысты екі негізі бөліктен: тұтынуға арналған табыс пен жинақтауға арналған табыстан тұрады. Уақытша бос ақша қаражаттар әр түрлі салым негізінде банкке және қаржы- несие мекемелеріне тартылады. Ақшалай депозиттерге трансформацияланады, банктер ақшаны пайдаланғаны үшін иелеріне тиісті ақшалай сыйақы- пайыздар төлейді. Несие нарығы. Депозиттер түрінде банкке түсетін қаражаттың бір бөлігі одан ары несиелер ретінде бөлінеді. Комерциялық банктер уақытша бос ақша қаражаттарды шоғырландыру арқылы әр түрлі мақсаттарры үшін заңды және жеке тұлғаларға несие береді. Ақшалар нарықта несиелер ретінде айналыста болады. Қарыз алушылар бұл несиелерді пайдаланғаны үшін банкке тиісті пайыздар төлейді. Валюта нарығында Қазақстан нарығында операциялардың бір бөлігі ұлттық валюта жүзеге асырылады. Бағалы қағаздар нарығы. Басқа да қаржы құралдары секілді бағалы қағаздар тұтастай қаржы нарығына жағымды әсерін тигізеді. Бағалы қағаздар ақша ресурстарын қайта бөлудің жұмылдырылған қаражаты болып табылады. Барлық нарықтар сияқты, бағалы қағаздар да нарықты сатып алу, сатумен байланысты экономикалық қатынастар жүйесін құрайды. Нарықтың мөлшері- қоғамдық еңбектің мамандануы дәрежесімен тікелей байланысты. Бағалы қағаздар нарығы- тікелей алғашқы және қайталама нарықтан тұрады. Алғашқы нарықта мемлекеттік және муниципалды облигациялар, сол сияқты акциалар. Алғашқы нарықта бағалы қағаздардың тікелей инвесторлары: коммерциялық және инвестициялық банктер, биржа фирмалары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары. Бағалы ғағаздардың қайталама нарығы- эмитент бағалы қағаздары, орталықтанған немесе орталықтанбаған сатып алу мен сатуды түсіндіреді. Бағалы қағаздар- спецификалық тауар, барлық тауар сияқты тұтыну құны мен бағасы бар. Бағалы қағаздардың тұтыну құнының мәні- белгілі дәрежеде табыс келтіреді, пайыз және дивидент төлегенде, бағалы қағаздардың құн курсының өсуі нәтижесінде келетін табыстар. Еңбек нарығы. Еңбек нарығы дегеніміз- ең алдымен жұмыс күшіне сұраным. Еркін еңбек- бұл тиімді экономиканың негізі.Өндіріс факторларының бір бөлігінің нарығы есебінде көрінетін еңбек нарығы. Онда жұмысшы күшін сатады. Еңбек нарығы еңбек биржасы есебінде ұйымдастырылған. Мемлекеттік қаржылар инфрақұрылымының керекті бөлігін құрастырады. Олар өз міндеттерін орталық және жергілікті бюджет арқылы атқарады.
Пайдаланылған әдебиеттер 1) Қазақ Энциклопедиясы"Қазақ Энциклопедиясы", 6 том 2) С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова, У.А Жанандаров Экономикалық теория. Оку құралы. Жалпы редакция С. Әкімбековтікі. — Астана: 2002. ISBN 9965-408-99-8 3) С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова, У.А Жанандаров Экономикалық теория. Оку құралы. Жалпы редакция С. Әкімбековтікі. — Астана: 2002. ISBN 9965-408-99-8 4) Интернет желісі жүктеу/скачать 35,63 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|