Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері

1946-1991 жылдардағы Қызылорда облысындағы күріш шаруашылығының игерілу тарихын жаңа тарихи ауысымда қорытып, жаңа көзқарастар тұрғысынан ашып көрсету және күріш шаруашылығының даму барысындағы материалдық-техникалық базаның даму сатысын жүйелеп көрсету, сонымен бірге күріш шаруашылығын дамытуға өзіндік үлес қосқан мамандардың кәсіби біліктілігін жетілдірудің барысын жан-жақты зерттеу, күріш шаруашылығын игерудегі негізгі проблема яғни экологиялық проблемаларды ашып көрсету ғылыми зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады.

Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылып отыр:

• 
  1946-1991 жылдардағы облыстағы күріш шаруашылығының дамуындағы жетістіктер мен кемшіліктерді анықтау және талдау;
  
• 
  қарастырылып отырған кезеңдегі күріш шаруашылығының материалдық-техникалық базамен қамтамасыз етілуі және кадр құрамы, олардың динамикалық өсуін сандық және сапалық өзгерістерін нақты мәліметтер арқылы көрсету;
  
• 
  күріш өнімін өндірудегі экологиялық проблемаларды талдау;
  
• 
  күріш шаруашылығын дамытудағы агротехникалық әдістерге, өндірістің механизациялану жұмысына талдау жасау;
  
• 
  Қызылорда облысының күріш шаруашылығын дамыту барысында шетелдермен экономикалық байланыстарға талдау жасау.
  

Зерттеу жұмысы жан-жақты тексерілген, обьективті ғылыми жүйелік негізде орындалды. Қызылорда облысының 1946-1991 жылдардағы күріш шаруашылығының даму тарихы материалдарын саралағанда қоғамның сол кезеңдегі даму тенденцияларын шынайы көрсету басты өлшемге алынды.

Еліміздің егемендік алуымен төл тарихымыздың шынайы түрде жазылуы отандық тарихымыздағы кеңестік дәуірде сыңар жақ зерттелген тақырыптардың жаңаша қалыптасқан тұжырымдары басшылыққа алынды. Ғылыми жұмысты зерттеу барысында жинақтау, талдау, салыстырмалы түрде қорыту тәсілдері қолданылды. Зерттеу лабораториясы обьективті тарихи принципке негізделді.

Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.

Магистрлік диссертацияның хронологиялық шеңбері 1946-1991 жылдарды қамтиды. Яғни, осы хронологиялық шеңбер аралығындағы күріш шаруашылығының даму тарихы, жетістіктері мен кемшіліктері, проблемалары қарастырылады.

Зерттеу жұмысын жазу барысында партия орталық комитетінің пленумдарының, конференцияларының шешімдері қарастырылып, сараптама жасалынды. Сондай-ақ Қызылорда облыстық мемлекеттік мұрағатының қорлары пайдаланылды. Атап айтқанда 342, 384, 500, 581, 664, 670, 589 қорларының деректері негізге алынды және ғылыми айналымға енгізілді. Магистерлік диссертацияда статистикалық материалдарға да сараптама жсалынды. Олар диссертацияда сандық нәтижелерді қорытындылау және ұқсас жайларға салыстырмалы сипаттама жасау үшін пайдаланылды. Сонымен қатар магистерлік диссертацияны жазу барысында баспасөз беттерінде жарияланған тақырыпқа байланысты деректер, мәні бар мәліметтер пайдаланылды. Атап айтқанда «Егемен Қазақстан», «Сыр бойы», «Ақмешіт ақшамы», «Жаршы» және т.б. мерзімді басылымдардағы тақырыпқа байланысты шыққан материалдарға шолу, талдау жасалынды.

Суармалы күріш шаруашылығын дамытудың тарихи тәжірибесін зерттей отырып көптеген деректер ғылыми айналымға ендірілді.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы нақты деректер негізінде Қызылорда олысындағы күріш шаруашылығының даму тарихын қазіргі заман талабына сай және жаңа тарихи шындықпен обьективті тұрғыдан жан-жақты талданылып көрсетілуі. Қол жеткізілген ғылыми нәтижелерге сай мынадай нақты жаңалықтар бар:

• 
  біз қарастырып отырған тақырыптың бұрын-соңды арнайы зерттеу объектісі болмауы;
  
• 
  Күріш шаруашылығының даму тарихын тың деректік материалдар негізінде жаңа тарихи контексте сомдап, обьективті тұрғыдан жан-жақты талданылуы;
  
• 
  соғыстан кейінгі кеңестік заманда облыстың күріш шаруашылығын дамытудағы жетістіктер мен кемшіліктерінің себептері тарихи шындық негізінде айқындалды;
  
• 
  Қызылорда облысындағы қарастырылып отырған кезеңдегі күріш шаруашылығының материалдық-техникалық базамен қамтамасыз етілуі мен кадрлар құрамы нақты деректер негізінде талданды;
  
• 
  күріш шаруашылығын дамытуда Сыр еңбеккерлерінің қосқан үлесі жан-жақты көрсетілді;
  
• 
  суармалы күріш шаруашылығын дамытудың тарихи тәжірибесін зерттей отырып көптеген деректер ғылыми айналымға енгізілді.
  

Зерттеу жұмысында көтерілген мәселелерге кешенді талдау жасаудың маңызы зор. Диссертация жұмысының қорытынды тұжырымдарын облыс тарихына қатысты зерттеу жұмыстарына ғылыми негіз ретінде пайдалануға болады. Сонымен қатар өлкетану сабақтарында арнайы курс ретінде қолдануға болады.

• 
  1946-1991 жылдар аралығындағы Қызылорда облысы Қазақстандағы күріш өсіруші негізгі аймақ ретінде қалыптасты;
  
• 
  қарастырылып отырған кезеңдегі облыстағы күріш шаруашылығының дамуындағы жетістіктер нақты деректер негізінде сараланды;
  
• 
  кеңестік идеологияның өктемдігі, күріш шаруашылығы саласындағы зиянды зардаптары көрсетілді;
  
• 
  қарастырылып отырған кезеңдегі күріш шаруашылығының материалдық техникалық базамен қамтамасыз етілуі және кадрлар құрамы, олардың динамикалық өсуін, сандық және сапалық өзгерістері мұрағат деректері арқылы талданды;
  
• 
  күріштен мол өнім алудағы дала академигі Ыбырай Жақаевтың технологиясы зерттелді;
  
• 
  Қызылорда облысында соғыстан кейінгі жылдардағы Сыр еңбеккерлерінің күріш шаруашылығын дамытуға қосқан үлесі жан-жақты талданды.
  

Кіріспеде магистрлік жұмыстың өзектілігі көрсетіліп, мақсат пен міндеттері және негізгі нысаны белгіленіп, мәселенің зерттеу деңгейі сараланды. Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдары, тәжрибелік маңызы, тақырыптың хронологиялық шеңбері анықталып, тарихнамасы мен пайдаланған деректерге сипаттама беріледі.

Республикамызда күріш ежелден өсіріліп келе жатқандығы белгілі. Сондықтан да оның тарихы, тіпті әріде жатыр. Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан облыстардың ауа-райы күріш өсіруге өте қолайлы. Бұларда өте көп жер мен су ресурстары бар. Осы мүмкіндіктердің көзін тауып пайдаланудың арқасында Қазақстан күріш өндірудің негізгі базасына айналдырылды [31.5б].

Сыр өңірі өте көне суармалы егіншілік аймағына жатады. Мұны ескі қоныс орны мен көне ирригациялық құрылыс жүйесі қалдықтары дәлелдейді.

Сыр өңірі, қазіргі Қызылорда облысы территориясы кіреді. Мұнда алғашқы күріш егісі 1896 жылы пайда болып, 1897 жылы егіс көлемі 300 гектарға, ал 1913 жылы оның егіс көлемі 800 гектарға жеткен [44.9б]. Бірінші дүниежүзілік соғыс, одан кейінгі азамат соғысы және 1917-1918 жылдары болған қуаңшылық пен шаруашылықтың құлдырауы салдарынан 1914-1920 жылдары күріш егіншілігі үлкен күйзеліске ұшырады.

Кеңес өкіметінің алғашқы жылдары еліміз елеулі экономикалық қиындықтарға душар болды. Оның бірден-бір себебі, егістікті жаппай суға бастыру, су қашыртқылауды реттеусіз, жүйесіз жүргізу топырақтың тұзданып сорлануына және батпақтануына әкеліп соқты. Мұның өзі бұл учаскелерді тастап басқа учаскелерге ауысуға, сөйтіп көшпелі егіншіліктің пайда болуына ықпал жасады [31.5б].

1918 жылы 17 мамырда РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесінің «Түркістан аймағында суландыру жұмысын жүргізу туралы» декреті шығып, оған 50 миллион сом қаржы бөлінді [31.5б]. Осы декретке сәйкес су жолдарын салу, майда арықтардың орнына ірі каналдар қазу ісі қолға алынды.

Ал, 1920 жылы Түркістан Республикасының суландыру жүйелерін қалпына келтіру жөнінде декрет шықты. Егіншілікті жан-жақты өркендетуге жағдай жасады. Мысалы, 1921 жылы Қазалы су шаруашылығы округінде ескі суару жүйелерін жөндеу және жаңа суару жүйелерін салу жұмыстары жүргізілді [44.9б].

Екінші бесжылдықта Оңтүстік Қазақстанда ирригациялық жұмыстар бұрынғысынан да кең көлемде жүргізілді, суармалы жерлер кеңейтіліп, каналдар салынды. Іске қосылған суару жүйелері маңайындағы жерлерді егін шаруашылығына пайдаланудың арқасында күріш егісінің көлемі арта түсті. Әсіресе Сыр өңірінің көшпелі шаруалары 1929-1931 жылдары ұжымдастырылып, негізінен жер өңдеу серіктестіктері мен артельдерге кірді. Сол жылдары облыста 160 ауыл шаруашылық ұжымдары құрылды [31.5б].

Үшінші бесжылдық жылдарында ирригациялық құрылыс Қазақстанда жаппай өріс алды, әсіресе Қызылорда облысында ұлғая түсті. Мұнда колхоз құрылысына дейін болған 500 кішкене арық жүйелері біріктірілді. Мелиорация, суландыру бағытындағы құрылыс жұмыстары негізінен 1930 жылдары басталды [35.162б].

1940 жылы кеңейтілген ірі 144 канал арық жүйелері қалды. Олар колхоздардың 80 мың гектар суармалы егістігіне су берді. Осы жылы күріш егісінің көлемі республикада 28,1 мың гектарға жетті [31.5-6бб].

Кеңес үкіметі Сыр өңіріндегі көптеген тусырап жатқан тың жерлерді игеруге тапсырма берді. 1940 жылы Сырдария өңірін суландырудың үлкен бағдарламасы жасалды. Сырдария өзеніне плотина салу, сөйтіп, суармалы жерлердің егіс көлемін 120 мың гектарға жеткізу көзделді. Сыр елінің еңбеккерлері үкімет шешімін қуана қарсы алып, оны орындауға жұмыла кірісті.

Екінші дүниежүзілік соғыстың басталуына байланысты бұл маңызды шараны белгілеген мерзімінде аяқтауға мүмкіндік болмады.

Сыр өңірінде екінші дүниежүзілік соғысынан кейін халық шаруашылығын өркендетудің 1946-1950 жылдарға арналған төртінші бесжылдық жоспарларына сәйкес облыс ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің алдына егіс көлемін шұғыл арттыру, егіншілік мәдениетін көтеру, жалпы ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығы мен өнімділігін арттыру міндеті қойылды. 1945 жылы Қызылорда плотинасын салу қолға алынып, ол 1956 жылы пайдалануға берілді, оған 15,7 миллион сом қаржы жұмсалды [31.6б].

Республиканың күріш шаруашылығы тың және тыңайған жерлерді игеру арқылы кеңейтілді. КОКП Орталық Комитетінің тың және тыңайған жерлерді игеру жөніндегі 1954 жылғы ақпан-наурыз пленумдарының шешімдерін жүзеге асыру нәтижесінде, Қазақстанда түбегейлі өзгерістер жасалды [31.6б]. Мысалы, 1953 жылы республикада 29,2 мың гектар жерге күріш дақылы егіліп, оның әрбір гектарынан республика бойынша 22,1 ц. өнім жиналды. Сол жылы қоймаға 25,5 мың тонна күріш тапсырылды. Соның ішінде Қызылорда облысында 1953 жылы - 34 500 гектарға, 1954 жылы – 25 000 гектар, 1955 жылы – 25 000 гектар, 1956 жылы – 25 000 гектар, 1957 жылы – 25 000 гектар жерге күріш егілді. [52.72п].

1957 жылдан бастап республикада күріш егісінің көлемі жыл сайын азая бастады, 1958 жылы 18,3 мың гектар болса, сөйтіп ол 1960 жылы 13,1 мың гектар ғана, соның ішінде Қызылорда облысында 12,2 мың, ал Алматы облысында 0,1 гектар болды [29.7б].

Ал, 1960 жылдары Қызылорда облысында 12,2 мың гектар жерге ғана күріш егілді.

Күріш егісінің күрт азаюына негізгі себеп: республикада күріш плантацияларын ирригациялық түрде орналастыруға қажетті жұмыстар талапқа сай жүргізілмеді, мұнсыз ауыспалы егісті игеру және күріш өсірудің агротехникалық тәсілдерін жүзеге асыру мүмкін емес еді.

1965 жылы облыста 35,3 мың гектар жерге күріш егілді. Ал, 1968 жылы облыста 119,3 мың гектар жерге ауыл шаруашылық дақылдары егілген болса, оның 54,5 мың гектары күріш егісі болды. Қызылорда облысындағы күріш егісінің соңғы үш жылда көлемі тез өсті [53.5п].

Бұрын бұрқанша байлау бермеген асау Сырдария өзені екінші рет бұғалықталып, Қазалы су торабының құрылысы салынды. Сырдарияны бөгеп, су торабын жоспарланған мерзімде іске қосу үшін сол кездегі аудан басшылары Ә.Байшуақов, Б.Мырзахметов, құрылыс басшылары Э.Гукасов, Ә.Тыныбаевтар аянбай еңбек етті. 1969 жылы желтоқсан айының 30-жұлдызында Қазалы су торабы іске қосылды [35.163б].

Мұның нәтижесінде 60 мың гектар егіндік суармалы жерлерге және 450 мың гектар шабындықтар мен жайылымдықтарға су шығаруға мүмкіндік болды [31.8б].

1970-1975 жылдар аралығында облыс бойынша 283 бригада ұйымдастырылып, оның ішінде 195 бригада күріш егу жұмысына тартылды.

1970 жылы – 62,6 га, 1971 жылы облыста күріш – 70,4 мың гектар болса, 1972 жылы – 70,7 мың га, 1973 жылы – 74,1 мың гектар жерге егілді [54.59-63п].

Ауа райы қолайсыз болған 1980 жылы облыс бойынша барлық егілген күріштің әрбір гектарынан 1960 жылғы 18,4 центнер орнына 49,0 центнерден өнім жиналды немесе 2,7 есе артты.

Салыстырмалы цифрларды алатын болсақ, тоғызыншы бесжылдықтың әрбір жылында мемлекетке 215,6 мың тонна күріш тапсырылған болса, ол оныншы бесжылдықта 300 мың тоннаға дейін өсті. Облыс диқандары әсіресе, оныншы бесжылдықтың қортындылаушы 1980 жылында ерен еңбек етіп, мемлекетке 372 мың тонна астық сатты. Сөйтіп, Сыр бойынан республика қоймасына 22,7 миллион пұт маржан күріш қосылды [55.55].

Тоғызыншы, оныншы бесжылдықтар кезінде күріш өсірушілер арасында ақ күріштің атасы, екі мәрте Социалистік Еңбек Ері, КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Ыбырай Жақаевтың жолын қуатын диқандар саны онан әрі көбейді. Жақаевшылар қозғалысы егіншілердің нағыз университеті, социалистік жарыстың жаңа бұқаралық формасы болып табылды [31.8б].

Он бірінші бесжылдықтың үш жылы да республика күрішшілері үшін ауа-райы қолайсыз болды. Қызылорда облысы егіншілері үшін алғашқы жылы бұрын-соңды болмаған ұзаққа созылған жаңбырлы көктем егіс егу жұмысын қиындатты. Мемлекет қоймасына жоспардағыдан 2,2 миллион пұт артық астық құйылды. Облыс бойынша күріштің әрбір гектарынан 45,7 центнерден [29.20б] дән жиналды.

Ал, 1986 жыл мен 1990 жылдар аралығында 96,0 мың гектарға жетті [31.10б]. Мұнда әрбір аудан мен шаруашылықтың жер-су жағдайы, күш-мүмкіншіліктері есепке алынды. Дәлірек айтқанда, он бірінші бесжылдық ішінде республикада күріш өндіру 12 пайызға, ал егіс көлемі 4,6 пайызға артты [57.50п].

Он екінші бесжылдықта белгіленген шаралар бойынша бесжылдықтың аяғында Қызылорда облысында жалпы егістің көлемі 260 мың гектарға дейін жетті. Оның ішінде 105 мың гектарға күріш егілді. Сыр өңірі ақ күрішті алқапқа айналды.

Соғыс жылдары және соғыстан кейінгі жылдары күріш шаруашылығын дамытуда кадр мәселесі де күн тәрбінен түспеді. Әсіресе, механизатор кадрларының құрамын нығайтуға баса көңіл бөлінді. Оған бұрынғы кадрлар тартылды, қысқа мерзімде курстарда оқытып-үйрету қолға алынды. 1947 жылы Қызылорда қаласында гидромелиоративтік техникум ашылды. 1976 жылы Жамбыл гидромелиоративтік құрылыс институтының филиалының ашылуы облыс өміріндегі мәні зор тарихи оқиға болды. Институтқа қабылданған студенттер инженер-гидротехниктер, инженер-механиктер, құрылыс инженерлері біліктіліктері бойынша мамандандырылды.

«Қызылорда облысындағы күріш шаруашылығының дамуы: проблемалары мен келешегі» атты екінші тарауда Қызылорда облысындағы күріш өсірудің перспективалары мен экологиялық зардаптары, оның проблемалары зерделенген.

1954 жылдан бастап, тез арада ауыл шаруашылығын тарихта болмаған дамуын қамтамасыз ету мақсатымен, жаңа шаралар жүзеге асырыла бастады. Ол шаралардың жоғарыда айтып өткендей негізгісі 1954 жылы ақпан-наурыз пленумынан кейін жүзеге асырыла бастаған тың және тыңайған жерлерді игеру жөніндегі саясаты болып табылады.

Бүгінгі таңда осы саясаттың біздің республикамызға тигізген пайдасы болды ма деген заңды сұрақ туады. Тың игеру саясаты аз-кем болса да, дағдарысты баяулатты, оны әлеуметтік-экономикалық саясаттан көруге болады. Сол жылы отан қоймасына 25,5 мың тонна күріш тапсырылды, ал 1965 жылы 1953 жылмен салыстырғанда республикамызда күріш егісінің көлемі 13,1 мың гектарға, әр гектардан алатын өнімі 9,2 центнерге, мемлекетке күріш сату 2,5 есеге артты. Қазақстан біртіндеп еліміздің күріш өсіретін ірі базасына айналды [31.6б].

Қазақстанда алғашқы жылдары егін егілетін жер көлемін арттыру есебімен яғни негізінен экстенсивті жүргізілгені белгілі. Тым қысқа мерзімде шамадан тыс өте көп жерді жыртып тастау партия мен халықтың ұлы еңбегі ретінде бағаланды, шұғыл және төтенше қимылдар республикамызға зардабын тигізді, оны елеп-ескерген жан болған жоқ. Тың белсенді игерілген 7 жылда (1954-1960) жылдары Қазақстанда 25,5 гектар, ал РСФСР-да 16,6 млн. гектар тың және тыңайған жерлер игерілгені белгілі. Бұл жерлердің біразы жоспарсыз, жоспардан тыс артық жыртылған еді. Өйткені тың жерлерді игеру туралы алғашқы нұсқау қабылданған КОКП Орталық Комитетінің ақпан-наурыз (1954 ж) пленумының келісімі бойынша 1954-1955 жылдары тың және тыңайған жерлердің есебінен дәнді дақылдар егісінің көлемін еліміз бойынша кемінде 13 млн арттыруы, ал оның 6,3 млн. гектарын Қазақстанда жырту көзделсе, ал келесі 1954 жылы 13 августа қабылданған партия мен үкіметтің «Астық өндіруді молайту үшін тың жерлерді онан әрі игеру туралы» қаулысында айтылған жерлердің аумағын 1956 жылы 30 млн. гектарға жеткізу белгіленді. Бұл міндетті еліміз Қазақстанда 3 миллионнан астам жер артық жыртылғандықтан мерзімінен бір жыл бұрын орындады, яғни 1955 жылдың өзінде-ақ еліміздегі жаңа тың және тыңайған жерлер көлемі одақта 29,7 млн гектар, ал Қазақстанда 18 млн. гектар болды [58.1б]. Қазақстан тәрізді бұрыннан мал шаруашылығы ата кәсіпке айналған, шұрайлы жайылымдар мекенінде мұндай асыра сілтеушілік болмауға тиіс еді. Бірақ, бәрі керісінше болды [59.93б].

Соның ішінде Қызылорда облысында қысқа мерзімде миллиондаған гектар жерді игеріп, оны ауыл шаруашылық айналымына енгізу, соның ішінде күріш өндіруді күрт арттыру мақсатында қазақ халқының ұрпақтан-ұрпаққа қастерлеп жеткізе білген табиғи бірлігі бұзылмаған даланың таза экологиясына шабуыл басталды. Әкімшіл-әміршіл жүйенің барлық күш-қуаты іске қосылды. Бұрын болып көрмеген көлемде жерді жырту және орны толмас экологиялық апаттарға алып келді. Күріш егуді қарқынды игерген алғашқы кезең 1954-1958 жылдары 25 мың гектар жерге күріш егілсе, 1958-1960 жылдары 12,2 гектар жерге егілген, яғни жердің есепсіз жыртылуы, оның эрозияға ұшырауы малдың табиғи жайылымын күрт қысқартып, оның санының өсуіне кері әсерін тигізді. Мал жайылымының, жем-шөптің жетіспеушілігі байқалды. Осының нәтижесінде ауыл-шаруашылығының дәстүрлі саласы – мал шаруашылығы орны толмайтын шығынға ұшырады [59.93б].

Қазақстан бойынша жеті жылдыққа (1959-1965 жылдар) белгіленген жалпы өнімді 70 пайызға өсірудің орнына 15-ақ пайыз өнім алды. Үлкен көрсеткіштерге қол жеткізу үшін аса үлкен территориялар жыртылды. Тың жерлерге елді мекендер салу мен инфроқұрылымдар жүйесін жасау мақсатында мыңдаған гектар құнарлы жерлер бөлінді. Мұның өзі ауыл шаруашылығының даму деңгейінің артуының орнына төмендеуіне әкеп соқты.

Қазіргі таңда ауыл шаруашылығы саласы мемлекеттік маңызға ие болып отыр. Себебі кез-келген елдің мақсаты – өзінің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Өңірдің ерекшелігіне байланысты Сыр бойында суармалы егін шаруашылығы жақсы дамыған. Қызылорда облысының басты ерекшелігі бұл – инженерлік жүйеге келтірілген егіс алқаптары.

Соғыстан кейінгі 1946-1991 жылдар Қызылорда облысында күріш шаруашылығының дамуында оң өзгерістерге толы кезең болды. 80-жылдардың аяғында күріш егісінің көлемі 100 мың гектарға жетті. Облыс республикада өндірілетін күріштің 80 пайызын, Одақ бойынша 20-25 пайызын берді.

«Сыр күріші – ел ырысына» айналды. Отан қоймасына облыс болып тапсырылып жүрген бір миллион пұт астықтың орнына 10,15,20 миллион пұт, кейінірек 25 миллион пұтқа дейін күріш тапсыру дағдыға айналды. Қызылорда облысы күріш фабрикасы деп дәріптелді. Облыс экономикасы нығайды. Халықтың әл-ауқаты артты. Тамаша еңбек озаттары атанған жұлдызды аналар қатары көбейді.

Қорыта айтқанда соғыстан кейінгі жылдардағы облыстағы күріш шаруашылығын игеру тарихының зерттелуінің бүгінгі тәуелсіздік ұрпақтары үшін танымдық тәрбиелік маңызы зор.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1.«Қазақстан - 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. //Егемен Қазақстан.-2012.-15 желтоқсан.-4б

2.СЫР ЕЛІ. Қызылорда облысы: Энциклопедия/Бас редактор Б.Ғ.Аяған.-Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. -544б. 274бетте

3.Қазақстан күріші. –Алматы: Қайнар, 1969.- 320б.

4.Аскоченский А.Н. Орошение и обводнение. -Москва, 1961.

5.Ерлепесов М.Н., Амантаев А.Е. Орошаемое земледелие. –Алматы: Қайнар,1968.

6.Кереев М.К. Город на Сырдарье:-Қызылорда: Тұмар, 1968.-42б.

7.Ерлепесов М.Н., Амантаев А.Е. Суармалы егіншілік. –Алматы: Қайнар, 1968.-243б.

8.Шәріпов И.А. Ы.Жақаев және оның ізбасарлары. –Алматы: Қайнар, 1969.-39б

9.Күріш өсіретін шаруашылықтардың экономикасын көтеру. –Алматы: Қайнар, 1968.-110б.

10.Қозыбаев М. Казахстан – арсенал фронта:-Алматы: Қайнар, 1970-180б

11.Қазақстандық Социалистік Еңбек Ерлері.- Алматы: Қазақстан, 1970.-Т.2.-716б.

12.Волконский Н. Күріш егісін суарушыға көмек. –Алматы: Қайнар, 1970.-119б

13.Айдосов А. Жер иесі – жастар:-Алматы, Қайнар, 1971.

14.Әбдікәрімов И. Сенімді қадаммен: (Қызылорда облысы Жалағаш ауданы еңбеккерлерінің күріш өсіру тәжірибелері туралы). –Алматы: Қайнар, 1972.-142б

15.Рыспаев К. Шөлге шабуыл. –Алматы: Қайнар, 1973.-140б.

16.Сапақов Ә. Орденді «Гигант» колхозы. –Алматы: Қайнар, 1974.-92б.

17.Отарбаев А., Жарылқасынов А. Сыр маржаны. –Алматы: Қайнар, 1978.-119б.

18.Салғарин Қ. Ақмаржан: очерктер. –Алматы: Қайнар, 1976.-123б.

19.Жапбасбаев М. Күріш өсірудің агроклиматтық жағдайлары. –Алматы: Қайнар, 1977.-88б.

20.Қазақстанның оңтүстігінде суармалы жерді игеру. –Алматы: Қайнар, 1977.-88б

21.Ергешбаев Н. Күріш өндіруді мамандандыру және шоғырландыру. –Алматы: Қайнар, 1978.-119б.

22.Қонаев Д.А. Таңдамалы сөздер мен мақалалар. –Алматы: Қазақстан, 1978.-302б.

23.Отарбаев А. Ақ күрішті ауыл. –Алматы: Қайнар, 1980.-88б

24.Бәйімбетов О. Шиелі шынарлары. –Алматы: Қайнар, 1980. -110б.

25.Қазақстан күріші (өңделіп 2-ші басылуы). –Алматы: Қайнар, 1982.-280б.

26.Алтынбеков Ә. Дән қадірі. – Алматы: Қайнар, 1982. -160б.

27.Зайцев В.Б. Күріш жайлы сұқбат.(Ауд.Қ.Ж.Батпенов). –Алматы: Қайнар, 1982. -175б.

28.Мейірманов Т.П. Қазақстандағы суармалы жер және оның тиімділігі.-Алматы: Қайнар, 1982.-167б.

29.Әлімбетов Қ. Күріш өндіруді интенсивтендіру. –Алматы: Қайнар, 1983. -140б.

30.Құттаяқов Ш. Салиманың көктемі.Очерктер. –Алматы: Жалын, 1984.-88б

31.Күріш өсірушінің анықтамалығы. –Алматы: Қайнар, 1985. -136б.

32.Мұстафаева Б. Жүз центнер жолында. –Алматы: Қайнар, 1986. -105б.

33.Суармалы гектарлар. –Алматы: Қайнар, 1987.-152б.

34.Әбдіразақов Б. Ақ күріш зергерлері (очерктер жинағы). –Алматы: Қайнар, 1986. -176б.

35.Сыр өңірі тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). –Алматы: Атамұра, 1998. -288б

36.Досманбетов Б.С., Кереев М.К. Қызылорда. –Алматы: РИК, 1999. – 222б.

37.Нұрғызарынов А., Шапшанов Қ. Арал өңірінде өндірісті экологияландыру. -Алматы: НЦПФЗОЖ, 2001. -145б.

38.Кан Г.В. Корейцы Казахстана. -Алматы: Казахстан, 1994.-240с.

39.Сапарбаев Ә.Ж., Жалбырова Ж.Т. Күріш шаруашылықтарының өндіріс тиімділігін арттыру модельдері. –Қызылорда. -2002.-150б.

40.Дәулетұлы А.Ыбырай тағылымдары. –Қызылорда. 2002.-191б

41.Кызылординская областная Ассамблея Народов Казахстана. Без гнева и печали. –Тараз: Сенім, 2003. -224с.

42.Нұрғызарынов А. Атыраулық экотоптардың химиялық экологиясы.-Қызылорда: Тұмар, 2003.-168б.

43.Айдосов А.Х., Кереев М.К., Қалиев Ы. Қызылорда. –Қызылорда: Тұмар, 2005.- 296б.

44. Жайлыбай К.Н. Күріш егіншілігі және экология. –Алматы: ARNA - B,2006.- 182б

45.Сыр еліндегі білім ордасы. –Алматы: Арыс, 2007.-432б.

46.Тәжібайұлы Ә. Күріш ауыспалы егістігін механикаландыру. –Қызылорда: Түмар, 2009.-232б.

47.Дәулетұлы А. Сыр саңлақтары. –Қызылорда: Тұмар, 2010. -327б.

48.Айдосов Б.Х. Дала академигі және оның ізбасарлары. –Қызылорда: Тұмар, 2011.-248б.

49.Әрінов Қ.К., Мұсынов Қ.М., Апушев А.Қ. Өсімдік шаруашылығы. –Алматы: Дәуір, 2011.-632б.

50.Подольских А.Н. Научные основы селекции риса в Казахстане диссертация на соискания ученой степени доктора сельскохозяйственных наук. –Кызылорда, 2002

51.Киреев М.К Деятельность коммунистической партии Казахстана по развитию орошаемого земледелия в Республике (1959-1965гг.) автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Алматы, 1970

52. 58.Қызылорда Облыстық Мемлекеттік Мұрағаты, 589-қор, 1-тізбе, 41-іс, Документы. 72-п, әрмен қарай ҚОММ

53.ҚОММ. 589-қор, 1-т, 275-іс, Сводки о ходе сборов урожая сельхозкультур по области за 1960-1970гг. 5-п.

54.ҚОММ. 589-қор, 1-т, 720-іс, Справка о посевных площадях, потребности и очистке семян сельскохозяйственных культур под посев 1970-1975гг. 59-63п.

55.ҚОММ. 589-қор, 1-т, 1493-іс, Годовой агрономический отчет за 1981 г. 55-п

56.ҚОММ. 589-қор, 1-т, 1921-іс, Сводная таблица за 1985-1990гг. 50-п

57.Үмбет Ә. Ғылым мен тәжірибе өзегі: «Қазақстандағы күріш шаруашылығының жағдайы және дамыту жоспары».//Сыр бойы, 2007 жыл, 27 қараша. 2б

58.Байсарина Қ. Тың игерудің экологиялық салдары.//Отан тарихы, 2005, №2, 92б