Зерттеудің хронологиялық шеңбері

1. 
   Кеңес қоғамының құрылуы және оның қоғамдық саяси өмірі
   

1917 жылдың 24–25 қазанында Ресейде большевиктер партиясы басқарған төңкеріс болып, Уақытша үкіметі құлатылды. Қысқа мерзімде большевиктер Петроград, Мəскеу, Иваново- Вознесенск, Төменгі Новгород, Тверь, Ярославль, Екатеринбург жəне тағы басқа өнеркəсіп орталықтарында жаңа Кеңес өкіметін орната бастады. Төңкеріс кезінде жұмыс істеген Кеңестердің Бүкілресейлік II cъезінде большевиктердің ықпалымен Жер жəне Бейбітшілік туралы тарихи Декреттер қабылданып, В.И.Ленин басқарған бірінші Кеңес үкіметі Халық Комиссарлар Кеңесі құрылды. Сонымен қатар Кеңестердің съездер аралығында елдегі өкіметтің жоғарғы органы болып Бүкілресей Орталық Атқару Комитеті сайланды. Дəл осы кезеңде алдағы аталған Декреттермен қатар, большевиктер үкіметі «Ресей халықтары құқықтарының декларациясы», «Еңбекші жəне қаналушы халық құқықтарының декларациясы» атты маңызды құжаттарын, Ресей Федеративтік Республикасын құру туралы қаулысын жариялады жəне социалистік құрлыстың негізгі кезеңдерін белгіледі .

Большевиктер билікке келсімен оларға қарсы бағытталған «ақтар қозғалысы» қарулы күрес бастап, Ресейде азамат соғысының оқиғалары орын алды. Кеңес өкіметі жаңа орнығып жатқан кезде көпұлтты Ресейде ыдырау үрдістері басталды, соған байланысты Финляндия, Польша, Əзербайжан, Армения, Грузия, Эстония, Латвия жəне Литва өздерінің тəуелсіздіктерін жариялады. Сонымен қатар Украинада Орталық Рада, Қазақстанда «Алаш Орда», Түркістанда Қоқан автономиясының үкіметтері құрылды, олар жергілікті халықтардың мүддесін қорғайтын саяси күштер болды .

Бірақ Қазан төңкерісіне дейін Ресейді «халықтар түрмесі» деп олардың бостандығын жақтаған В.Ленин, И.Сталин жəне тағы басқа большевиктердің көсемдері өздері билікке келгеннен кейін, «ұлы державалық» пиғылдарын анық көрсете бастады. 1918–1919 жылдары большевиктер басшылығы, Қызыл Армияның күшімен, Украинадағы, Қазақстандағы жəне Түркістандағы ұлттық үкіметтерді талқандап, құғынға ұшыратты, олардың орнына аталған аймақтарда Кеңес өкіметі орнатыла бастады.

Бөлініп кеткен территорияларды қайта қосып алу саясатын Кеңес үкіметі жалғастыра берді. Польшаның тəуелсіздігін таныса да, қалай да осы елді қайта қосып алу амалын Кеңестік Ресей басшылары іске асыруға кірісті. Сондықтан большевиктер осы кезде поляктармен жүргізілген келіссөздерге немқұрайлы қарап, екі мемлекеттің арасындағы қатынастарды одан сайын шиеленістіруі, ең соңында Кеңестік Ресей мен Польшаның арасындағы соғысқа əкеп соқты. 1920 жылы кеңес-поляк соғысы кезінде Варшава түбінде Қызыл Армияны талқандаған поляк халқы өз тəуелсіздігін сақтап қалды [1].

Большевиктердің Ресей халықтарының тəуелсіздігіне қарсы болғанын Теріскей Кавказ жеріндегі оқиғалардан байқауға болады. Осында өздерінің тəуелсіздігін жариялаған Армения, Əзербайжан жəне Грузияға Кеңестік Ресейдің басшылары ашықтан ашық қоқан-лоққы саясат жүргізіп, неше түрлі арандатушылық ұйымдастыра бастады. Осындай саясатты жүргізуде, əсіресе И.Сталин, С.Киров, С.Орджоникидзе сияқты большевиктер партиясының белгілі қайраткерлері ерекше белсенділік көрсетті. Осы мемлекеттерге «еңбекшілер ерекше қарсы болып, бізден көмек сұрады» деген сылтаумен Ресей басшылары 1920 ж. сəуір айында Қызыл Армияны жіберіп, мусаватистер үкіметін құлатып, Əзербайжанда Кеңес өкіметін орнатты. Тура осындай жолмен қараша айында дашнактар билігі жойылып, Кеңес өкіметі Арменияда орнады . Ал 1921 жылдың мамыр айында Қызыл Армия тəуелсіз Грузияға басып кіріп, осындағы ұлттық үкіметті құлатып, осы жерді кеңестендіруге жол ашты. Сөйтіп, большевиктердің агрессиялық саясатының нəтижесінде армян, грузин жəне əзербайжан халықтарының тəуелсіздіктері жойылды.

Əр түрлі ұйымдастырылған арандатушылықтан кейін, 1920 жылы Түркістан майданының (қолбасшысы М.Фрунзе) əскерлері патша кезінен сақталып келген Бұқар жəне Хиуа хандықтарын басып алып, осы жерлерде 1918 ж. құрылған Түркістан Автономиялық Кеңестік Республикасымен қатар «құыршақ» Бұқар жəне Хорезм Кеңестік Республикаларын жариялады. Осы уақыттан бастап, əскердің күшімен орнатылған Кеңес өкіметіне қарсы Орта Азия халықтарының 20 жылға созылған қарулы күресі басталды. Оның себептері туралы Кеңестік Ресейдің Қарулы Күштерінің Бас Қолбасшысы С.Каменев: «...Кеңес өкіметінің шаралары, шын мəнінде, отарлаушылық саясат болды. Сондықтан ол ұлттық қозғалыстың дамуына əкеп соқты. Қызыл гвардияшылар отрядтарының сорақылық істері басмашылардың көбеюіне əсер етті», — деп көрсеткен . Осыған орай бір кезде большевиктер кемсітіп, «басмашылар қозғалысы» деген соғыс, шын мəнінде Түркістанның жергілікті халықтарының Кеңес үкіметінің озбырлық саясатына қарсы бағытталған ұлт-азаттық қозғалыс болды. 1922 жылы Ресейдегі азамат соғысы большевиктер үкіметінің жеңісімен аяқталды. Қызыл Армия жеткен жерлердің көбісінде Кеңес өкіметі орнатылды, бірақ тəуелсіздіктерін жариялап, Ресейден Польша, Финляндия, Латвия, Эстония жəне Литва бөлініп шықты.

Атақты советолог Р.Пайпстың айтуынша, «Ленин ұлттық проблемаға оны қалай шешу үшін емес, қайта оны қалай пайдалана білу керек деп қарады» дегенімен келісуге болады. Дегенмен, халықтардың сенімінен айырылып қалмау үшін, 1917 жылғы Декларациядағы уəделерін большевиктер азамат соғысының қиын кезеңінде іске асыра бастады. Сөйтіп, олар ұлттық аймақтарды уыстарында ұстап қалғысы келді.

Өздеріне пайдалы «пролетарлық интернационализм» принципін негізге алып, большевиктер 1918–1920 жылдары Ресей құрамында бірқатар автономиялар құрды. Бұл жұмысты жүргізгенде олар орталық аппарат пен көбінесе орыстардан тұратын жергілікті партия ұйымдарына сүйенді. 1918 жылы Еділ бойындағы немістер коммунасы, ал 1919 жылы Татар-Башқұрт Автономиялары құрылды. Бірақ Татар-Башқұрт Автономиясының басшылары «пантюркизм» жолына түсті деп үріккен большевиктер бұл Автономияны екіге бөлді. Сөйтіп, 1920 жылы Башқұрт Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы, Татар Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы, Қазақ Кеңестік Автономиялық Республикасы, Дағыстан жəне Таулы Кеңестік Автономиялық Республикалары, сонымен қатар Шуаш, Карел, Удмурт, Мари, Қалмақ Автономиялық облыстары мен округтары құрылды. Ал 1921 жылы Коми, Кабарда, Қырым Автономиялары пайда болды .

