Реферат Тақырыбы: «Түркістан»

Кеңес одағына өз үстемдігін орнатып, бас салуға фашистік рейх мұхит дайындалды. Большевизмнен ұлтшыл социолистік Германияның ең басты дипломатиясы сонау отызыншы жылдардың аяқ шетінен бастап -ақ болашақ қарсылаасы жөнінде деректер жинай бастады. Сол себепті пактуранизм мен пантюркизмге қызығушылық таныту кездейсоқтық еместін, өйткені рейх большевиктерге уқарсы күресте КСРО – ға саны көп түрлі халықтар өкілдерін қатыстыруды көздеген болатын. Бұған қоса “Түркі картасын” жобалап, германия Туркияға қысым көрсетуді де ойластырған сыңайлы. /1/

1941 жылы көктемде Германия сыртқы істер минстірлігі жанынан Ресей мәселесіне қатысты істер жөніндегі комитет құрылды. Ол совет – Герман басшыларымен шығыс министр восына өзгертііледі. Оны Альферд Розенберг басқарады. Қызметкерлер арасында белгілі лингивист -профессор, КСРО- ғы түркі халықтары жөніндегі маман Герхард фон Менде бар еді. Осылайшы, Совет -герман соғысы қарсаңында түркі халықтары мен пантюркизм жөніндегі ақпараттарды жинау дипломатиялық каналдар арқылы (баяндамалар мен Германияның Туркия мен КСРО- ғы елшілігінің хабарламалары) және Фон Менде тәрізді ??? ғалымдар мен түрік -татар эмигранттарының көсемдерін осы іске тарту арқылы екі бағытта жүргізілді.

Осы орайда Мұстафа Шоқайдың зайыбы Мария Горина Шоқайдың естеліктеріндегі Германияның совет одағына тұтқиылдан соғыс ашу күні яғни, 22 маусымда М.Шоқайдың тұтқындалып, басқа да “кепілдікке алған құрметті зиялылармен” компьень қорғанына қамалғандығы туралы жазбаларының астарында жатқан саяси іс -әрекеттің мәні түсінікті болатындай. Дегенмен неміс рейхіне қолдау көрсету мәселесі жөніндегі пікірлердің бір орынға тоғыспай, екі айрылғанын атап өткен жөн тәрізді.

М.Шоқай Мехмет Элин Ресульзаде, Гаяд Исаки, Ахмед – Зеки Велиди, Рашид Ризмати, Абдул -Гани Усман, Джафар Сейд Ахмед тәрізді “Прометей” лигасына біріккен басқа да, түркі халықтары ұлтының қозғалысының көрнекті қайраткерлерімен бірге Рейхтың сыртқы істер министрлігінің “қара тізіміне ” енгізіледі. Бірақ большевиктік идиологияға қаншама қаны қарайған өшпенділігі болғанымен, бұлар Гитлердің диктаторлық тәртібін қолдауға мүлде құлықты еместін /2/.

Бұдан әрі қарай өткен оқиғалар ужелісі төмендегідей 1941 жылы 25 шілдеше Германияның түркиядағы елшісі Франц Фон Папен өз елінің сыртқы істер министірлігінің назарын немістердің КСРО -ға қарсы соғыстағы жетістіктері автоматты түрде Пантурандық қозғалыстың кең қанат жайып, қарқын алуына жағдай жасайтындығына аударады.

