Ресми ісқағаздарды сауатты жүргізу Мемлекеттік қызметшілерге әдістемелік көмек мазмұНЫ
жүктеу/скачать 1 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Атаулардың, кейбір сөздердің, даталардың, т.б. жазылу ерекшеліктері 1. Құжаттардағы атаулардың жазылу ерекшеліктері Жергілікті өкілді және
- әкімдігі
- Мәдениет мекемелері, қоғамдық ұйымдар, одақтар атауларының жазылуы
- Нормативтік құқықтық есімдердің, географиялық атаулардың, адамның аты-жөнінің жазылуы
- Жарлығы
- Лауазымдардың, атақтардың және дәрежелердің атаулары
- 2. Тектер мен есімдердің жазылуы
- 3. Географиялық және әкімшілік-аумақтық атаулардың жазылуы
- Солтүстік, оңтүстік, батыс, шығыс
- Шығыс, батыс, оңтүстік, солтүстік
- Тасымалдарды, дефистерді, сан есімдерді, физикалық шамаларды, белгілерді, қысқарған сөздерді, т.б. қолдану ерекшеліктері Сөздерді тасымалдау ережелері
- Кейбір сан есімдердің жазылу ерекшеліктері
- 150 жылдық, 80 жылдық, 1000 километрлік, (бірақ: аз сан кезінде (онға дейін) екі күндік, үш күндік, төрт мәнді, бес пайыздық, сегіз еселік).
- 4358265 (төрт миллион үш жүз елу сегіз мың екі жүз алпыс бес)
- Кейбір қосымшалардың жазылуы -ов, -ев
- Нд, нз, нк, нг, мн, мб, мт, кт, ск, вт, фт, пт
Жақша () – жұптанып қолданылатын тыныс белгісі. Жақшаның дөңгелек жақша [()], тік ([ ]), пішінді жақша ({}), сынық жақша (< >) деп аталатын түрлері бар. Олар сөзге, сөз тіркесіне немесе сөйлемге қосымша мән-мағына жүктеу, белгілі бір ойды анықтау, автордың ой-пікірін, көзқарасын аңғарта түсу үшін қолданылады. Жақша ішіндегі сөздің немесе сөйлемнің, яғни ойдың басталған жерінен ашылып, ойдың аяқталған жерінен жабылады. Оның төрт түрі де ғылымның барлық саласында дерлік қолданыла береді. Жақша жазуда пайдалынатын тыныс белгілерінің бірі. Жақша, негізінен, мағынаға байланысты қойылатын тыныс белгі. Жақшаға алынатын сөздер мен сөйлемдер жақшаға алынбаған сөздермен грамматикалық байланыспайды. Жақшаға алынған сөздер мен сөз тіркестері баяндалып отырған ойды анықтай түсу үшін, кейде оның жеке мүшелерін түсіндіру үшін, оған ескерту жасау үшін, ойдын қайдан алынғандығын көрсету үшін қолданылады. Демек, жақшаға алынатын сөздер мен сөз тіркестері басы артық нәрселер емес, сөйлем ішіндегі бір ойды немесе жеке бір сөзді дәлірек түсіндіретін, аутордың белгілі бір нәрсе жайында көзқарасын аңғаратын - керекті сөздер. Жақша мынадай орындарда қойылады: Өзінен бұрынғы сөздің немесе сөз тіркесінің мағынасын айқындау мақсатында қолданылған түсіндірме мәнді қыстырма сөздер жақшаға алынады. Сөйлемдегі бір ойдың мағынасын ашып көрсететін немесе оған аутордың көзқарасын білдіретін түсіндірме мәнді қыстырма сөйлемдер сөйлем ортасында келсе де, жақшаға алынады. Белгілі сөздерді түсіндіру үшін оның аудармасы, синонимі, екінші бір тілдегі баламасы беріледі де, жақшаға алынады. Алынған дәйексөз, мысал кімдікі екендігін және қайдан алғандығын көрсету үшін, соңынан жазылған кітаптың аты, ауторы т. б. жақшаға алынады. Бір сөйлемнің ішінде әрі қыстырма сөз, әрі түсіндірме мәнді қыстырма сөйлем өзара тіркесіп келетін болса, бұлар түгелдей жақшаға алынады да, қыстырма сөз қыстырма мәнді сөйлемнен үтірмен ажыратылады. Драммалық шығармалардағы аутордың түсініктемелері, кейіпкерлердің мінез-құлқын, қимыл-әрекетін т. б. білдіретін сөздері жақшаға алынады. Атаулардың, кейбір сөздердің, даталардың, т.