Рымғали Нұрғали СӨЗ Өнерінің эстетикасы а ң д а т у

ІІІ

Жалпы қазақ өнері туралы ғылымның тарихын сөз еткенде, алғашқы әңгімені Фарабиге бұруға болар еді. Екінші ұстаз, Шығыстың Аристотелі атанған данышпанның еңбектері мәнін әлі жойған жоқ.

Сірә, көшу тек сахарада көшу ғана емес, тарих белестерінен, замана бетінен көшу, екінші бір қырынан өшу болса керек. Қазақ топырағында туған Отырар төңірегінің перзенті Фарабидің тағдыры біздің тарихымыздың символдық кейпі іспетті. Фараби әсемдік, көркемдік туралы, гармония заңдары жайлы Аристотельдің материалистік дүниетанымымен қабысып жатқан ойлар айтқан.

Бұдан кейін көп уақыттар бойына қазақ тарихында шөл ғасыр басталады. Халқымыздың өнері, әдебиеті туралы әр түрлі елдер ғалымдарының әр кезеңде айтқан пікірлері әлі жүйелі түрде зерттеліп, бүгінгі оқырман назарына ұсынылған жоқ.

Қазақ аспанында жұлдыз болып аққан Шоқан Уәлихановтың сөз өнерінің табиғаты, тарихи тағдырлар төңірегіндегі байламдарының ғылыми мәні ерекше, бағасы зор. Европалық цивилизацияның жемісімен Шығыс даналығын ұштастыра білген ғалым априорлы, болжал нәрселерге ұрынбайды.

Қазақ даласына отаршылықпен қоса қағазға басылған сөз келді, кітап келді, скрипка келді. “Түркістан уәлаяты”, “Дала уәлаяты”, “Қазақ” газеттерінің беттерінде, “Айқап” журналында әкімшілік мәселелері ғана емес, халықтың тарихы, психологиясы, этнографиясына байланысты бірқатар материалдар берілгендігі аян. Фольклор нұсқалары, көне әдебиет үлгілері жинастырылды.

“Қазақ” газетінде ұлттың рухани атасы Ахмет Байтұрсынов еңбектері, “Айқап” журналында болашақ революционер, асау тұлпар Сәкен Сейфуллиннің тырнақалды сын мақаласы, “Абай” журналында келешек классик Мұхтар Әуезовтің мәдениет, тұрмыс, әдебиет, салт-сана, ғылым, шаруашылық, саясат мәселелерін қарастырған зерттеулерінің жариялануы енді дүниеге келген қазақ әдебиеттану ғылымының жаңа ізденістерін айқындайтын фактілер еді. Қазақ сынының алғашқы беттерін Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов еңбектері ашты.

Ахмет Байтұрсыновтың әдеби-ғылыми мұрасының ішіндегі ең көлемді және айрықша тиянақталған тұжырымды еңбегі – “Әдебиет танытқыш”.

Шолу ретінде, ат үсті айтылғанмен, бұл еңбек дәлді зерттеліп, әділ бағасын әлі алған жоқ.

Бірден айту керек, “Әдебиет танытқыш” – Ахмет Байтұрсыновтың эстетикалық-философиялық танымын, әдебиетшілік көзқарасын, сыншылық келбетін толық танытатын жүйелі зерттеу, қазақ филологиясының ерекше зор, айтылған ойларының тереңдігі мен дәлдігі арқасында болашақта да қызмет ететін, ешқашан маңызын жоймайтын қымбат, асыл еңбек. Ұлттық әдебиеттану ғылымы қазір қолданып жүрген негізгі терминдер, категориялар, ұғымдардың қазақша өте дәл, ықшам, оңтайлы баламаларының басым көпшілігі тұңғыш рет осы зерттеуде жасалғанын ашып айтатын уақыт жетті. Бұл ретте, Ахмет Байтұрсынов – тіл терминдерін жасауда қандай кемеңгер, данышпан болса, әдебиеттану, өнертану, фольклортану терминдерін жасауда да сондай кемеңгер, данышпан.

Бұл еңбекте Ахмет Байтұрсынов фольклорлық, әдеби текстерді талдаудың, жанрлық түрлерге ат қойып, анықтама берудің тамаша шебері, әдеби дамудың болашағын көрсете алатын асқан сыншы, өмір, қоғам, адам табиғаты жөнінде терең пікір толғайтын ұлы ойшыл екендігін көрсетті. Ерекше қуанарлық нәрсе жазылғанына 70 жыл өткен еңбектің дәл бүгін көкейкесті, актуалды болып отырғандығында. Оның қай бетін ашып оқысаң да, көкейге қона кетеді. Ахмет Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш” еңбегінде зерттеу объектісі етіп, қазақ ауыз әдебиетін, қазақ жазба әдебиетін, оның сан алуан үлгілерін алған. Автор қандай ғылыми еңбектерге сүйенгені туралы мәлімет, дерек келтірмейді. Ондай қайнар көздері қақында әр түрлі болжал айтуға болады. Ең алдымен ғалымның әдебиет теориясы, сыны, тарихы, текстологиясы, жанрлары жөнінде дүниежүзілік әсемдік ойдың негізгі тұжырым, идеяларымен терең таныстығы айқын аңғарылады. Қоғамдық, тарихи-эстетикалық, философиялық білім мығымдығы үнемі сезіліп отырады.

Өнер тарауларын сәулет (архитектура), сымбат (скульптура), кескін (живопись), әуез (музыка), сөз (әдебиет) өнері деп даралап, әрқайсысына дәлді анықтама беруінен, сөз жоқ, неміс ғалымы Лессингтің әйгілі “Лаокон” трактатымен таныстықты байқауға болар еді. Сол сияқты әдебиет тектерін таратқанда, ішкі ғалам (субъективті әлем), тиіс ғалам, түйіс ғалам (объективті әлем) ұғымдарын пайдалану ескідегі Аристотель, кейінгі Гегель, бергідегі Белинский, Веселовский концепцияларын еске түсіреді. Ал ауыз әдебиетін жалпылай топтау тәсілдерінен орыстың дәстүрлі фольклоршыларының сабағы аңғарылады. Бір ерекше жәйт, А.Байтұрсынов ұзақ-ұзақ цитата алып, өзгелерден бәтуа іздеп, басқаның пікіріне жығыла салатын әдеттен мүлде аулақ. Дәлірек айтқанда, “Әдебиет танытқышта” пәленшекең айтты деген бірде-бір пікір, тұжырымға сілтеме жоқ. Ғалым өзі қорытқан, өзі шындығына жеткен, ақиқат деп санаған ойларын ортаға салады. Мысал келтіре отырып, оқырманның көзін жеткізіп ұқтырып алған соң, пікір, тұжырым жасайды.

Таңқаларлық нәрсе, Ахмет Байтұрсынов төңкерістер, революциялар дәуірінде өмір сүрсе де, әдебиет мәселелеріне күнделікті науқандық жәйттерді, түрлі құжаттарды, қаулы-қарарды, партиялық талаптарды, қызыл танау саясатты, солақай социологияны араластырмайды, негізінен ғылыми өлшем, талғам арқылы, жеке бөлшектерге, бұтақтарға, тармақтарға назар аударады, қазіргі терминологиямен айтқанда, структуралық поэтика тұрғысынан талдаулар жасап, қорытындылар шығарады. Үнемі дәлдік, факт, дерек бірінші қатарға шығады.

Өнер туралы жалпылай мәлімдеп, көркем сөз өнерінің тарауларын жеке-жеке ерекшелеп көрсетіп сөз өнері, шығарма сөздің ақылға, қиялға, көңілге беретін әсерін анықтап алып, ұғыну, тану, ойлау, ұқсату, бейнелеу, суреттеу, түю, талғаудың айырмасын анықтап, тақырып, жоспар, түр дегендерді түсіндіріп, мазмұн алуандығын әуездеу, әліптеу, пайымдау деп үшке бөледі. Бұларды түсіндіру үшін Абай, Мағжан өлеңдері, М.Әуезовтің “Еңлік-Кебек” трагедиясы, “Жәнібек батыр” аңыз әңгімесі мысалған алынған.

“Әдебиет танытқыштың” бірінші бөлімі “Сөз өнерінің ғылымы” деп аталып, бірнеше шағын бөлімшелерге, баптарға бөлініп, олардың әрқайсысында нақты мәселе қаралады.

Ең алдымен тіл, сөз өнері, шығарма дегеніміз не деген сұрауларға, ғылыми дәлді, ықшам, толық анықтама беріледі. Автор сөз өнері ғылымының: 1) шығарма тілінің ғылымы; 2) шығарма түрінің ғылымы деп екіге бөліп қарайды. Тіл өңі жағынан тіл я лұғат қисыны деп, мазмұн жағынан қара сөз жүйесі, дарынды сөз жүйесі деп екіге бөледі.