Осы жылдың бесінші наурызында ол алдыңғы материалдарға қосымша Туркиядан сыртқа істер министлігіне пантюркизм мен оның көсемдері туралы анықтама құжаттарын жібереді. Сана саналық көп адамадар тізімінің ішінде Нури патша есімі де аталады. Германия сыртқы істер министірлігіне Нури патша тұлғасы қызығушылық туғызып, қыркүйек айында, дәлірек айтсақ 11, 18, 25 күндері сыртқы істер министірлігінің мемлекеттік хатшысы эрнест Вермани онымен тиянақты түрде келіссөз жүргізеді. И. Гилязов атап өткендей, Герман дипломатиясының ??? шылығының ең үлкен қателігі. Туркиядағы пактюрдық қозғалыстың күш қуаты жөніндегі бағалауда ол тек нури патша тәрізді жекеленген саясаткерлер пікірене ғана арқа сүйеген еді. Түрік тілді және ислам дініндегі әскери тұтқындарды бірінші дүниежүзілік соғыс кезеңінен бері өмір сүріп отырған Вюнсдорфтағы лагерь үлгісіндегі жеке лагерьлерге бөлек орналастыру керек, бұл орындалса пан турандық ???? көрсетуші әскери құрылымдар ретінде пайдалану мүмкіндігін қарауға ұсынатын болады. Германия жаулап алған территорияларда түрік және мұсылман халықтарын басқару түріктердің өздерінің құзырына беріліп, сегіз парақтан тұратын сұхбатты толық жазбасында Нури патшалық паунтурандық идеалар мен пікірлердің маңызын жан жақты баяндап түрік үкіметінің КСРО мен Германияға қатысты ұстанып отырған сыртқы саяси бағыты туралы айтқан пайымдаулары да бар.

1941жылы қазан айында елші Фон Поленнің қолдау және дәнекерлік көрсетуімен екі түрін генералы қырым жарты аралы ауданындағы совет -герман майдан даласына баруға әрекет жасайды. Бұлар Туркия әскери академиясының бастығы Ал -фуад эрден мен бұл кезде зейнеткер Хосию Эмир Менде еді. Олардың осы сапары , Герхард Фон Менде пікірінше, легионды құруға итермелеген соңғы іс -әрекет болғандай. Ал, түрік зерттеушісі Зехра Ондер шығыс легионын құру идеасының авторы Нури – патша екендігін көрсетеді /3/.

1941 жылы желтоқсан айында Альфред Розенберг Гитлерге түріктік легиондарды құру идеасын қолдайтындығы туралы есептік -анықтамалық құжат жолдайды. Гитлер бұл идеаны толық қуаттайды.

1942 жылы қаңтарда сыртқы істер мианистірі Иоахим Фон Риббентрон пантурализмді белсенді түрде қолдау туралы нұсқау береді міне, сол кезден бастап қана вермахт легион құру туралы жоспарды тікелей іске асыру жоспарларына кірісе бастайды.

Шығыс легиондарын әскери тұтқындардан ғана емес орыс, украин, кавказ және түрік татарлардан шыққан ұлт өкілдерінен де құрылды.

Профессор П. Фон Мюлен көрсеткендей мұндай эмигранттардан түскен арыздың көп болғандығы сондай 1941 жылы 1 шілдеде бұл мәліметтерді тіркеу орталықтарын ашуға байланысты нұсқау ғана шығады. Өйткені, немістер жағы ақгвардияшыларды майданға қалу совет тұрғындарына кері әсер етіп, КСРО тарапынан көрсетілетін қорлықтың күшеюінен қорққан еді.

Легионның алуғашқы құрылымдары жаулап алынған Польша территориясында құрылды әрі оың штаб пәтері де сонда орналасады.

1942 жылы наурызда бұл құрылым жаулап алынған КСРО -ның территориялық аймақтарында да пайда бола бастады.

Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде немістер түрік тектес және басқа халықтар есебінен түрлі шығыс легиондарын құрды. Соның бірі - “Түркістан легионы”. Легион қашан және қандай жағдайда деген сауалға жауап беруге ынта көрсеткен авторлардың ойы әр түрлі. Мысалы Ә. Байшуақұлы “1941 жылдың күзінде Гитлер Шығыс Пруссияға келген кезінде генерал Эркилеттің ұсынысын мақұлдап сол жылы 30 қарашады Түркістан легионын құруға шешім қабылдады Оны жалақтау 162- ші жаяу әскер дивизиясына тапсырылды”/1/.

Ал тарихшы ғалым Белан мынадай деректер келтіреді. 1941 жылы 18 шілдеде түрік бас штабы академиясының бастығы А.Ф. Эрден неміс елшісі папенмен сөйлескенде кавказда “жергілікті халықтардың федерациясын”, ал, каспийден шығысқа қарай “Тәуелсіз тұран” мемлекеттін құру туралы идеяны ұсынады. Берлиундегі түрік елшісі гереде осы пікірді сол қалпында сыртқы істер министірінің шенеунігі Вайцзеккерге жеткізген. 1941 жылдың қыркүйек айында пантүріктік бірден – бір идеолог нури -патша Папен арқылы рейх басшыларына ирандық Әзербайжан, Орта Азия, Қазақстан, Башқұртстан, Дағыстан, Қырым түбегін қамтитын советтік республикалар есебінен мұсылман пантүріктік мемлекеттік құрылымды ұйымдастырудың қажеттігін айтқан.

Осы мәселені зерттеп жүрген ғалым Бақыт Садықовтың еңбегінде, 1941 жылдың желтоқсан айының басында Альфред Розенберг Гитлерге түріктік легиондарды құру идеясын қолдайтындығы туралы естелік анықтама құжат дайындайды (жолдайды) Фюрер идеаны толық қуаттайды. Осыған орай 1942 жылдың қаңтарында сыртқы істер министірі Иоахим фон Риббентроп пантуранизмді белсенді түрде қолдау жөнінде нұсқау береді. Міне, сол кезден бастап қана Бермахт легион құру туралы мәселені тікелей іске асыру жоспарын қолға алу керек.

Бұл мәселе жөнінде орысша, немісше жарық көрген көптеген материалдарды сараптай келіп Искандер Гилязов 1941 жылдың күзінде Германияның әскери және саяси басшылығы КСРО ның шығыс халықтарымен жұмысты өз түсінігімен жүргізсе кейінрек, қарашаның орта кезінде бұл ұмтылыс ресми директиваға ұласты: Гитлер Түрік легионын құруды қолдайды. Бұл шешім негізінде кейін Польша жерінде Түркстан, армиян, грузин және кавказ мұсылман, (кейінрек Әзербайжан және солтүстік кавказ болып бөлінеді) төрт легионды құру туралы 1941 жылы 22 желтоқсанда ОКВ – ң бұйрығы шығады. Шығыс министрлігінің комиссиясы Еділ бойы және жайық жағалауының халықтарын басқа әскери тұтқындардан баста бөлсе де Еділ -татар легионын құру жөніндегі бұйрыққа 1942 жылы 15 тамызда ғана қол қояды.

Енді мемлекет қауіпсіздігі органдарындағы қылмыстық іске тағы да оралайық. Мұнда 1942 жылы эрнекке, кейін генерал -майор Хайгендорф басқарған “Түркістан легионы ” құрылды делінген. Штаб бастығы болып неміс армиясының офицері Робель тағайындалады. Батальон командирлері қызметіне де тек неміс офицерлері бекітіледі. Орта және кіші командирлік қызметтерге өзге ұлт өкілдерін қоюға рұқсат етіледі. Аталған қызметке Қызыл Армиядағы атақ – дәрежесіне қарамай тек “лайықтыларды” ғана бекіту қатаң ескертілді.

“Түркістан ұлттық кеңесі ” президенттің орынбасары Баймырза райт былай дейді: “Тұтқындарды өз мемлекетіне қарсы қою халықаралық қағидаларға қайшы” болатын. Сондықтан да бұл тұтқындардан бұл қадамға өз еркімен бағындыратын айғақтайтын қолы қойылған екі нұсқа қағаз алынатын. Осы құжаттың бір нұсқасы Женеваға жіберілетін. Екіншісін өз еркімен Түркістан құрамасында кеңестерге қарсы соғысуға дайынмын деп ант ішемін деп көрсетіледі және онда Түркітан легионы немістердің ұйғаруынша бұған қазақтар, өзбектер, түркмендер, тәжіктер, қырғыздар, ирандар, дүнгендер, қарақалпақтар және шығыс татарлары енді.

Түркістан легионын құру дәуірін 3 кезеңге бөлуге болады: