С. Ж. Асфендияров атындағЫ

Буын үндестігі

Дауысты дыбыс буын құрайтын болғандықтан, сөздегі, сөз бен қосымшалардағы дауыстылардың не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болып үндесуін буын үндестігі (сингармонизм) деп атаймыз.

Үндестік заңына сай қазақ тілінің байырғы сөздері не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болады. Мысалы: ата, ана, бақыт, баға, сана, намыс, егіз, өріс, төсек, кереге, кілем, т.б.
Дыбыс үндестігі

Сөз бен қосымшаның жігінде немесе сөз бен сөздің аралығында дауыссыз дыбыстардың бірін-бірі өзіне ұқсата әсер етуі дыбыс үндестігі деп аталады. Мысалы: қаздар (қазтар емес), есептер (есепдер емес), әкеге (әкеке емес), мектебі (мектепі емес), қасығы (қасықы емес).

9. Бақылау жұмыстары:
Когнитивті – білім компетенциясы бойынша
В) Үндестік заңына бағынатын сөздерді бір бағанға, бағынбайтын сөздерді екінші бағанға бөліп жазыңыз.

ұшқыш, көше, бүгін, бөлшек, дәріхана, елорда, өнерпаз, елші, пайдакүнем, сәнқой, баланікі, рольдер, депутат, қазметші.

Г) Жоғарыдағы үндестік зағына бағынбайтын сөздердің бағынбау заңдылығын түсіндіріңіз.Үлгі: депутат – үндестік заңына бағынбайды, кірме сөз.
Коммуникативті компетенциябойынша
Ғ)Мәтінді оқыған адам қандай сұрақтарға жауап ала алады? Сұрақтарыңызды жазыңыз.
Д) Жаныңыздағы студенттен осы сұрақтарға жауап беруін өтініңіз. Кімнің сұрақтары көп және дұрыс құрылғандығынына қорытынды жасаңыз.
Операционалды – дағды компетенциясыбойынша
Ж) Мағынасына қарай екі бағанды сәйкестендіріңіз.

Аурулар режімін, зиян келтіру мен қиянаттан бойымды аулақ ұстай отырып,	есіткенімді құпия есептеп, жан баласына айтпаймын.
Емдеу езінде, сондай-ақ емдемеген кезде де, адам өмірінің ішіндегі мүлдем жариялауға болмайтын жайларды көргенімді немесе	әдейі қиянат пен қастандық жасаудан, әсіресе әйелдер мен еркектер азат адамдар мен құлдар арасындағы махаббаттан аулақпын.
Қайсы үйге кірсем де аурудың қамын ойлаймын,	ең алдымен аурудың қамын ойлаймын.
Кез-келген адамға дәрігерлік көмегім қажет болғанда бас тартпай орындаймын,	адамгершілік атты ардан өзімді жоғары ұстаймын деп ант етемін.
Медицина жетістіктерімен үнемі танысып, дәрігерлік шеберлігімді үздіксіз дамытып,	шама-шарқымның барынша оларға пайдасы тиетіндей етіп жасаймын.

Өзін-өзі дамытубілім компетенциясы бойынша
И) Төменде Мұқағали Мақатаевтың «Болашақ дәрігерге» өлеңі көзқарасыңызды білдіріңіз.
Тоқта-тоқта, ей, жігіт, аялдағын,

Қане, қалай жағдайын, баяндағын.

... Тәжирибе мектебін өтіп жүрсең,

Дәрігерлік кәсіпке таянғаның.

Енді алдыңда тұрады тірі жандар

Бірі сүйіп, кім білсін, бірі қарғар ...

Қимылдамай кірпігі жатса-дағы,

Байқағайсың, шықпаған тірі жан бар.

Кәсібіңнен кетпегей жеріп мүлде,

(Ақыл айтып кеттім-ау, желіктім бе)

Өлгендерді тірілтем деп ойлағай

Денесінен жан ізде өліктің де.

Жолың болсын, бара ғой, айналайын,

Айналайын, қорғаушым, қарағадайым!

Кәсібіңе мен сенің басымды ием,

Басымды ием, несіне арланайын...

10. Негізгі әдебиеттер:

1. 
   Дәрменқұлова Р.Н.Медициналық мәтіндер жинағы. Алматы, 2002 ж. 5-7 беттер.
   
2. 
   Доскеева Б.Ж. Қазақ тілі. Жалғастырушы топ студенттеріне арналған. Алматы, 2000 ж. 15-17 беттер.
   

Қосымша әдебиеттер:

1. Рақышев А. Адам анатомиясындағы халықаралық атау-терминдер. Алматы, 2011 ж.

2. Қазақша-орысша сөздік. ҚР Білім және ғылым министрлігі А. Байтұрынұлы атындағы Тіл білімі институты. – Алматы, 2001 ж.

ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРҒА АРНАЛҒАН

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР

№2 Тақырыбы: Адам ағзасы

Көптік категориясы

2012 ж.

Кафедра мәжілісінде талқыланды
Хаттама №____, «_____»____________2012ж.

«Бекітемін»

Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент С.Қ.Суатай

1. Тақырыбы: Адам ағзасы

Көптік категориясы

2. Мақсаты:

- адам ағзасы туралы мағлұмат беру;

- адам ағзасы туралы мәтінінің мазмұнын жүйелі баяндауға үйрету;

- адам ағзасы туралы мәтінді пайдалана отырып, әңгіме-сұхбат құрғызу;

-түрлі жаттығу жұмыстары арқылы қазақша сөйлеуге дағдыландыру;

- көптік категориясы туралы түсінікті практикалық жолмен меңгерту;

- өз бетінше сөйлем құрастыруға машықтандыру.
3. Міндеті:

1. Когнитивті – білім компетенциясы бойынша кәсіби бағытта мамандығына сәйкес тіл оралымдарын үйретіп, студенттерді медициналық арнайы мәтіндерді түсініп оқуға, сауатты жазуға дағдыландыру;

2. Операционалды – дағды компетенциясыбойынша лексикалық – грамматикалық тіл ерекшеліктерін меңгертіп, терминдерді қолданылудағы бірізділікті, оларға қойылатын талапты сақтай отырып, студенттерді сауаттылыққа тәрбиелеу;

3. Коммуникативті компетенциябойынша сөйлеу әрекеттерінің түрлеріне сәйкес жаттығу жұмыстарын жүргізу арқылы студенттердің болашақ мамандықтарына қатысты сөйлеу аясын кеңейту;

4. Өзін-өзі дамытубілім компетенциясы бойынша ғылыми-қоғамдық және медициналық терминдермен жұмыс істей білуге машықтандыру, болашақ мамандықтары бойынша кәсіби қатынас кезінде әр түрлі тақырыптарда тыңдаушысын түсіне білуге және өз көзқарасын білдіре білуге машықтандыру.
4. Негізгі ұғымдар:

а) лексикалық материал бойынша

1. Адам ағзасындағы мүшелер туралы.

2. Адам ағзасындағы жүйелер туралы.

3. Адам ағзасындағы мүшелер туралы әңгімелеудегі тілдік оралымдар.

4. Адам ағзасындағы мүшелердің қызметі туралы.

ә) грамматикалық материал бойынша

Көптік категориясы туралы түсінік.

5. Сабақ өткізу жоспары:

А)Ұйымдастыру (2-3 минут).

Ә) Үй тапсырмасын сұрау (45- 48 минут).

Б) Жаңа сабақты түсіндіру.

- Мәтін бойынша жұмыс (60 -65 минут). Жаңа сөздермен, сөз тіркестеріменжұмыс істеу, оқылым, мәтін бойынша сұрақтарға жауап, пікірталас, салыстыру жүргізу, аударма жұмысын жасату.

- Грамматикалық тақырып бойынша жұмыс (25-30минут).

- Жаңа сабақты қорыту (10-15 минут)

В) Студенттердің білімін бағалау(2-3 минут )
6. Білім берудің және оқытудың әдіс-тәсілдері:

Жаңа сөздермен, сөз тіркестерімен жұмыс істеу, оқылым, грамматикалық тапсырмалар, сұхбат құрғызу, пікірталас, аударма жұмысын жасату, жағдаяттық тапсырма.

7. Көрнекі құралдар: Тақта, ноутбук,адам ағзасының суреті, оқу құралдарын, үлестірмелі карточкалар пайдалану.
8. Тапсырмалар:

А) Мәтінді оқыңыз.

Адам деген – ардақты ат, қазақ халқы оны ежелден қастерлеп, табиғаттың ерекше сыйы деп бағалайды және кім деген сұрақ тек адамға ғана қойылады.

