Рымғали Нұрғали СӨЗ Өнерінің эстетикасы а ң д а т у

"Жанталас" романы тарихи трилогияның бір бөлімі ретінде "Кочевники" деген атпен басылған кітаптың құрамында 1978 жылы "Советский писатель", 1983 жылы "Художественная литература"баспасынан шықты.

"Алмас қылыш", "Жанталас" романдары "Көшпенділер" трилогиясының құрамында 1983 жылы Польшаның "Чительник" баспасынан поляк тілінде басылды. "Көшпенділер" трилогиясы Венгрияның "Европа! баспасынан шықты.

"Қаһар романы" – "Көшпенділер" трилогиясының үшінші кітабы болғанмен, циклдің ішінде бірінші болып жазылған шығарма. Тұңғыш рет "Жазушы" баспасы 1969 жылы басып шығарды. Орыс тілінде алғаш "Простор" журналының 1970 жылғы бесінші, алтыншы сандарында "Хан Кене" деген атпен жарияланды. Аударған жазушы Морис Симашко. Москваның "Советский писатель" баспасы 1971 жылы "Хан Кене" деген атпен жариялады. "Көшпенділер" трилогиясының үшінші кітабы ретінде "Советский писатель" баспасынан 1978 жылы, "Художественная литература" баспасынан 1983 жылы шықты.

"Көшпенділер" трилогиясының құрамында 1983 жылы Польшаның "Шительник" баспасынан поляк тілінде шықты. Венгрияның "Европа" баспасы 1986 жылы шығарды.

"Қаһар" романы туралы жазылған қазақ әдебиетшілері Ә. Марғұлан, Ә. Әлімжанов, Р. Бердібаев, Х. Әбдібаев, М. Қаратаев, Ш. Елеукенов, орыс сыншылары Н. Ровенский, П. Косенко белгілі әдебиетшілер Г. Ломидзе, В. Оскоцкий т.б. мақалаларында бұл шығарма тарихи романтиканың үздік табысы, реализм әдебиетінің шоқтығы биік туындысы ретінде бағаланады. Расында "Қаһар" романы әдебиет тарихында құбылыс болған, қалың оқырмандардың махаббатына бөленген, ел тағдырын шыншылдықпен бейнелеген халықтық көркем шығарма.

Көптеген архив материалдарын, әр түрлі деректерді, ғылыми зерттеулерді, трилогияның "Алтын Орда" аталуы тегін емес. Шығармадағы оқиғалар ертіс, Еділ бойларында, қазақ даласында, Орта Азияда, Қырым мен Кавказда, Русь жерлерінде өтеді. Жазушы қырғын соғыстардың, опатты өлімдердің негізгі әлеуметтік-таптық себептерін ашады; тарихи тұлғалардың, хандардың, билердің, батырлардың сенімді тұлғаларын жасайды, елмен ел, халықпен халық арасындағы достық тамырларын бейнелейді; азаттық, еркіндік үшін болған күресті суреттейді.

Романның бірінші кітабы алғаш рет 1979 жылы "Жұлдыз" журналының 8-9 сандарында басылды. 1982 жылы "Жазушы" баспасынан жеке кітап болып шықты. Жазушының екінші тарихи трилогиясы туралы профессорлар Ә. Қоңыратбаев, Р. Бердібаев, Н. Ғабдуллин, Т. Кәкішев т.б. баспасөз бетінде толымды пікірлер айтты ("Қазақ әдебиеті", 1980, 1.ІІ; "Жұлдыз", 1984, 10; "Социалистік Қазақстан", 1985, 19.Х; "Казахстанская правда", 1985, 20.Х т.б.). Ұлан-асыр кең территорияда білектің күші, найзаның ұшы, қылыштың жүзімен құрылған зор империя – Алтын Орданың қоғамдық-әлеуметтік құрылысы, этникалық-елдік тұрмыс-тіршілігі, сан алуан күрестер,билік үшін шайқастар суреттелген. Әр түрлі тарихи жағдайларды, өмірде болған тұлғаларды бейнелегенде жазушы реализм принциптерін берік ұстанып, диалектикалық қайшылықтарды ашады; өмірлік материал мен қаламгерлік қиял, шындық пен фантазия тізгінін тең ұстайды.

Алтын Орда мемлекетінің негізгі қайшылықтары, оның құлау себептері, халық тағдыры мен жеке адам тағдырысан-сан оқиға, сала-сала сюжет арқылы ашылады. Трилогияда аңыздар, мысалдар, тәмсілдер (притча), эпос сарындары кең де шебер қолданылған. Романның екінші кітабы алғаш "Жұлдыз" журналының 1983 жылғы 4-5, 7-8, ал үшінші кітабы "Жұлдыз" журналының 1983 жылғы 4-5 сандарында жарияланды. Екі кітап бірге қосылып тұңғыш рет 1983 жылы "Жазушы" баспасында шықты.

"Алтын Орда" тарихи трилогиясымен орыс оқырмандарын алғаш толық таныстырған "Простор" журналы ("Простор", 1982, 8; 1983, 2,3; 1984, 1, 2, 3).

1985 жылы Москвадағы "Советский писатель" баспасы "Алтын Орда" трилогиясын В. Мироглов аудармасымен басып шығарды.

Бес поэма, төрт пьеса, үш киносценарий, он алты роман жазған қаламгердің берекелі таланты қазақ халқы өмірінің ғасырлар панорамасын көрсетіп берді. Көп ғасырлық тарих, ұлтық интеллигенцияның қалыптасу кезеңіндегі трагедиялар, колхоздастыру дәуірінің шындығы, Ұлы Отан Соғысына қазақтардың қатысы, тың игеру жылдарының хикаясы, Маңғыстау майданы, геологтар, мүсіншілер, артистер, жазушылар тағдыры – Ілияс Есенберлиннің романдар сериясындағы өзекті тақырыптар осылар. Қазақ әдебитінде бір тақырыпқа арналған шығармалар шоғырын, үйірлі туындылар жасау дәстүрін қалыптастырған Мұхтар Әуезов сабақтарын терең игеріп, жемісті арнаны кеңейткен, өз тарапынан жаңа үлгілер тудырған қаламгердің тарихи прозадағы күрделі көркемдік-эстетикалық олжаларын айрықша бағалау шарт.

Ұлттық тарихымыздың терең қойнауларында қалған көп оқиғалардың елесі, өзгерген, бұрмаланған деректер, әр түрлі тілдерде жазылған, сан алуан қолға түспейтін сирек кітаптарда, архив қазыналарында, оқылуы қиын қолжазбаларда, әр жердежүйесіз шашылып жатқан материалдарды тауып, оқып, қорытып шығу үшін кеткен уақыт, жұмсалған қайрат, жасалған еңбектің өзі бір адамның ұзақ ғұмырына жетіп артылар шаруа.

Жазушының алты романнан тұратын "Көшпенділер" және "Алтын Орда" трилогиялары – қазақ халқының жеті жүз жылдық өмірін тарихилық принцип тұрғысынан шындықпен, көркем, сенімді әрі терең бейнелеген қазақ әдебиетінің көрнекті шығармаларының қатарына жатады.

Оқиғалық жағынан біріне-бірі жалғас, сабақтас, идеялық-көркемдік нысанасы әуездес, сарындас, құрылым-түзіліс кескіні ұялас болып келетін бұл романдар циклының тұтастығын айта отрып, олардың қазақ әдебиетіне енгізген эстетикалық жаңалықтарын көрсету қажет. Ең алдымен, осы екі трилогиядан қоғамға, тарихи дамуға, әлеуметтік жағдайға деген жазушының әлеуметтік, партиялық, халықтық айқын көзқарасын, ғылыми объективті позициясын көреміз. Бұл шығармаларда уақыт пен кеңістік мейлінше мол әрі орасан кең ауқымда бейнеленеді: бір атырап, бір тайпа, бір жүз тіршілігі емес, қазақ халқының тағдыры көптеген басқа елдермен қарым-қатынас контексінде, дүниежүзілік дамудың арнасымен терең сабақтастықта алынады. Құжаттар мен тарихи деректерді сұрыптауда озық әдебиеттер дәстүрін негізге ала отыратын жазушы ежелгі аңыздарды ауызекі әңгімелерді, халықтық мифологияны көркем шығармада пайдалану барысында көп жаңалықтар, соны өрістер ашты. Сөйтіп, тарихи романның жаңа бір ұлттық, жанрлық – роман-шежіре үлгісін тудырды деп айтуға әбден болады.