б. жазылу ерекшеліктері 1. Құжаттардағы атаулардың жазылу ерекшеліктері Жергілікті өкілді және атқарушы билік орган атауларының жазылуы Әкімдік, мәслихат деген сөздер жекеше және көпше түрде де кіші әріппен жазылады. Мысалы: Астана қаласының әкімдігі, облыстық (қалалық, аудандық мәслихаттар) Халықаралық ұйымдар, мекемелер, кәсіпорындар, шетелдік фирмалар атауларының жазылуы 1. Жалпылама сипаты жоқ халықаралық ұйымдар мен мекемелердің атауындағы барлық сөздер бас әріппен жазылады. Мысалы: Дүниежүзілік Бейбітшілік Кеңесі (ДБК) Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) 2. Жалпылама сипаты жоқ халықаралық ұйымдар мен мекемелердің атауындағы бірінші сөз бен жалқы есімдер бас әріппен жазылады. Мысалы: Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) Халықаралық валюта қоры (ХВҚ) Еуразия экономикалық қоғамдастығы (ЕурАзЭҚ) Экономикалық ынтымақтастық ұйымы (ЭЫҰ) Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы (ЕҚЫҰ). Мәдениет мекемелері, қоғамдық ұйымдар, одақтар атауларының жазылуы 1. Мемлекеттік мекемелердің, академиялардың, оқу орындары мен мәдениет мекемелерінің атауындағы бірінші сөз бен жалқы есім бас әріппен жазылады. Мысалы: Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Қазақ ұлттық музыка академиясы Опера және балет театры Мәдениет үйі, Офицерлер үйі (үй сөзі жалпы есім ретінде қолданған кезде кіші әріппен жазылады: демалыс үйі, қарттар үйі, мүгедектер үйі). 2. Қоғамдық ұйымдар мен шығармашылық одақтар атауындағы бірінші сөздер және атауына кіретін жалқы есімдер бас әріппен жазылады. Мысалы: Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы Қазақстан жазушылар одағы Қазақстан журналистер одағының басқармасы 3. Мемлекеттік сөзі мынадай атауларда бас әріппен жазылады. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік елтаңбасы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік әнұраны 4. Егер мәдени шара, көрме, жиын атауларындағы сан есім рим цифрымен жазылса, одан кейінгі сөз бас әріппен жазылады. Мысалы: IV Форум XXVIII Олимпиадалық ойындар Қазақтардың Түркістан қаласындағы II Дүниежүзілік құрылтайы. Нормативтік құқықтық есімдердің, географиялық атаулардың, адамның аты-жөнінің жазылуы 1. Негізгі нормативтік құқықтық кесімдер атауларының құрамына кіретін бірінші сөз бен жалқы есімдер бас әріппен жазылады. Мысалы: Қазақстан Республикасының Жер және Су кодекстері «Мемлекеттік функциялар мен бюджетаралық қатынастарды орталықсыздандыру мәселелері жөніндегі мемлекеттік комиссия туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы (бірақ, егер құжаттың атауы болмаған кезде, жарлық деген сөз кіші әріппен жазылады, мысалы: Президент жарлығын дайындауға әр түрлі салалардың мамандары, ғылыми мекемелер мен ғылыми қызметкерлер тартылуы мүмкін) «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы» Қазақстан Республикасының Заңы «Қазақстан Республикасының Президенті туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы (бірақ тіркестердегі заң күші бар деген сөздер кіші әріппен жазылады, мысалы: «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 25 желтоқсандағы № 2727 заң күші бар Жарлығы) Қазақстан Республикасы Үкіметінің Регламенті 2. Мынадай сөздер кіші әріппен жазылады: өкім, қаулы, заңнама, хаттама, бұйрық, шешім. Мысалы: Қазақстан Республикасы Президентінің өкімі Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің өкімі Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қаулысы Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы Қазақстан Республикасының Парламенті Мәжілісінің қаулысы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің Кеңсесі Басшысының бұйрығы Қазақстан Республикасының Үкіметі мәжілісінің хаттамасы 3. Бағдарламалардың, халықаралық шарттардың, келісімдердің, конвенциялардың, сондай-ақ делегациялардың, комиссиялардың атауындағы бірінші сөз бен жалқы есімдер бас әріппен жазылады: Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулыларының және Премьер-Министрі өкімдерінің жобаларын ресімдеу жөніндегі нұсқаулық Қазақстан Республикасының үкіметтік делегациясы Мемлекеттік рәміздер жөніндегі республикалық комиссия Мемлекеттер арасында жасалатын келісімдерге, шарттарда келісімдердің, шарттардың негізгі атауы ретінде одан кейінгі сөз бас әріппен басталады. Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Чех Республикасының Үкіметі арасындағы Экономикалық, өнеркәсіптік және ғылыми-техникалық ынтымақтастық туралы келісім. Лауазымдардың, атақтардың және дәрежелердің атаулары Жоғары мемлекеттік лауазымдардың атаулары бас әріппен жазылады. Мысалы: Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Төрағасы Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Төрағасы Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Төрағасы Жоғары лауазымдардың атаулары көпше түрде кіші әріппен жазылады. Мысалы, Мемлекет басшылары Қазақстан Республикасының төтенше және өкілетті елшілері Министрлер, агенттіктердің төрағалары, Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының басшылары Жергілікті өкілді және атқарушы билік органдары, басқармалар мен бөлімдер басшылары лауазымдарының атаулары кіші әріппен жазылады. Мысалы: Кеңесте Астана қаласы мәслихаттың хатшысы, сессияның төрағасы болады ) сөзі тыңдалды. Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне депутаттыққа жасы жиырмаға толған Қазақстан Республикасының азаматы сайлана алады. Облыс (қала) әкімінің қауылысымен қабылданды. Бірқатар лауазымдар мен құрметті атақтардың атаулары кіші әріппен жазылады. Мысалы: Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі Қазақстан Республикасы Үкіметінің мүшесі Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары «Хабар» агенттігі» акционерлік қоғамының президенті 5. Шет елдер мен халықаралық ұйымдардағы лауазымдар мен дәрежелердің атаулары кіші әріппен жазылады. Мысалы: БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің төрағасы БҰҰ-ның бас хатшысы Француз Республикасының президенті Жоғары дәрежелі құрметті атақтардың әрбір сөзі бас әріппен жазылады. Мысалы: Халық Қаһарманы Кеңес Одағының Батыры Кейбір ордендер мен медальдардың және құрметті атақтардың аттары тырнақшаға алынады, мұндайда олардың бірінші сөзі ғана бас әріппен жазылады. Мысалы: «Еңбектегі ерлігі үшін» медалі «Ардақты ана» ордені 7. Қазақстан Республикасының мемлекеттік наградалары мен құрметті атақтары да осы тәртіппен жазылады. Мысалы: «Ерен еңбегі үшін» медалі Құрмет ордені, Парасат ордені «Алтын алқа», «Күміс алқа» белгілері Қазақстанның халық жазушысы 2. Тектер мен есімдердің жазылуы 1. Адамның аты-жөні (көбінесе өз есімі мен әкесінің аты) қысқартылып, бас әріппен белгіленгенде, әрбір әріптен кейін нүкте қойылады: М.О. Әуезов. 2. Адамның өз аты, әкесінің аты, тегі, лақап аты, ныспысы (туып-өскен жеріне, руына т.б. қарай аталған көбінесе тарихи есімдер) бас әріппен жазылады: Мұрат Омарханұлы Әуезов. Кісі аттарының алдынан не соңынан келетін, белгілі бір қылығын, қасиетін, кемістік-жетістігін т.б. көрсететін сын есімдер алдынан келсе, бас әріппен, соңынан келсе, кіші әріппен жазылады: Ер Төстік, Қобыланды батыр, Ақан сері, Ақсақ Темір. 3. Қазақ тектеріндегі әкесінің атын білдіретін «ұлы» сөзі бірге жазылады. Мысалы: Бауыржан Момышұлы, Шона Смаханұлы. Қазақ тілінде барлық тектер есептеледі. Туыстық қатынастарды, әлеуметтік жағдайды білдіретін түрік және араб халқы есімдерінің (зада, бей, патша, ал, әл, аш, шах, хан) бөліктері кіші әріппен, дефис арқылы жазылады. Мысалы: Тұрсын-заде. Оспан-патша. 4. Қосарланған тектер мен бүркеншек аттардың әрбір сөзі бас әріппен және дефис арқылы жазылады. Мысалы: Римский-Корсаков Новиков-Прибой Немирович-Данченко. 3. Географиялық және әкімшілік-аумақтық атаулардың жазылуы 1. Аталуы бұрыннан қазақша қалыптасқан кейбір жер-су, мемлекет, қала аттары сол қазақша қалыптасқан күйінде жазылады. Мысалы: Қытай, Қырым, Омбы және т.б. 2. Солтүстік, оңтүстік, батыс, шығыс деген көкжиектің төрт негізгі нүктелері, егер олар өз мағынасында қолданылса, кіші әріппен жазылады. Мысалы: Қазақстанның солтүстігінде. 3. Аумақтық атаулар мәнінде қолданған кезде бұл атаулар бас әріппен жазылады. Мысалы: Батыс Қазақстан, Таяу Шығыс. 4. Шығыс, батыс, оңтүстік, солтүстік деген сөздерден басталатын күрделі әкімшілік атаулар бас әріптермен жазылады. Мысалы: Оңтүстік Шығыс Азия, Солтүстік Қазақстан облысы, Батыс Қазақстан облысы. 5. Даңғыл, көше, алаң, көпір, жол, тарихи ғимарат т.б. аттарының бірінші сөзі бас әріппен жазылады. Мысалы: Желтоқсан даңғылы, Абай даңғылы. 6. Үкімет пен Премьер-Министр шешімдері жобаларының мәтіндеріндегі елді мекендердің атаулары толық жазылады. Мысалы: Астана қаласы, Алатау кенті. 7. Темір жол станцияларының, вокзалдардың, әуежайлардың атаулары тырнақшаға алынбай, бас әріппен жазылады. Мысалы: Алматы І станциясы, Астана әуежайы. 8. Қалалардың атауларынан алынған, әңгімелесу кезінде қолданылатын қалалар тұрғындарының атауларындағы еркін нысан (Қарағанды – қарағандылық, Астана – астаналық) ресми-іскерлік стильде пайданылмайды, оларды жазудың мынадай нысаны ұсынылады: Астана қаласының тұрғыны. 4. Даталарды жазу 1. Ресми-іскерлік мәтінде жыл және жылдар деген сөздер толық жазылады, қысқартылмауы тиіс. Мысалы: Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Польша Республикасына ресми сапары 2002 жылғы 23-26 мамырда өтті. Алайда Үкімет қаулыларына және Премьер-Министр өкімдеріне қосымшаларда, сондай-ақ нормативтік кесімге библиографиялық сілтемелерде «жыл» және «жылдар» деген сөздер қысқартылып жазылуы мүмкін. Мысалы: Қазақстан Республикасының ПҮКЖ-ы, 2002 ж., № 42, 222-құжат. «Жыл» сөзі (толық та, қысқартылған нысаны) дөңгелек жақшадағы дата кезінде және датаны сандық нысанда белгілеу кезінде жазылмайды. Мысалы: Экономиканың біршама тұрақтану кезеңі (1997-1999) табиғи монополияларды бағалық жағынан реттеудің негізін қайта қарауға, оны қазіргі заманғы деңгейге шығаруға мүмкіндік берді. 19.09.2002 күніне белгіленген кездесу келесі айға ауыстырылды. Аса маңызды тарихи дәуірлердің, уақиғалардың, мерекелердің аттары бас әріппен жазылады. Егер олардың аттары күрделі болса, бірінші сөзі және кейбір атаулардың алдынан айтылатын ұлы сөзі, бірінші мамыр, сегізінші наурыз дегендердің алғашқы сөзі санмен келсе, мамыр, наурыз деген сөздер бас әріппен жазылады. Мысалы: Ұлы Отан соғысы, Бірінші мамыр, Тәуелсіздік күні. Кейбір спорттық іс-шаралардың атаулары кіші әріппен жазылады. Мысалы: шейпинг бойынша Азия ашық чемпионаты, 2002 жылы Астана қаласында өткен бокстан Әлем кубогы жарыстары, спортшыларды 2004 жылғы Афинадағы (Греция) XXVIII Олимпиада ойындарына даярлау. Тасымалдарды, дефистерді, сан есімдерді, физикалық шамаларды, белгілерді, қысқарған сөздерді, т.б. қолдану ерекшеліктері Сөздерді тасымалдау ережелері Қысқарған сөздерді (аббревиатураларды) келесі жолға тасымалдап бөлуге болмайды: Мысалы: ЭБ-ЖМ, ҚН-Ра, Ж-АҚ, АА-Қ, БОИ-НГ-737, ЮНЕС-КО 1) Қысқартылған өлшем атауларын тіркескен сөзінен бөліп тасымалдауға болмайды. Дұрыс емес: 986-ж., 25-кг., 85-тк.м, 100-теңге, 2006-жылғы, №-286 2) Қалыптасқан қысқартулар тасымалданбайды. Мысалы: т.б., с.с., т.т. 3) Тасымалданған кезде адамның аты-жөнін тегінен, елді мекенді атынан бөліп екінші жолға шығаруға болмайды. Дұрыс емес: М.О.- Әуезов, Қ.Р. - Райымбекова, Астана - қ. Дефистердің қолданылуы Екі сөзден тұратын ғылыми дәреже, атақтардың және қызмет дәрежесін немесе мамандықты көрсететін атаулардың арасында дефис қойылады: Премьер-Министр, вице-президент, редактор-математик, инженер-технолог. Машиналар мен олардың бөліктерінің және өзге де техникалық жүйелердің күрделі атаулары дефис арқылы жазылады. Олардың басым көпшілігі орыс тілінен енген сөздер болып келеді: дизель-мотор, ваккум-аппарат, телефон-автомат. Реттік сан есімдер санмен жазылса, қатысты сөзбен араларына дефис қойылады: 7-сынып (жетінші сынып), 15-үй (он бесінші үй), 50-километр (елуінші километр). Айды, жылды көрсететін сан мен ай атын білдіретін сөздің және жылы деген сөздердің арасына дефис қойылмайды: 9 қыркүйек, 1 қазан, 2006 жыл.
Күрделі сан есімнің әрбір сыңары бөлек жазылады. Мысалы:Бір жүз бір мың, жиырма тоғызыншы. Санмен жазылған сан есімдерге жалғау дефис арқылы жазылады. Мысалы: Ол 25-ке толды, 12-ден 15-ке дейін. Реттік сан есімдер араб цифрымен берілсе, -ыншы, -інші, -ншы, -нші жұрнағының орнына дефис (-) жазылады, рим цифрымен берілсе, тыныс белгісі қойылмайды. Мысалы: 5-санат, 23-қатар, 136-мектеп, ХХ ғасыр, ІІІ том, 100-деген, 1000-дап, сағат 5-терде, он-оннан, 10-15-тен. Күн, жыл аттарымен тіркеліп келген сан есімдер араб цифрымен берілсе де, дефис қойылмайды. Мысалы: 1998 жыл, 18 желтоқсан. Сан есімдер санмен жазылғанда, оларға қосылатын қосымшалар үндестік заңына сәйкес дефиспен жазылады. Мысалы: 100-деген (жүздеген), 40-тарда (қырықтарда), 10-дап (ондап) т.б. Қосарлану арқылы жасалған күрделі сан есімдер арасына санмен, сөзбен берілсе де, дефис (-) қойылады: отыз-қырық кітап (30-40 кітап), алты жеті бала (6-7 бала) т.б. Мекен, уақыт, сан шендестігін білдіретін сөздердің арасына сызықша қойылады: Мойынты – Шу темір жолы. 2 – 6 қараша кезеңіне іссапарға жіберілсін. Белгісіздік-жалпылық және болжалдық мағынасындағы қос сөз сан есімдер дефис арқылы жазылады: Екі-үш күннен бері жаңбыр жауып тұр. Ірі дөңгелек сандар –миллион, миллиард деген сандарды қысқартылған белгімен сандар тіркесуі түрінде әріптік-сандық нысанда жазу ұсынылады.
Құрамында сан есімдері бар күрделі зат есімдер мен анықтауыштар былайша жазылады. Мысалы: 150 жылдық, 80 жылдық, 1000 километрлік, (бірақ: аз сан кезінде (онға дейін) екі күндік, үш күндік, төрт мәнді, бес пайыздық, сегіз еселік). Үкімет қаулылары жобаларының мәтіндерінде ақшалай соманы белгілеу сандық нысанда жазылады және сөзбен толық жазып толықтырылады. Мысалы: Үкіметтің резервінен 4358265 (төрт миллион үш жүз елу сегіз мың екі жүз алпыс бес) теңге бөлінсін. Қысқарған сөздердің жазылуы Жеке сөздердің басқы әріптерінен құралып қысқарған сөздер бас әріптермен жазылады, ол әріптердің ара-арасына ешқандай тыныс белгісі қойылмайды және сөзге қосылған соңғы дыбыстың айтылу әуеніне қарай дефис (-) арқылы жалғанады: БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымы), АҚШ (Америка Құрама Штаттары), ҒА (Ғылым академиясы), БҰҰ-ның құрамына бірқатар мемлекеттер кіреді, ЖШС-нің жарғысы бекітілді. Алғашқы сөздің басқы буынынан, соңғы сөздердің бас әріптерінен қысқарып жасалған сөздің алғашқы қысқарған буынының бірінші әрпі бас әріппен, қалғандары кіші әріппен жазылып, кейінгі әріптер бас әріппен жалғастырылып жазылады: ҚазАқпарат (Қазақ Ақпарат Агенттігі), ҚазҰУ (Қазақ ұлттық университеті). Буындардан және буын мен тұтас сөз араласып қысқарған сөздер кіші әріптермен бірігіп жазылады: Қазатомөнеркәсібі, Қазбаспасөз, Қазмедиа, т.б.. Түрлі техника белгілерін көрсету үшін алынған атаулар қысқартылып беріледі: ЯК-40, ИЛ-18, ГАЗ-53, АН-2 т.б. Тілде көптеген өлшем атауларының да қысқартылып жазылуы қалыптасқан: кг, см, г, т, га. Бұлардың ерекшелігі сөйлем ішінде кіші әріппен жазылып, қосымшалар осы белгілер таңбалайтын сөздердің соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне қарай дефис (-) арқылы жалғанады: 50 км-ден (50 километрден), 5 га-ға (гектарға). Тағысын тағы, тағы сондайлар, тағы басқа деген сөздер қысқартылып қолданылғанда, олардан кейін нүкте қойылады: т.б., т.с., т.т. Бұлардан басқа қысқартылып нүкте қойылатын сөздер: ж. - жыл; ғ. – ғасыр; сек.– секунд; мин. – минут; сағ. – сағат. Мынадай қысқартуларға нүкте қойылмайды: а) бас әріптерден және буындардан қысқарған сөздердің әріптерінің немесе буындарының арасына нүкте қойылмайды: ҚазҰУ, ДСҰ, Қазагробизнес. ә) ұзындық, көлем өлшемдерінің және басқаларының қысқартылымы қолданылатын шартты белгілерінен кейін нүкте қойылмайды: км, м, см, га, л,v (вольт), а (ампер),С (Цельсий). Кейбір қосымшалардың жазылуы -ов, -ев жұрнақтары арқылы жасалған адамдардың тегіне қосымша түбірдің соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне қарай жалғанады: Айтматовқа (Айтматқа), Жүсіповке (Жүсіпке). Орыс тілінен енген к, г дыбыстарына аяқталған сөздерге қазақ тілінің қосымшалары сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың әуеніне қарай жалғанады: физик+тер, лак-тың, маяк-қа, бамбук-тың. Кль, брь, бль тәрізді дауыссыз дыбыстар мен жіңішкелік белгісі аяқталған сөздерге және жіңішкелік белгісіне аяқталатын бір буынды сөздерге қазақ тілі қосымшалары әрдайым жіңішке жалғанады: ансамбльге, тюльді, тюлі, оське, осінің, тканьге, ткані, княздік, князі, верьфке. Орыс тілі жұрнақтары жалғанғанда, жіңішкелік белгісі л әрпінен кейін жазылатын сөздерге қазақ тілі жұрнақтары жалғанғанда, жіңішкелік белгісі жазылмайды: материальный – материалдық, коммунальный – коммуналдық, патриархальный – патриархалдық. Жұрнақтар жалғанбай-ақ түбірдің өзінде л-дан кейін жіңішкелік белгісі келетін сөздерде бұл белгі сақталады: моральный-моральдық, артельный-артельдік, акварельный-акварельді. Соңғы буынында ю, ё, э дауысты дыбыстар келетін орыс тілінен енген сөздерге қазақ тілі қосымшалары жіңішке жалғанады: полюс-ті, полюс-ке, шлюз-ді, шлюз-ге, дюйм-ге, дюйм-і, парашют-ке, парашют-тер, парашют-і, актер-лер, актер-ге, дуэль-ге, дуэт-ке, дуэт-і. Нд, нз, нк, нг, мн, мб, мт, кт, ск, вт, фт, пт дыбыстарына аяқталатын орыс тілінен енген сөздерге қазақ тілі қосымшалары, і дәнекер дыбыстары (әріптері) арқылы жалғанады: ценз+і+ге, ценз+і+сі, танк+і+ге, танк+і+лер, франк+і+сі, митинг+і+ге, шланг+і+сі, ромб+ы+ға, ромб+ы+сы, объект+і+ге, объект+і+сі, Омск+і+ден, лифт+і+мен, факт+і+сі. Қатар келген дауыссыз дыбыстар тіркесінің қалған түрлеріне (не, ре, рт, рш, нт, рд, рм, фр, т.б.) аяқталған кірме сөздерге қазақ тілі қосымшалары ы, і дәнекерінсіз, буын үндестігі бойынша тікелей жалғанады: аванс+ы, цемент+ке, цемент+ті, хлороформ+ға, фунт+қа, формант+тар. Сс, лл, тт, пп, ст, кст, сть, зд, кк дыбыстарына аяқталған кірме сөздерге қазақ тілі қосымшалары жалғанғанда соңғы дауыссыз дыбысы түсіріліп жазылады: кросс+қа – кросқа, кросс+ы – кросы, класс+қа – класқа, металл+ды – металды, металл+ы –металы, грамм+дық - грамдық, грамм+ы – грамы, киловатт+қа – киловатқа, съезд+ге – съездге, съезд+і – съезі, ведомость+қа –ведомосқа. Каталог: wp-content -> uploads -> 2017 2017 -> Сабақтың тақырыбы : Аңыз әңгімелер «Асан қайғының жерұйықты іздеуі» 2017 -> Сабақтың тақырыбы: Ы. Алтынсарин әңгімелері 2017 -> Сабақтың тақырыбы Мен не үйрендім? Сабақ негізделген оқу мақсаты 2017 -> Сабақтың тақырыбы : Жылқы. С. Мұқанов 2017 -> Сабақтарында «мнемотехника»әдісін пайдалану. №48 «Ақ көгершін» 2017 -> Оқушыны іздендіру жолы – шығармашылық 2017 -> Сабақтың тақырыбы Менің отбасым. І дыбысы мен әрпі 2017 -> Әңгіме шебері Ы. Алтынсарин 2017 -> Б.Қ. Абдыкаимова №56 «Береке» балабақшасы тәрбиеші Астана қаласы 2017 -> Қысқа мерзімді жоспары: Мұғалімнің аты-жөні жүктеу/скачать 1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|