Адамның ағзасындағы әрбір мүше белгілі бір қызмет атқарады. Дене мүшелері атқаратын қызметіне қарай бірнеше мүшелерден бірігіп, жүйе құрайды.

Қан айналу жүйесі денедегі барлық мүшелерге оттегі мен қоректік заттарды жеткізіп тұрады.

Тыныс алу жүйесі мүшелеріне мұрын, көмей, кеңірдек, өкпе, бронхылар жатады. Ағзаның оттегін сіңіріп, көмірқышқыл газын бөліп отыруы осы тыныс алу жүйесінде өтеді.

Ас қорыту жүйесі ауыз қуысынан басталады. Ас жұтқыншақ арқылы өңешке, одан асқазанға түсіп, ас қорыту бездерінің әсерінен ішек-қарын жолында қорытылады.

Зәр шығаружүйесі мүшелеріне қос бүйрек, несепағар, қуық жатады. Бүйректе қан тазартылады, несеп түзіледі.

Жүйке жүйесі ми мен жұлыннан тұрады. Жүйке жүйесі мүшелердің жұмысын реттеп отырады және ағзаның біртұтастығын қамтамасыз етеді.

Тірек-қимыл жүйесі қаңқа мен бұлшық еттен тұрады. Қаңқа – денедегі әр түрлі сүйектерден құралған мықты тірек. Сүйектерге бұлшық ет бекиді. Адам бұлшық еттің көмегімен жүреді, жүгіреді, әр түрлі қимылдар жасайды.

Адам ағзасындағы сезім мүшелерінің де қызметі ерекше. Сезім мүшелеріне көру, есту, иіс сезу, дәм сезу, сипап сезу, тепе-теңдікті сезу жатады. Ағзадағы барлық жүйелер арасында әр түрлі жолдар мен өзектер арқылы үздіксіз кең көлемде мәлімет алмасу жүріп жатады. Бұл мәліметтер қан, лимфа және гормон арқылы жүреді.

Адамның тіршілік әрекеттері жас кезеңдеріне сәйкес өзгеріп отырады. Өйткені дамудың әрбір сатысында өзіндік физиологиялық көрсеткіштер қалыптасады. Адам өмірі құрсақта даму, балалық шақ және ересек жас болып үш сатыға бөлінеді.
I.Құрсақтағы 2 айға жуық ұрықтық даму (эмбриогенез) және 2 айдан 9 айға дейін нәрестелік даму (фетогенез) кезеңдерінен тұрады.

II. Балалық шақ (құрсақтан тыс даму) бірнеше кезеңнен өтеді:

• 
  Жаңа туған (неонаталдық) кезең – туған күннен 4 аптаға дейін, бала қырқынан шыққанша созылады. Бұл кезеңде ағза сыртқы ортаның жаңа жағдайларына икемделеді.
  
• 
  Бөбектік шақ – бөбек өмірінің 1-жылы;
  
• 
  Сәбилік шақ – 1-3 жас аралығы;
  
• 
  Бүлдіршін шақ: 4-7 жас аралығы;
  
• 
  Естияр шақ: ұлдарда – 8-12 жас аралығы, қыздарда – 8-11-ге дейінгі жас аралығы;
  
• 
  Жеткіншектік – балиғаттық шақ: ұлдарда 13-16 жас аралығы, қыздарда 12-15 жас аралығы;
  
• 
  Жас өспірімдік шақ: (бозбала) жігіттерде 17-21 жас аралығы, (бойжеткен) қыздарда – 16-20 жасқа дейін.
  

III.Ересек жас бірнеше кезеңнен құралады:

• 
  Кәмелеттік кезең: ерлерде 22-35 жас аралығы, әйелдерде 21-35 жасқа дейін. Бұл кезеңде адамның өсуі тоқтайды, ағзаның құрылымы мен қызметі толық қалыптасады, іс-әрекеті белсенді және тиянақты болады.
  
• 
  Кемел шақ: ерлерде 36-60 жас аралығы, әйелдерде 36-55 жасқа дейін. Бұл кезде олардың жүйке және эндокриндік жүйелері өзгеріп, қайта қалыптасады, тіршілік әрекеттерінде айтарлықтай өзгерістер болады.
  
• 
  Егделік кезең: ерлерде 61-74 жасқа дейін, ал әйелдерде 55-74 жасқа дейін. Бұл кезеңде ағза тез қартаяды. Сондықтан олар осы кезеңдерінде кездесетін ауруларға жиі шалдығады.
  