Азамат соғысының аяғына қарай бұрынғы Ресей кеңістігінде Украин, Белорус, Əзербайжан, Армян жəне Грузин Кеңестік Социалистік республикалары жəне Қиыр Шығыс Республикасы пайда болды. Оларды большевиктер құрған үкіметтер басқарды. Орта Азияның Қызыл Армия басып алған жерлерінде «қуыршақ» Бұқар жəне Хорезм Халық Республикалары құрылды.

1920–1922 жылдары осы республикалардың көпшілігі Ресей Федерациясымен шаруашылық жəне дипломатия салаларында одақтастық туралы келісім-шарттарға қол қойды. Ал бұл республикалардың партия ұйымдары облыстық партия комитеті ретінде РКП (б) Орталық Комитетіне тікелей бағынатын болды. Орталық Комитет ұлт аймақтарындағы жергілікті халықтардың өкілдеріне сенімсіздікпен қарап, сол жерлердің басшылығына көбінесе комиссарларды Мəскеуден жіберіп немесе сондағы орыс жұмысшылары мен солдаттарды қойды. Соңғылардың Орта Азиядағы «басқаруы» туралы партияның Орталық Комитеті 1920 жылдың маусым айында арнайы Қаулы қабылдап, онда: «Отаршылдық психологиясы дарыған орыс жұмысшыларының қолында Кеңес үкіметі 2,5 жыл болса да, келімсектер мен жергілікті Түркістан халықтарының қарым-қатынастары өзгерудің орнына одан сайын шиеленісе түсті», — деп көрсеткен [2].

Осындай жағдайға байланысты Орталықпен басқа республикалармен жəне олардың халықтарымен қарым-қатынастарды заңдастыратын мəселелер қаралып талқылана бастады. Соның нəтижесінде Грузия басшылары Махарадзе, Орахелашвили, Мдивани қарсы болса да 1922 жылдың басында РКП (б)-ң нұсқауымен Грузия, Армения жəне Əзербайжан біріктіріліп, Теріскей Кавказ Кеңестік Социалистік Федерациясы құрылды. Ал 1922 жылы тамыз айында Кеңестік Республикалардың Федерация негізінде Одағын құру туралы жоспарды Сталин басқарған комиссия қарай бастады. Жалпы федерация арқылы Ресей, Украина, Белоруссия жəне Теріскей Кавказ Федерациясының бір одаққа кіру жоспарын Ленин ұсынды. Ал Сталин бұл республикалар Ресей құрамына автономиялар ретінде кіру керектігін дəлелдеді. Осы кезеңде басқа да ұсыныстар болды. Мысалы: Грузия басшылары Теріскей Кавказ Федерациясындағы республикалар əрқайсысы жаңа одаққа бөлек кіруін қалады. Осындай ұсынысты Татар, Башқұрт автономияларының басшылары да қолдады. Ал Украинаның өкілдері федерацияның орнына конфедерация құру керектігін дəлелдеді. Бірақ Сталин бұл ұсыныстарды қабылдатқызбай, өзінің автономиялық жоспарын жақтап: «Ұлттық аймақтардағы жас буын коммунистер, тəуелсіздік ойынын ойын ретінде түсінгісі келмей, бізден тəуелсіз республикалардың конституцияларын іске асыруды талап етеді», — деп большевиктердің республикалар құруын «тəуелсіздік ойынымен» салыстырады. Сөйтіп, басқарушы партияның ұлыдержавалық саясат жүргізітіндігін айқын байқатады .

Бірақ Ленин Сталиннің «тым асығыс» шараларын сынға алып, партияның Орталық Комитетінде өзінің жаңа одақты федерация негізінде құру туралы жоспарын қабылдатқызады. Əрине, өздерінің осы жоспарларына қарамастан, Ленин мен Сталин де құрылатын одақты болашақта біртұтас ірі коммунистік державаға айналдыру мақсаттары болғанын байқау онша қиын емес.

