Ресми ісқағаздарды сауатты жүргізу Мемлекеттік қызметшілерге әдістемелік көмек мазмұНЫ

Жақша мынадай орындарда қойылады:

• 
  Өзінен бұрынғы сөздің немесе сөз тіркесінің мағынасын айқындау мақсатында қолданылған түсіндірме мәнді қыстырма сөздер жақшаға алынады.
  
• 
  Сөйлемдегі бір ойдың мағынасын ашып көрсететін немесе оған аутордың көзқарасын білдіретін түсіндірме мәнді қыстырма сөйлемдер сөйлем ортасында келсе де, жақшаға алынады.
  
• 
  Белгілі сөздерді түсіндіру үшін оның аудармасы, синонимі, екінші бір тілдегі баламасы беріледі де, жақшаға алынады.
  
• 
  Алынған дәйексөз, мысал кімдікі екендігін және қайдан алғандығын көрсету үшін, соңынан жазылған кітаптың аты, ауторы т. б. жақшаға алынады.
  
• 
  Бір сөйлемнің ішінде әрі қыстырма сөз, әрі түсіндірме мәнді қыстырма сөйлем өзара тіркесіп келетін болса, бұлар түгелдей жақшаға алынады да, қыстырма сөз қыстырма мәнді сөйлемнен үтірмен ажыратылады.
  
• 
  Драммалық шығармалардағы аутордың түсініктемелері, кейіпкерлердің мінез-құлқын, қимыл-әрекетін т. б. білдіретін сөздері жақшаға алынады.
  

1. Жалпылама сипаты жоқ халықаралық ұйымдар мен мекемелердің атауындағы барлық сөздер бас әріппен жазылады.

2. Жалпылама сипаты жоқ халықаралық ұйымдар мен мекемелердің атауындағы бірінші сөз бен жалқы есімдер бас әріппен жазылады.

1. Мемлекеттік мекемелердің, академиялардың, оқу орындары мен мәдениет мекемелерінің атауындағы бірінші сөз бен жалқы есім бас әріппен жазылады.

4. Егер мәдени шара, көрме, жиын атауларындағы сан есім рим цифрымен жазылса, одан кейінгі сөз бас әріппен жазылады.

1. Негізгі нормативтік құқықтық кесімдер атауларының құрамына кіретін бірінші сөз бен жалқы есімдер бас әріппен жазылады.

2. Мынадай сөздер кіші әріппен жазылады: өкім, қаулы, заңнама, хаттама, бұйрық, шешім.

Мемлекеттер арасында жасалатын келісімдерге, шарттарда келісімдердің, шарттардың негізгі атауы ретінде одан кейінгі сөз бас әріппен басталады.

1. 
   Жоғары мемлекеттік лауазымдардың атаулары бас әріппен жазылады.
   

2. 
   Жоғары лауазымдардың атаулары көпше түрде кіші әріппен жазылады.
   

3. 
   Жергілікті өкілді және атқарушы билік органдары, басқармалар мен бөлімдер басшылары лауазымдарының атаулары кіші әріппен жазылады.
   

4. 
   Бірқатар лауазымдар мен құрметті атақтардың атаулары кіші әріппен жазылады. Мысалы:
   

5. 
   Жоғары дәрежелі құрметті атақтардың әрбір сөзі бас әріппен жазылады.
   

6. 
   Кейбір ордендер мен медальдардың және құрметті атақтардың аттары тырнақшаға алынады, мұндайда олардың бірінші сөзі ғана бас әріппен жазылады.
   

Туыстық қатынастарды, әлеуметтік жағдайды білдіретін түрік және араб халқы есімдерінің (зада, бей, патша, ал, әл, аш, шах, хан) бөліктері кіші әріппен, дефис арқылы жазылады. Мысалы: Тұрсын-заде. Оспан-патша.

1. Аталуы бұрыннан қазақша қалыптасқан кейбір жер-су, мемлекет, қала аттары сол қазақша қалыптасқан күйінде жазылады.

Алайда Үкімет қаулыларына және Премьер-Министр өкімдеріне қосымшаларда, сондай-ақ нормативтік кесімге библиографиялық сілтемелерде «жыл» және «жылдар» деген сөздер қысқартылып жазылуы мүмкін. Мысалы: Қазақстан Республикасының ПҮКЖ-ы, 2002 ж., № 42,

Қысқарған сөздерді (аббревиатураларды) келесі жолға тасымалдап бөлуге болмайды:

ЭБ-ЖМ, ҚН-Ра, Ж-АҚ, АА-Қ, БОИ-НГ-737, ЮНЕС-КО

1) Қысқартылған өлшем атауларын тіркескен сөзінен бөліп тасымалдауға болмайды.

Дұрыс емес: 986-ж., 25-кг., 85-тк.м, 100-теңге, 2006-жылғы, №-286

2) Қалыптасқан қысқартулар тасымалданбайды.

Мысалы: т.б., с.с., т.т.

3) Тасымалданған кезде адамның аты-жөнін тегінен, елді мекенді атынан бөліп екінші жолға шығаруға болмайды.

Дұрыс емес: М.О.- Әуезов, Қ.Р. - Райымбекова, Астана - қ.

Екі сөзден тұратын ғылыми дәреже, атақтардың және қызмет дәрежесін немесе мамандықты көрсететін атаулардың арасында дефис қойылады: Премьер-Министр, вице-президент, редактор-математик, инженер-технолог.

Машиналар мен олардың бөліктерінің және өзге де техникалық жүйелердің күрделі атаулары дефис арқылы жазылады. Олардың басым көпшілігі орыс тілінен енген сөздер болып келеді: дизель-мотор, ваккум-аппарат, телефон-автомат.

Реттік сан есімдер санмен жазылса, қатысты сөзбен араларына дефис қойылады: 7-сынып (жетінші сынып), 15-үй (он бесінші үй), 50-километр (елуінші километр).

Айды, жылды көрсететін сан мен ай атын білдіретін сөздің және жылы деген сөздердің арасына дефис қойылмайды: 9 қыркүйек, 1 қазан, 2006 жыл.

Кейбір сан есімдердің жазылу ерекшеліктері

Күрделі сан есімнің әрбір сыңары бөлек жазылады.

Санмен жазылған сан есімдерге жалғау дефис арқылы жазылады.

Реттік сан есімдер араб цифрымен берілсе, -ыншы, -інші, -ншы, -нші жұрнағының орнына дефис (-) жазылады, рим цифрымен берілсе, тыныс белгісі қойылмайды.

Күн, жыл аттарымен тіркеліп келген сан есімдер араб цифрымен берілсе де, дефис қойылмайды.

Сан есімдер санмен жазылғанда, оларға қосылатын қосымшалар үндестік заңына сәйкес дефиспен жазылады.

Қосарлану арқылы жасалған күрделі сан есімдер арасына санмен, сөзбен берілсе де, дефис (-) қойылады: отыз-қырық кітап (30-40 кітап), алты жеті бала (6-7 бала) т.б.

Мекен, уақыт, сан шендестігін білдіретін сөздердің арасына сызықша қойылады: Мойынты – Шу темір жолы. 2 – 6 қараша кезеңіне іссапарға жіберілсін.

Белгісіздік-жалпылық және болжалдық мағынасындағы қос сөз сан есімдер дефис арқылы жазылады: Екі-үш күннен бері жаңбыр жауып тұр.

Ірі дөңгелек сандар –миллион, миллиард деген сандарды қысқартылған белгімен сандар тіркесуі түрінде әріптік-сандық нысанда жазу ұсынылады.

Мысалы: 8 мың кәсіпорын, 20 млн. тұтынушы, 2 млрд. адам.

Құрамында сан есімдері бар күрделі зат есімдер мен анықтауыштар былайша жазылады.

Үкімет қаулылары жобаларының мәтіндерінде ақшалай соманы белгілеу сандық нысанда жазылады және сөзбен толық жазып толықтырылады.

Жеке сөздердің басқы әріптерінен құралып қысқарған сөздер бас әріптермен жазылады, ол әріптердің ара-арасына ешқандай тыныс белгісі қойылмайды және сөзге қосылған соңғы дыбыстың айтылу әуеніне қарай дефис (-) арқылы жалғанады: БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымы), АҚШ (Америка Құрама Штаттары), ҒА (Ғылым академиясы), БҰҰ-ның құрамына бірқатар мемлекеттер кіреді, ЖШС-нің жарғысы бекітілді.

Алғашқы сөздің басқы буынынан, соңғы сөздердің бас әріптерінен қысқарып жасалған сөздің алғашқы қысқарған буынының бірінші әрпі бас әріппен, қалғандары кіші әріппен жазылып, кейінгі әріптер бас әріппен жалғастырылып жазылады: ҚазАқпарат (Қазақ Ақпарат Агенттігі), ҚазҰУ (Қазақ ұлттық университеті).

Буындардан және буын мен тұтас сөз араласып қысқарған сөздер кіші әріптермен бірігіп жазылады: Қазатомөнеркәсібі, Қазбаспасөз, Қазмедиа, т.б..

Түрлі техника белгілерін көрсету үшін алынған атаулар қысқартылып беріледі: ЯК-40, ИЛ-18, ГАЗ-53, АН-2 т.б.

Тілде көптеген өлшем атауларының да қысқартылып жазылуы қалыптасқан: кг, см, г, т, га. Бұлардың ерекшелігі сөйлем ішінде кіші әріппен жазылып, қосымшалар осы белгілер таңбалайтын сөздердің соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне қарай дефис (-) арқылы жалғанады: 50 км-ден (50 километрден), 5 га-ға (гектарға).

Бұлардан басқа қысқартылып нүкте қойылатын сөздер:

Мынадай қысқартуларға нүкте қойылмайды:

а) бас әріптерден және буындардан қысқарған сөздердің әріптерінің немесе буындарының арасына нүкте қойылмайды: ҚазҰУ, ДСҰ, Қазагробизнес.

ә) ұзындық, көлем өлшемдерінің және басқаларының қысқартылымы қолданылатын шартты белгілерінен кейін нүкте қойылмайды: км, м, см, га, л,v (вольт), а (ампер),С (Цельсий).

Орыс тілінен енген к, г дыбыстарына аяқталған сөздерге қазақ тілінің қосымшалары сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың әуеніне қарай жалғанады: физик+тер, лак-тың, маяк-қа, бамбук-тың.

Орыс тілі жұрнақтары жалғанғанда, жіңішкелік белгісі л әрпінен кейін жазылатын сөздерге қазақ тілі жұрнақтары жалғанғанда, жіңішкелік белгісі жазылмайды: материальный – материалдық, коммунальный – коммуналдық, патриархальный – патриархалдық.

Жұрнақтар жалғанбай-ақ түбірдің өзінде л-дан кейін жіңішкелік белгісі келетін сөздерде бұл белгі сақталады: моральный-моральдық, артельный-артельдік, акварельный-акварельді.

Соңғы буынында ю, ё, э дауысты дыбыстар келетін орыс тілінен енген сөздерге қазақ тілі қосымшалары жіңішке жалғанады: полюс-ті, полюс-ке, шлюз-ді, шлюз-ге, дюйм-ге, дюйм-і, парашют-ке, парашют-тер, парашют-і, актер-лер, актер-ге, дуэль-ге, дуэт-ке, дуэт-і.

Қатар келген дауыссыз дыбыстар тіркесінің қалған түрлеріне (не, ре, рт, рш, нт, рд, рм, фр, т.б.) аяқталған кірме сөздерге қазақ тілі қосымшалары ы, і дәнекерінсіз, буын үндестігі бойынша тікелей жалғанады: аванс+ы, цемент+ке, цемент+ті, хлороформ+ға, фунт+қа, формант+тар.