• 
  Кәрілік кезең ерлер мен әйелдер 75-тен асқаннан кейін басталады. Ағза тоза бастайды, негізгі тіршілік әрекеттері күрт төмендейді.
  
• 
  Ұзақ өмір сүрушілер 91 жастан асқан адамдар.
  

Ә) Мәтінде кездескен төмендегі сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын түсіндіріңіз.

Ардақты ат, қастерлеу, табиғаттың ерекше сыйы, атқаратын қызметіне қарай, бірнеше мүшелерден бірігу, жүйе,оттегін сіңіру, әр түрлі сүйектерден құралған, ас қорыту бездерінің әсері, мүшелердің жұмысын реттеу, тепе-теңдікті сезу, ағзаның біртұтастығы, тіршілік әрекеттері, дамудың әрбір сатысы,қырқынан шыққанша, сыртқы орта, қалыптасу, тозу, қартаю, физиологиялық көрсеткіштер, ұзақ өмір сүрушілер, күрт төмендеу.
Б) Мәтінде кездескен төмендегі сөздер мен сөз тіркестерінің аудармасын еске сақтаңыз.

ағза – организм

құрсақ қуысы – брюшная полость

оттегі – кислород

бұлшық ет – мышцы

жұтқыншақ – глотка

өңеш – пищевод

кеңірдек – трахея

зәр, несеп – моча

несепағар – мочеточник

қуық – мочевой пузырь

без – желез

өзек – проток, серцевина

икемделу – приспособиться

кәмелеттік – cовершеннолетний; зрелый

естияр – повзрослевший

күрт – внезапно; резко

В) Мәтінді оқыған адам қандай сұрақтарға жауап ала алады? Сұрақтарыңызды жазыңыз.
Г) Жаныңыздағы студенттен осы сұрақтарға жауап беруін өтініңіз. Кімнің сұрақтары көп және дұрыс құрылғандығынына қорытынды жасаңыз.
Ғ)Көптік жалғау – көптік мағынаны беретін қосымша ( -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер).

Мәтіннен көптік жалғау жалғанған сөздерді теріп жазыңыз.
Д)Мәтіннен төменде берілген қысқа ақпараттарды кеңейтіп толықтыратын үзінділерді табыңыз.

• 
  Дене мүшелері атқаратын қызметіне қарай бірнеше мүшелерден бірігіп, жүйе құрайды.
  
• 
  Қаңқа – денедегі әр түрлі сүйектерден құралған мықты тірек.
  
• 
  Адам өмірі құрсақта даму, балалық шақ және ересек жас болып үш сатыға бөлінеді.
  
• 
  Балалық шақ бірнеше кезеңнен өтеді.
  
• 
  Ересек жасбірнеше кезеңнен құралады.
  
• 
  Адам ағзасындағы сезім мүшелерінің қызметі ерекше.
  

Е)Төмендегі етістіктердің қайсысы мәтінде кездеспейді?

Қалану, қастерлеу, ренжу, енгізу, түзілу, тыңдау, сезу, ауырмау, есту, төмендеу, алмасу, айғақтау, ренжу, самғау, қалыптасу, қартаю, жабдықталу, қорытылу, кездесу, сақталу, өзгеру, күшею, қамтамасыз ету, хабарлау.

Ж) Көп нүктенің орнына тіркестердің мағынасына қарай керекті қосымшаларды қойыңыз.

Ежел... қастерлеу

Табиғат... сыйы

Ұрық... даму

Қырқы... шығару

Жаңа жағдай... икемделу

91 жас... асқан адам

Ас қорыту бездері... әсері

Өзін... көрсеткіштер

Оттегі... сіңіру

Сүйектер... құралған

Мүшелердің жұмысы... реттеу

Ағза... құрылым

З) Сөйлемдерді бастаңыз.

... жұмысын реттеп отырады және ағзаның біртұтастығын қамтамасыз етеді.

... жас кезеңдеріне сәйкес өзгеріп отырады.

... атқаратын қызметіне қарай бірнеше мүшелерден бірігіп, жүйе құрайды.

... туған күннен 4 аптаға дейін, бала қырқынан шыққанша созылады.

... ағзаның құрылымы мен қызметі толық қалыптасады, іс-әрекеті белсенді және тиянақты болады.

И) «Даму» етістігімен тіркесетін сөздерді көрсетіңіз және солармен сөйлем құрастырыңыз.

9. Бақылау жұмыстары:
Когнитивті – білім компетенциясы бойынша

К) Мағынасына қарай екі бағанды сәйкестендіріңіз.

Адам деген – ардақты ат, қазақ халқы оны ежелден қастерлеп,	бала қырқынан шыққанша созылады.
Жүйке жүйесі мүшелердің жұмысын реттеп отырады және	қайта қалыптасады, тіршілік әрекеттерінде айтарлықтай өзгерістер болады.
Жаңа туған (неонаталдық) кезең – туған күннен 4 аптаға дейін,	ас қорыту бездерінің әсерінен ішек-қарын жолында қорытылады.
Бұл кезде олардың жүйке және эндокриндік жүйелері өзгеріп,	өзектер арқылы үздіксіз кең көлемде мәлімет алмасу жүріп жатады.
Ас жұтқыншақ арқылы өңешке, одан асқазанға түсіп,	табиғаттың ерекше сыйы деп бағалайды.
Ағзадағы барлық жүйелер арасында әр түрлі жолдар мен	ағзаның біртұтастығын қамтамасыз етеді.

Қ) Берілген тұжырымдардың дұрыс не қате екенін анықтаңыз.

Қан айналу жүйесі мүшелерге оттегі мен көмірқышқыл газын жеткізіп тұрады.

Тыныс алу жүйесі мүшелеріне мұрын, көмей, кеңірдек, өкпе, бронхылар жатады.

Бүйректе ас қорытылады.

Тірек-қимыл жүйесі қаңқа мен бұлшық еттен тұрады.

Қаңқа – денедегі бұлшық еттен құралған мықты тірек.

Адам бұлшық еттің көмегімен жүреді, жүгіреді, әр түрлі қимылдар жасайды.

Ас қорыту жүйесі мұрын қуысынан басталады.

Асты қорыту бездерінің әсерінен ас ішек-қарын жолында қорытылады.

Адам өмірі құрсақта даму, балалық шақ және ересектік шақ болып үш сатыға бөлінеді.

Ағзадағы барлық жүйелер арасында үздіксіз мәлімет алмасу жүріп жатады.

Адам өмірі тек қуаныш пен бақыттан тұрады.

Коммуникативті компетенциябойынша
Л) Мәтінде сіз үшін жаңа ақпарат бар ма? Мәтін мазмұнына өзіңіз білетін осы тақырыпқа қатысы бар мәліметті қосыңыз. Мәтіннен алған жаңа мәліметті пайдалана отырып, өз сөзіңізбен қысқаша айтып көріңіз.
М) Төменде Абай өлеңінен үзінді берілген, қарамен жазылған өлең жолдарын қалай түсінесіз? Көзқарасыңызды білдіріңіз.

Малда да бар жан мен тән

Ақыл, сезім болмаса.

Тіршіліктің несі сән,

Тереңге бет қоймаса.

Атымды адам қойған соң,

Қайтіп надан болайын… .
Өзін-өзі дамытубілім компетенциясы бойынша
Н) Төмендегіфразалық тіркестерді оқып, мағынасын сәйкестіріңізжәне осы тіркестерді қатыстыра отырып сөйлемдер құрастырыңыз.

1	Тілге жүйрік	а	әлпештеп өсіру
2	Бас болу	ә	шапшаң қимыл
3	Алақанына салу	б	алда, бірінші қатарда жүру
4	Санын соғу	в	сөзге шешен, тілі бай
5	Көз ілеспеу	г	өкіну

10. Негізгі әдебиеттер:

1. Доскеева Б.Ж. Қазақ тілі. Медициналық оқу орындарына арналған. Алматы, 2002 ж. 5-8 беттер.

2. Дәрменқұлова Р.Н.Медициналық мәтіндер жинағы. Алматы, 2002 ж. 9-11беттер.

3. Доскеева Б.Ж. Кәсіби медициналық қазақ тілі. Алматы, 2012 ж. 6-13 беттер.

4. Доскеева Б.Ж. Қазақ тілі. Жалғастырушы топ студенттеріне арналған. Алматы, 2000 ж. 12-17 беттер.
Қосымша әдебиеттер:

1. Рақышев А. Адам анатомиясындағы халықаралық атау-терминдер. Алматы, 2011 ж.

2. Қазақша-орысша сөздік. ҚР Білім және ғылым министрлігі А. Байтұрынұлы атындағы Тіл білімі институты. – Алматы, 2001 ж.