1922 жылдың желтоқсан айында Украинаның, Белоруссияның, Теріскей Кавказ жəне Ресей Федерациясы Кеңестерінің республикалық съездері өтті. Олар большевиктердің қысымымен республикалар одағының құрылуын жақтаған шешімдер қабылдады жəне Бүкілодақ Кеңестерінің І съезіне делегаттар сайлады. Осы уақытта Қиыр Шығыс Республикасы таратылып Ресейге қосылды .

1922 жылдың 30 желтоқсанында Мəскеу қаласында Бүкілодақ Кеңестерінің І съезі өтті. Съезд төрт республика: Ресей, Теріскей Кавказ Федерациясы, Украина жəне Белоруссия бірігіп, Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының (КСРО) құрылуы туралы Қаулы шығарды жəне КСРО-ның құрылғаны туралы Декларация мен Шарт қабылдады. Онда республикалардың одақтық мемлекетке бірігуінің принциптері мен шарттары баяндалды. Съезде КСРО Орталық Атқару Комитеті (ОАК) сайланып, оған төрт тең төрағалар болып М.Калинин (Ресей), Н.Нариманов (Теріскей Кавказ), Г.Петровский (Украина) жəне А.Червяков (Белоруссия) сайланды. Бірақ тең төрағалық қағаз жүзінде қалып, аз уақыттан кейін Орталық Атқару Комитеттегі билік толық М.Калининнің қолына көшті.

1923 жылы шілде айында Орталық Атқару Комитетінің ІІ сессиясы КСРО-ның Конституциясын қабылдап, оны Бүкілодақтық Кеңестерінің ІІ съезі 1924 жылдың 31 қаңтар айында бекітті. Конституция бойынша КСРО-ның жоғарғы үкімет органдарының қарауына мынандай мəселелер жататын болды: сыртқы саясат, соғыс жариялау мен бітім жасау, КСРО мен республикалардың шекаралары, КСРО құрамына қабылдау, КСРО Қарулы Күштері, көлік пен байланыс, халық шаруашылығын жоспарлау. Осыған қарағанда Конституция федерациядағы Орталықтың билігін заңдастырды. Əсіресе Конституцияның ІV-тарауы бойынша Орталық үкімет республикалардың ішкі жағдайларындағы барлық мəселелерге араласып тұруға мүмкіншілік жасады. Ал Конституциядағы республикалардың Одақтан шығу құқығы көп жылдары қағаз жүзіндегі бап болып қала берді .

Жаңа Конституцияның негізінде КСРО өкіметінің Жоғарғы Органы Кеңестердің Бүкілодақтық съезі болды. Ал съездің араларында жұмысты екі палаталық Орталық Атқару Комитеті жүргізетін болды, оның палаталары Одақтық Кеңес жəне Ұлттар Кеңесі деп аталды. Бүкілодақтық съезге делегаттар губерниялық съездерінде сайланды. Ал губернияларға бөлінбеген республикаларда тікелей Кеңестердің республикалық съездерінде сайланды. Жұмысшы табының рөлін көтеру үшін сайлау кезінде 1 жұмысшының даусы 5 шаруаның даусына теңелді. КСРО-ның Орталық Атқару Комитетінің атқарушы жəне басқарушы органы — КСРО-ның Халық Комиссарлар Кеңесі құрылып, оның ішінде Халық Комиссариаттары, Мемлекеттік Банк жəне Мемлекеттік Жоспарлау Комиссиясы бекітілді [20].

Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетіне барлық республикаларда міндетті түрде орындалатын декреттер мен қаулылар шығару құқығы берілді. Сессиялар арасында жұмысты Орталық Атқару Комитетінің атынан оның Президиумы жүргізді. Президиум республикалардың қарым-қатынастарын, оларда шыққан қаулыларының Одақ Конституциясына сəйкестігін бақылайтын болды. Халық Комиссарлар Кеңесінің құрамында контрреволюция, шпионаж жəне терроризммен күресетін Ерекше Мемлекеттік Саяси Басқарма (ОГПУ) құрылды. Конституция барлық республикалардың тұрғындарына бірыңғай азаматтық белгіледі.