Халқымыздың басынан кешкен қилы жол, тайғақ кешу, тас босаға, тар өткелдердің трагедиялық оқиғалары, ел қамын жеген, ойшыл даналар, жұртын сүйген, жүректі батырлар образдары, әр дәуірде әлеуметтік күрес сахнасына шыққан хандардың, айыркөмей, жезтаңдай билердің, қилы-қилы таптар өкілдерінің бейнелері, халықтық бірлік, елдік ұйытқы, отансүгіштік, патриотизм, интернационализм сарындары – осылардың бәрі жанды түрде тұтаса келіп, Ілияс Есенберлин тарихи романдарының идеялық-эстетикалық сапасын, поэтикалық-жанрлық қасиеттерін құрап, олардың әдебиетіміздің төріндегі орнын белгілесе керек.

Кезінде Мұхтар Әуезов қазақ интеллигенциясының алғашқы буынының Қазан төңкерісіне келу жолын көрсететін роман жоспарлаған, бірақ оны жазбай, "Өскен өркенге" отырған. Бел ортасында жүрген өмірдің қаһарлы жүзін қайта көру, бастан кешкен күлер ауыртпалығын қайта тарту шошытты ма, кім білсін, ұрпақ үшін шертер сырларын ұлы жазушы о дүниеге алып кетті.

Дәл осы объектіге Ілияс Есенберлин барар деп ешкім ойламаған: "Қатерлі өткел" романы туды. Одан кейін "Ғашықтар" жазылды. Қазақ әдебиетінде оқиға болған, суреткер белсенділігінің, жазушы батылдығының куәсі, халықтық принципті берік ұстанып жазған "Қаһар" романы Ілияс Есенберлин есімін оқырман махаббатына бөлеп, әдеби сын назарын оның шығармашылығына күрт аударды. "Алтын құс" романы республиканың торқалы тойына арналған конкурста бәйге алды. Тарихи тақырыпты көтерген "Алмас қылыш", "Жанталас" романдары; "Қатерлі өткел" алдымен "Дружба народовта" жарияланды да, "Советский писатель" баспасынан кітап боп шықты. "Молодая гвардия", "Ғашықтарды" басты, "Көшпенділер" трилогиясы Москвада жарияланды. "Көлеңкеңмен қорғай жүр" – тың игерушілер жайлы роман. Кітаптардың бәрі де сынның, оқырманның талқысына түсіп жатыр, шет елдерде аударылып жатыр.

Қазан төңкерісі және қазақ интеллигенциясы деген проблема аракідік сөз етілгенмен, үлкен шығарманың өзегі болған емес-ті. Белгілі жәйттерді қайта айтатын нәрсе емес, қиын психологиялық шығармаларды, санадағы эволюцияны, ауыр трагедияны, тарихи оптимизмді бейнелейтін туынды қажет. Суреткерлік позиция, авторлық мұрат айқын болмаса, қаңғыртып жіберетін, соқыр сүрлеуге түсіретін қиын объектінің Ілияс Есенберлин оңтайлы бір қырынан келген.

Әлеуметтік әр түрлі топтарды қамтитын көп салалы, тоқсан тоғыз тараулы роман емес, кейіпкерлері аз, тартысы жинақы, өткір идеялы шығарма жасау мақсаты алға қойылған.

Басқа адасса бір сәрі, шіріген жұмыртқа – садақа деп лақтырып жүре береді тарих, ал халықтың ары, жаны – суреткер адасса – трагедия. Қоғам дамуының жаңа тенденцияларымен, жаңа сарындармен бауырласа алмаған жазушы қашанда қайғылы халге ұшырамақ. "Қатерлі өткел" романының алғашқы беттерінде үш ақынмен танысамыз. Үш ақын – үш әлем.

Романист Ақан өмірін суреттеуге көп орын бермеген. "Терезе алдында тұрған аққұба, ашық жүзді, қошқар тұмсықты, үлкен қоңыр, қой көзді, кең кеуделі, ұзын бойлы адамның жасы отыз бестер шамасында" деген штрихтың өзінде ызғар, сыз бар. Ол қандай іс тындырған, өткенінде не жатыр – бұл жағы бимәлім: Ал жүрегінің түбінен құмығып шыққан, көзінен қанды жасын ағызған сыр-зарына бақсақ, екіұдай, қайғыға бөккен жанды көресің. Ол қазақ халқының қуанышты, шат-шадыман, еркін күндері өткен, келешекте құрып кету, жер бетінен жойылу тосып тұр деп есептейді. Ұлттар достығы деген көптің азды, күштінің әлсізді алдап түсіруі үшін ойлап шығарылған жалған ұран деп санайды. Ақын сенімінде әр түрлі жұрттардың басын біріктірген одақ әсте ұзақ ғұмыр сүре алмаса керек. Екінің бірі – не азшылық жұтылады, не империя қаусайды.

Саналы күрес жолына енді ғана түскен жас ақын Бүркіттің шеттігіне жеткізе, бар ниетпен беріле айтқан ұстазының осынау сөздеріне қарсы қояр дерегі, бөгеу болар дәлелі жоқ. Әлеуметтік орта дайындамаса, кез келген адам революция мәнін бірден түсініп, күрескерлер санына қосылып кете алмасы хақ.

Тірлік тартысын аяқтаған, тұз-дәмі таусылған Ақан ақынның балконнан құлап өлуі кездейсоқ нәрсе, үрей салдары емес. Бұл финалды жазушы оқырманға оқыс әсер ету үшін, сюжетті ширықтыру мақсатымен алмағаны да түсінікті. Ақан өлімі – белгілі бір дүниетанымның өлімі. Ақан өлімі – революцияны түсінбей, жат жолға түскендер өлімі.

Осы ажалдан кейін Бүркіт пен Әқбардың қиямет көпір, тас босағадан өту шырғалаңдары басталады. Бүркіттің жаңа заман сырларын ұғуға бірден бет қоймағанын жазушы психологиялық тебіреністер арқылы бейнелейді.

Қоғамдық күрестен тысқары тұрған шақтарда суреткер басындағы әр түрлі толқу сәттері авторлық идеалды көмескілендіріп, өмір жүзін буалдыр тұманмен бүркеп сағым дүниесіне жетелеп жөнелер орайы болады. Сонда біреулер ескі тарих, көне заман қойнын ақтарып, аруақтармен сырласып кетсе, біреулер өзі қолдан жасап алған қиял әлемін шарламақ. Рас, саф талант бұл өңірлерде де бедеу қалмақ емес, бірақ мың азапқа салып, әрең келген олжа да сирек.

Жастайынан оқу ізіне түскен, әуелі медреседен тіл сындырып, артынан орыс мектептерінен білім алған бүркіттің ұзақ уақыт дүниені тек қағаз жүзімен, кітап арқылы тануы, өмірдің өзімен бетпе-бет келмеуі, шын айқасты көрмеуі – мол михнатқа салған себептердің бірі. Үлкен арнадан бөлініп қалған, көп тұрып иістене бастаған шалшық секілді күйге жас ақын рухы көнгісі келмейді. Ұшпақ, жүзбек. Көгі қайда жарқыраған? Айдыны кәне шалқыған? Аспанды бұлт торлап, көлді балдыр басқандай.

Тарихтың жабылып кеткен беттерімен қоса жоғалған ақын трагедиясы – Ақан өлімі екінші бір сұлу өнер иесінің жанын түршіктіріп қоймайды, асау толқынды арпалыстан өткел іздетеді. Қазақ топырағындағы тап күресі, сана эволюциясы ақын Бүркіттің ой-сезімі, көңіл-күйі арқылы көрінеді.

Шаһар өмірі, ішкі тартыс әбден титығына жеткен Бүркіт әйелін ертіп сахараға келгеннен кейін, аз уақыт ішінде ауыр заманның сұсты кейпін көріп, көп құбылысқа жаңа тұрғыдан, өзге қырынан қарап, басқаша баға береді. Тірегім, арқалығым деген жандарының, үлгі өнеге тұтқан адамдарының бопсаға шыдамай оңғақ тартқаны ойлантады. Құтпаным, берекем деп журген кісілері қарақан бастың қамын ғана жейтін қу мүйіз боп шығады. Қаны сорғалаған жауыздық мынау, шідер үзген Нұржамал мен Еркебұланды бай Жабағы түбекке тығылған жерлерінде өртеп жібереді.

Бүркіт санасына ықпал жасап, көп нәрсені өзгертуші - әлеуметтік жағдай, өмір талқысы. Теміржолшылар ортасы асығыс суреттелген, күн ілгері жасалған қалып бойынша берілген. Кең өрісті бірден тапқан ақын бейнесінде алынған Хасен тұлғасының мүсінделуінде схемадан туған олқылық бар. Оның аяқ астынан опат болуы – трагедиялық сцена. Бұл – қандықол Әкбардың ісі, Ақан өлімінен соң, Бүркіт бір тарау жолға, Әкбар екінші тарау жолға тускен. Алғашқысы – халық көші қайда бұрылса, сонда тартатын бағдар, соңғысы – жеке бастың кегін қуып, қара қанжар асыну.

Өнер майданында мардымды іс тындыра алмаған Әкбар бұрынғы өлеңшілігі бос далбаса екендігін ұққан, бұған қайғырмаған да ішіне шемен боп қатқан басқа жара. Әкесін шетке қашырған, бауырындағы малын, басындағы құтынан айырған мынау жаңа заман тәртібі ұнамайды. Өзге жеген таяғы аздай, сұм жазмыш туған қарындас күйігін және тарттырды. Еркешора өскен Ханшайым қас дұшпаны, ата жауына айналған Хасеннің құшағына енді. Туласа, Әкбар туласын. Бірақ өз қарындасын күйеуімен қосып бауыздап өлтірер деп күтпеген оқырман сұмдық жауыздықтан қатты түршігеді.

Идеялық жүк арқалаған, белгілі топтың моралін, ұстаған бағытын аңғаратын кейіпкер – Қаражан бейнесіндегі кейбір сипаттардың болған адамдар басынан алынғандығы күдік тудырмайды. Әуелден-ақ жүрегі халық деп соққан жазушылардың революция кезінде адасқан сәттерін пайдаланған осы Қаражан секілділер өздерімен қоса талай таланттарды да құртқан. Жазушы осы өмірлік материалды көркем шығармада сәтімен пайдаланған.

Аума-төкпе бір кезеңде жойқын айдынға шығып, желкенін енді көтерген Бүркіт басына Қаражан тағы қара бұлт үйірілтеді. Бұл тұстағы ауыр күйлер, тығырық жағдайлар шағын көріністермен елес береді.

Романның алғашқы баслымында Отан соғысының Бүркіт көрген сценасы жасанды екендігі сезіліп тұратын. Жазушы шығарманың орыс тілінде жарияланған нұсқасында орынды, нанымды шешім тапқан. Бұрын ұшты-күйлі жоғалатын Әкбар енді шет елге өтіп, фашистер ордасын паналаған. Тергеуші Гаврилов алғашқы басылымда жәбір шексе, орысша нұсқада генерал шенін алған қолбасшы. Өлім, өмір айқасында, соғыс шебінде үш адам, үш тағдыр тағы кездесті: ақын Бүркіт, генерал Гаврилов, қашқын Халықтан, тарих көшінен үзіліп қалған адам не Ақанның, не Әкбардың кебін кимек деген сарын бар.

"Қатерлі өткел" романы арқылы Ілияс Есенберлин ұлттық интеллигенция басынан өткізген шытырман күйлерді, ауыр сапар, қиын жолды бейнелеп берді. Бұл шығарма бүгінгі қазақ әдебиетінің туған халқымыз жайлы небір ауыр шындықтарды тарихи дәлдікпен, көркем кестемен суреттей алатын марқайған мінезін танытады.

Неғұрлым түр ықшамдылығына ұмтылу көркемдік талаптарынан туған шарт екндігіне Ілияс Есенберлиннің "Ғашықтар" романын оқу үстінде тағы да көз жеткізуге болады. Негізгі, арналы тартысқа қатыспайтын қосалқы персонаждарды есептегеннің өзінде кейіпкер саны он шақты адам. Материалды шағындап алу арқылы жазушы әрекет сферасын әдейі тарылтқан. Кең аумаққа шашылып, жайылғаннан гөрі, тар шеңберде терең бойлауды мақсұт тұтқан.

"Ғашықтар" романының аты көп көп сырдың кілті секілді. Расында да, бұл ғашықтық туралы, ғашықтар жайлы роман. Оқиғаның, әрекеттің жазушы тарапынан емес, негізгі қаһарман – Жантас атынан баяндалуы шығармаға қолайлы стильдік рең, өзгеше әуез берген.

Жас көңіл – аңқылдақ, сезгіш. Жас көңіл бетке жылтырап, тілге бал жағып мақтап алып, бұрыла беріп, жұдырық түйетін пәлені білмейді. Жақыннан жау іздеп, көлеңкеден қорқып, аузындағысын әлдекім тартып әкетердей сескенгіш кейіппен екі қарап, бір шоқитын сауысқан мінез әзір бітпеген бойына. Ешкіні апа, текені жезде деп жүріп шыққан төбесіне басқалар қызығатындай сыңай танытты деп шошып, беталды қуыстанып, адал жандардың іргесін қаза бастайтын сұмдықпен былғанбас жас көңіл. Табиғаттың асыл сыйы -– қабілет ұшқынын өлтіріп алмай, мезгілімен мәпелеп, тәрбиелеп өсіре бастаған жас өнерпаздың өнер жолындағы алғашқы қадамы көп рақат, көп азапқа толы – тамаша өмір-ау.

Күлсе, ағынан жарылатын, қуанса, төбесі көкке жеткенше мәз болатын жастық мінезі дарақылық емес, дарқандық. Бақай есеп, жебір құрт жыбырлақтан аулақ, қиял ауылында күніне сан рет көкпар тартқан заман ғой ол.

Осындай бір көкірегі толық, ойлы жігіт – Жантас аз уақыт ішінде бастан кешкен күйлерін сыр етіп шертеді. Не көрді, не ұқты, не сезді, не түйді -–бәрін қалтықсыз көңілмен алдыңа жаяды. Жәй әуесқой емес, Жантас - өмірлік мақсатын өнерде ғана деп білетін мүсінші. Ленинград институтын бітірген. Оның көп қылығынан, білім дәрежесі, интеллект шамасы, эрудициясынан қазақтың бүгіггі жасының мінез қырларын сипаттайтын қасиеттер аңғарылып тұрады.

Қарындасы Базаргүлдің ұзатылу тойы үстінде Жантас көп жәйттен хабар береді. Айналасына үнемі бақылағыш көзбен қарайтын мүсінші еш нәрсені қалт жібермейді. Тез, шұғыл, оғаш кетседе, бәріне бағасы даяр. Мамандық машығынан шығып жатқан, шындыққа үнемі апара алмайтын соқпақтарға да түсіп кетеді. Сырт кескіннен, сүйек бітімнен ылғи мағына іздеп, ішкі сарайды сонымен астастыруға болмайтындығын өзі де білсе керек.

Үлкен қақтығыстан, өмір талқысынан, оқиғалар соқтығысынан, қат-қабат тартыстардан жазушы бойын аулақ салса, тірліктің терең мәнін, адамдар жүрегіндегі жұмбақ сырларды аша алмас еді. Көп шығармалардың кемшілігі психологиялық схемаларды, дайын қалыптарды қуып кету салдарынан туады. Аты, қызметі бөлек демесе, заты, сипаты ұқсас персонаждар кітаптан кітапқа көшіп жүреді. Бояуы тозып, сыры кеткен, жадыңда қалмас ескі сурет секілді.

Әсіресе жағымды ыңғайда алынған кейіпкерлер халі мүшкіл. Шынының ар жағында жымиып қарап тұратын манекендер бар еді ғой: әдемі шаш, әдемі костюм, әдемі шалбар, әдемі туфли – мұндай кіршіксіз тас мүсін кімге керек?

Аузына шылым салмайтын, мереке кезінің өзінде тәтті су ішетін, біреуге сен деп көрмеген, әйел баласының көзіне тура қарай алмайтын қуыршақ персонажбен кімді иландыруға болады? Реализм талаптарымен жүз қайнаса сорпасы қосылмайтын қайдағы бір жалған, жылымшы патетикадан туған мұндай дүниелердің барынан – жоғы.

Салған жерден "Ғашықтар" романы оқыс ситуациямен оқырман ықыласын баурап алды. Сұлу қыздың соңынан жиырма бестегі жігіт еріп жүре берсе, несі ерсі? Бұл өмірде кездеспейтін яки моральға қисық келетін қылық па? Арғы тарихқа бақсақ, Татьяна Онегинге хат жазған, Еңлік Кебекті оятқан. Бүгін, көп дәстүр өзгерген заманда, қыз үйіне келіп, жігіт қонып қалса қайтеді екен? Сенімсіз қолдан жасалған оқиға деп ешкім де жазушыны кінәлай алмайды.

Гәп мұндай жағдайдың құр оқиға, құр фабула күйінде алынуында емес, ситуацияға лайық, сенімді психологиялық сәттердің бейнеленуінде, осыдан туатын адам мінезіндегі құбылыстарды, кейінгі өзгерістерді аңғартуда.

Пішін арқылы, дене бітімінің ерекшеліктерімен әсемдік сырларын танытатын мүсінші Жантас Ұлбосын сұлулығына бірден ынтық болған. Нәпсі тілегі емес, жас жүрек тебіренісінен ұшқындаған сезім. Бұған тез тұтанып, лап еткен суреткер шабыты қосылған. Ұлбосынның жалаңаш денесінен Жантас үлкен шығармашылық ойға әр, құштар боп жүрген идеясына өрнек табады.

Ерекше жағдайды басынан кешкен, ләззаты түнде рақат тапқан жастардың ойға қалуы, сезімді саралауы артынан. Ауыр, аянышты тағдыры бар Ұлбосын өмірі мынау.

Әлпештеген ұяда ерке, тентек өскен қыз рухани жетілуден бұрын, сезім қызықтарын ертерек тартқан. Ойлы, салмақты мінез қалыбы емес, әсіреқызыл әуесқой көзбен дүниеге енді аяқ басқан шағында оның лүп-лүп соққан жүрегі тізгінді қатқыл ұстаған екінің бірінің билігінде кете барғаны анық. Ләззат рақаты неғұрлым тәтті болса, өкініш зары удай ащы. Жса профессор, атақты хирург, жасырын жалғасулар, ыстық кештер – мұның егжей-тегжейін жазушы тәптіштеп жатпайды. Емеуріннен, сөз ұшығынан көп сыр белгілі. Жалын сезімнен бітсе де, дүниеге келуі қылмыс саналған іштегі бала Ұлбосын қайғысына айналған. Жазымыш-ай, біреулер өмір бақи перзент көруге зар, біреулер бойындағыдан қайтсе де құтылмақ!

Жантас құшағындағы Ұлбосын сырын оп-оңай біліп алған жоқ. Мыстаудағы бірінші маман, профессор, хирург Шерубай Ұлбосынның алғашқы қуанышы, зор қайғысының себепшісі екен-ау. Алматыдағы атақ-даңқты, мәртебелі-мансапты тәрк етіп, Ұлбосын соңынан қиыр шеттегі жас қала – Мыстауға тартып кеткен. Әуелде неге қосылмаған? Әуелде жас қызды неге аямаған? Әуелде сезімін тежесе нетті? Көш белден асқан соң, атқа мінгені қалай?

Алуан сұрақ тудырған түйін шешімі шығармаға деген оқырман пейілін арттырады. Кей кітаптарды оқи бастағанда, батпаққа түскендей кездерің болады. Бірер бетінен соң жалығып, қоясың. Психологизм жоқ, әсем өрнек жоқ, ой толғам жоқ. Фотоаппаратпен түсіргендей, әр нәрседен жасалған монтаж, суреткер тенденциясы, белгілі концепция жоқтығынан әсер ете алмайды.

Тегінде оқырман кейіпкермен бәсекелес отырмақ. "Сен кімсің?", "Мен кіммін?" деген тәжіке бар екі ортада. Шығарманың эстетикалық ықпалы, әлеуметтік қуаты оқырманның интеллектуалдық өресімен функциялық байланыста көрінеді. Қазақ әдебиетіндегі үздік тип – абай бейнесінің ерекшелігі ол қашанда сенен биік. Сені тазартатындай, кеудеңе нұр құятындай бір сиқыры бар. Қасына тұра қалсаң, әлсіздігіңді, қораштығыңды сезініп, қысыласың. Абайға баруың - әсемдікке баруың, даналыққа баруың. Ал көрбілте нәрсені көңірсітіп отырған жаннан қашпағанда, қайтесің.

"Ғашықтар" романындағы Жантас – кейінгі төлдің дүниеге көзқарасы, махаббатқа, сұлулыққа қарым-қатынасын білдіре алатын жігіт. Онымен сырласу іш пыстырмайды. Өнер жарысына көзді жұмып, белді буып күмп берген ақкөз емес, қабілет, білім тізгінін қатар ұстаған мүсінші шығармашылық мақсатын жасырмайды. Өмірге шығарма қалай келеді, әуелгі ниет, іздену азаптары, шабыт рақаты – осылардың куәсі болғандаймыз.

Жазушы жас мүсіншінің суреткерлік талпыныстары мен сезім бұрқақтарын екі бөліп алмай, қатар өрбіткен. Бірін-бірі байытқан, табыса келіп, үлкен арнаға айналған, қатар аққан қос бұлақ. Жантас, Ұлбосын арасында ыстық сүйісті түндер ғана емес, ауыр психологиялық күйлер бар. Аз уақыт лаулап жанған сексеуіл отындай сезім. Жантасқа көп сыр ашқан, әйел рухын түсіндірген сәттер Ұлбосын үшін соңғы серпіліс, ақырғы ән секілді.

Екінші қырда – профессор, хирург Шерубай тұр. Бір басына жеткілікті қайғысы бар. Әйелі мен баласы машина қақтығысында опат болады. Ал анау кезде, әйелін, баласын тастап Ұлбосынға үйленге күші жетпеген. Қызметіне, мансабына зиян тиер деп, жұрт көзіде құным түсер деп қорыққан, аяншақ жүрек махаббатты, рақатты, боранды тірліктен тыныш, тоқ, бұйығы тірлікті артық санап, тынған шығар. Бұл орайдағы шырғалаңдарға жазушы тоқтамайды. Егер тиянақтаса, мұның өзі үлкен бір роман, еркек трагедиясы ғой. Тебіренген жүрек сезім дариясын толқытса, тау толқындар пендені қайда лақтырмайды? Мұндай шақта сенің мансабың, байлығың, жасың – бірде-бірі сөз емес. Шерубай Ұлбосын соңынан Мыстауға келген. Тіршіліктің ендігі мәні бір кезде өзі бақытсыз еткен Ұлбосынға қосылу секілді, бірақ оған қарайтын қыз жоқ.

Жағдайды Жантас бұрынғыдан да асқындырып жіберген. Дәрігерге қаралып қайтқан Ұлбосын сұмдық байламға бекініп келгенін ешкім де сезбейді. Бейдауа, жазылмас дерт – ракқа шалдыққанын анық білген соң, түбі азаппен бұралып өлерін ұққан сорлы қыз сұмдық жолды таңдайды. Маңайындағыларды да, өзін де қинағысы келмей, дәрі ішіп өледі.

Трагедиялық финалға, қайғылы халге қан жылаған қос жүрек бар. Бірі – Жантас, екіншісі – Шерубай.

Сырт көз, басқа жандар жап-жас сұлудың өмірден бұлай кетуін айыптауы мүмкін. Жазушы тоқ етер бір ауыз жауап беру жағында емес. Ол Ұлбосынды осындай халге жеткізген, масқара қадамға итеріп әкелген жағдайларды айыптап, жел сезімге толы, басы қатты жүрекке ие бол деген адамгершілік идея айтады.

Классикалық әдебиетте суреткер тағдырына ерекше әсер етер, рухани тірлігінде бедерлі із қалдырар қасиетті күш бейнесінде әйел образын алу - өнімді, көп тармақты дәстүр.. Эмиль Золяның "Творчество", Ромен Ролланның "Жан Кристоф", Джек Лондонның "Мартин Иден" романдарында, Эрнест Хемингуэйдің "Килиманджаро қары" әңгімесінде осы сарынның сан алуан ырғақ тапқан әуезі бар.

Мүсінші Жантас әлі үлкен тартыстардың қиын додасына түспесе де, махаббат, сүйіспеншілік жолында көп тебіреніп, осы арнадан жанына мол нәр алып, рухани марқайып, кемелдене бастаған. Өнердегі әсемдікті табу, тану, бағалау мен өмірдегі ізденістер астасып кеткен.