Автор сөз өнерін үй қалау өнерімен өте қисынды салыстыра көрсетеді де, сөз талғау орайында шығарма тілі екі түрлі болатындығын айтады, олар – біріншісі – ақын тілі, екіншісі әншейін тіл. Сөз дұрыс болу үшін түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулықты жақсы білу, өз орнында тұтыну, дұрыс есептеп, көптеп, ымыраластыру, сөйлемдерді дұрыс орналастыру, құрмаластыру, орналастыру шарттары алға қойылады. Тіл тазалығына анықтама беріліп, ол үшін орыстың жақсы жазушылары қойған талаптар үлгі етіліп алынады. Олар:

• 
  Ескірген сөздерге жоламау;
  
• 
  Жаңадан шыққан сөздерден қашу;
  
• 
  Өз тілінде бар сөздің орнына басқа жұрттан сөз алудан қашу;
  
• 
  Жергілікті сөздерге, яғни бір жерде айтылып, бір жерде айтылмайтын сөздерге жоламау.
  

Тіл көрнекілігіне (қазіргіше – образдылығына, бейнелілігіне) жету үшін түрлі әдістер қолданылатынын айта келіп, зерттеуші ол әдістерді айқындау (эпитет), ауыстыру (метафора), теңеу (екі түрлі), бейнелеу, ауысу, кейіптеу, бейнелеу, әсірелеу, меңзеу, арнау (сұрай арнау, жарлай арнау, зарлай арнау), қайталау, еспелеу (анафора, эпифора), шендестіру, түйістіру (антитеза), дамыту (градация), түйдектеу, бүкпелеу, кекесіндеу деп тарам-тарамға бөліп қарайды, әрқайсысына анықтама береді, нақты мысал келтіреді. Бұлар күні кешеге дейін әдебиеттану еңбектерінде, оқулықтарда, тропа, фигура түрлері деп басқа тілде алынып келген, ал Байтұрсыновша айтқанда, көріктеу әдістеріне жататын төл ұғымдарымыз. Мұның үстіне себепті оралым, ұқсатпалы оралым, қайшы оралым, шартты оралым, жалғасыңқы оралым, серіппелі оралым, айырықты оралым, қорытпалы оралым секілді өрнекті сөйлемдердің үлгілері беріледі. “Әдебиет танытқыштың” ерекше бір ғылыми құндылығы – қазақ өлеңінің құрылысы, оның буын, бунақ, тармақ, шумақ, ырғақ, толқын, ағым, жік, кезең, орын, жорғақ, ұйқас, айшық заңдылықтарын ашуы болды. А.Байтұрсынов қазақ өлеңінің негізгі структуралық өлшемдерін барлық деңгейде схема, өрнек арқылы көрсетіп берді. Кейінгі өлең зерттеушілер сол ізді басып отырды десек, ешкімнің егініне түсіп, обалына қалған болмаспыз, ақиқаттың өзі солай.

“Әдебиет танытқышта” қойылған күрделі мәселенің бірі – қара сөз бен дарынды сөз жүйесінің, ғылым мен әдебиеттің айырмасы. А.Байтұрсынов қазақта бұрын бола қоймаған терминдердің баламасын тауып, не өз жанынан жаңадан сөз жасай отырып, өте күрделі ғылыми, философиялық, эстетикалық көзқарастарды айтады, қиын проблемаларды ұғынықты түсіндіріп береді.

Ұлы зерттеуші қазақ сөздің табиғатын жан-жақты талдай отырып, субъективті дүние (түйіс ғалам), объективті дүние (тиіс ғалам), шындық, ақиқат, жарастық келістік, жағымды, жағымсыз, тәртіп, үйлестіру, көрік, көңіл, зейін, қиял, ес, іс, сап даналық, салт даналық ұғымдарын қолдана келіп, жүйеленген білімнің ғылым аталатынын анықтайды. Пән (ғылым) шығармасының асылын пайымдама деп көрсетеді. Пайымдылық сипаттаудың бес түрін ажыратады, екі түрлі әдісін ұсынады: жалқылау (анализ), жалпылау (синтез). Пайымдама түрлері: 1) пән (ғылым); 2) сын; 3) шешен сөз; 4) көсем сөз.

Қара сөзбен әңгімелеудің шежіре (Шәкәрімнің шежіресі мысалға алынады), заманхат (Абай қара сөзі мысалға алынады), жаддерек (мемуар), өмірбаян, мінездеме, тарих, тарихи әңгіме секілді түрлері ажыратылады.

Әдебиет сыны мен ғылым сынының ерекшеліктері көрсетіледі. Әсіресе, әдеби сын алдында өмір мен шығарма, шындық пен қиял, көркемдік пен шеберлік, қаһарман мен уақыт, мінез бен әрекетке байланысты нақты сұлулардың жауабын іздеу міндеттері қойылады, тысқы сын, ішкі сын деген ұғымдар қолданылады.

Шешендік сөздердің нандыру, сендіру, ұйыту, иман келтіру, қанға, жанға әсер етіп, адамның ойын да, бойын да балқытып, арбап, билеп, жүйесін босатып, арқасын қоздырып, намысын келтіріп, жадылап алатын сипаттарын көрсетіп, оларды саясат шешен сөз, уағыз шешен сөз деп жіктейді. Бұл сөз әлі күнге жете алмай келе жатқан саралау. Шағын да ықшам түрде публицистиканың қоғамдағы орны, қызметі, міндеті көрсетіліп, оған көсем сөз деген ат берілген.

Ғалым жер жүзі жұрттарының тілдеріндегі шығармалардың бір-біріне ұқсас болып келу себептерін тұрмыс-салт, өмір-тіршілік ұқсастығынан туатындығын кеңінен дәлелдейді. Адамзаттың балалық шағындағы табиғат құбылыстарын кереметке жору, жоққа илану, дәупері, жезтырнақ, жалмауыз секілділерден қорқып, құдай, пері-періштеге, аруаққа сену салдарынан тудырған шығармаларына баға береді. Жазу-сызу жоқ дәуірде туған жырлардың ауыздан-ауызға, заманнан-заманға көшуі, батырлар жырының бір адамның сөз болудан шығып, мың адамдікі, жұрттыкі, ұлттыкі болу себептері айтылады, “Қобыланды батыр”, “Алпамыс батыр” сияқты жырлар мысалға алынады. Ертегі секілді ескі сөздердің әркім өзгертіп, өң беріп, құбылтуына орай жалпылық сипат алатынын түсіндіреді, олардың неге халық шығармасы, халық әдебиеті есептелетінін анықтап береді. Осы тұста Ахмет Байтұрсынов былай дейді: “Ауыз шығарманы (анайы әдебиетті) ауыз сөз деп қана атап, жазба шығарманы (сыпайы әдебиетті) ғана танушылар бар. Бірақ қалай да асыл сөздің бәрі де тілдегі әдебиет есебінде жүріледі” (“Ақжол”, 412-бет).

Бұл жерде, біріншіден, автор фольклорды әдебиет деп танымайтын ғалымдардың барлығын көрсетіп отыр. Яғни сондай еңбектерді оқыған, білген. Екіншіден, олармен келіспей отыр. Кейін тұтас концепцияға айналатын қазақ әдебиетіндегі ауызша сақталған әдебиет туралы тұжырымның бастауында Ахмет Байтұрсынов тұр деген сөз.

Осындай ғылыми байлам жасап алғаннан кейін барып, ауыз әдебиетін жұмсалатын орнына қарай екі салаға бөледі, олар: сауықтама, сарындама. Қазіргі әдебиеттану, фольклортану көбінесе әдебиеттің танымдық-информациялық мәніне, қоғамдық-әлеуметтік орнына, үгіттік-насихаттық рөліне ерекше мән беріп, өнердің сауық үшін, ойын үшін атқаратын қызметін мүлде көрсетпей келді. Мұндай идеялардың барлығының өзі сыналады. Ал, Ахмет Байтұрсынов болса, ауыз әдебиетінің мағыналық өнегелі жақын жақсылық пен жамандық, достық пен қастық, арамдық пен адалдық, батырлық пен қорқақтық, ептілік пен шорқақтық орайында тәлім-тәрбие берудегі орнын атай отырып, ертегілердің тіл жағынан керектігін, баланың рухын, қиялын тәрбиелеп, сөйлеуге үйрететінін, бұрынғы салт-санадан дерек беретіндігін ажыратып, сауықтама сөздерді ермек үшін сөйленетін бір тобын ермектеме деп те атайды да, оларды былай бөледі: ертегі, ертегісымақ, аңыз әңгіме, өтірік өлең, жұмбақ, жаңылтпаш, басқатырғыш, әрқайсысына анықтама беріліп, нақты мысал келтіріледі.