Кеңестік федерация большевиктердің үгіт-насихат, саяси ұйымдастырушылық жұмыстары арқылы құрылған көп ұлтты держава болды. Терезесі тең болып қосылған республикалардың барлық ресурстары бір Орталыққа бағындырылды, ал саяси басқаруды Коммунистік партия өз қолына алды. Осындай жағдайда большевиктерге экономиканы дамытуға, ішкі жəне сыртқы саясатты жүргізуге толық мүмкіндік пайда болды. Ал КСРО Конституциясы, белгілі ғалым Элен Каррер д.Анкосс көрсеткендей, «Интернационализмге үйрететін мектепке» айналды. Сонымен қатар Кеңестер Одағы сияқты алпауыт Коммунистік державаның құрылуы большевиктерге халықаралық аренада əр түрлі арандатушылық, «революцияны экспорттау» саясатын жүргізуге мүмкіндік берді. Кеңес Одағының пайда болуымен «Қызыл империяның негізі қалыптаса бастады».

КСРО құрылғаннан кейін Кеңес үкіметі ұлттық республикаларда көптеген саяси, экономикалық жəне мəдени шараларды іске асыруға кірісті. Республикалардағы басқару аппаратына жергілікті халықтардың өкілдері кіргізіле бастады. Бірақ оларға көбінесе сенімсіздікпен қараған Коммунистік партия ұлттық аймақтардың басшылығына өзінің өкілдерін жіберіп тұрды. Сөйтіп, Одақтық басқару жүйесінің ерекше билігі бюрократиялық орталықтандыру процесінің күшеюіне əкеп соқты.

“Әскери коммунизм” саясаты экономикалық және саяси-әлеуметтік салаларды қамтитын кешенді іс-шаралардан тұрды. Аталғандардың ішінде ең бастысы өндірістік құралдарды мемлекетке өткізу, орталықтандырылған басқаруды енгізу, еңбек өнімдерін теңгермешілік негізде бөлісу және большевиктер партиясының үстемдігін бекіту болды. 1918 жылдың 28 маусымында Кеңес үкіметі барлық ірі және орташа кәсіпорындарды мемлекет меншігіне алу туралы Декрет қабылдады. Келесі жылдарда ұсақ кәсіпорындар мемлекетке өтіп, ел ішіндегі өндіріс саласындағы жекеменшік кәсіпорындар жойылды. Сонымен қатар өте қатаң салалық басқару түрлері енгізілді. 1918 жылдың көктемінде сыртқы сауда саласында да мемлекеттік монополия тәртібі енгізілді. Мемлекеттің азық-түлік үстемдігін барынша кеңейту үшін азық-түлік салығы азық-түлік салғыртымен ауыстырылды. Ол бойынша шаруалардың күнкөрісінен артылған азық-түлік қоры әскерлер мен өндіріс жұмысшыларын қамтамасыз ету үшін ешбір өтеусіз алынды. Азық-түлік салғырты ірі, орта және ұсақ кәсіпорындарды жаппай мемлекеттендіріп, сауда-саттыққа, нарыққа тыйым салып, ақша айналымын тоқтатып, жұмысшылардың еңбекақысын нан, ет, май, картоп түрінде төлеумен бірге жүргізілді. Күшпен алынған өнімдер үшін шаруаларға түбіртек қағаз және құнсызданған ақша берілді. Үкімет бекіткен азық-түлік бағасы базардағы нарықтық бағадан 40 есе төмен болды. Шаруалардың қарсылығын басу үшін ауылдарға қаруланған жұмысшы жасақтары жіберіліп, ауыл тұрғындарының азық-түлік қорлары еріксіз түрде тартып алынды. “Әскери коммунизм” саясаты тауарлыақшалы қатынастардың жаппай жойылуына әкелді. Өндірістік және азық-түлік тауарлар жалақы түрінде тепе-тең бөлінді. Мұндай жағдай қоғамдық топтар арасында жалған әлеуметтік теңдіктік пікірді тудырды. Бұл саясаттың дәрменсіздігі “қара нарық” ошақтарын көбейтіп, қоғамдағы алыпсатарлықтың етек алуына жол ашты. 1918 жылдан бастап бұрынғы қанаушы таптар өкілдері еңбектік міндет тәртібіне тартылды, ал 1920 жылы жаппай еңбекке араласу міндеті енгізілді.

1. 
   
   
   жүктеу/скачать 60,31 Kb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: