Сабақ №1 Пән: Жерді қорғау. Тақырып: Топырақты қорғау технологиясы

Топырақтың минерологиялық құрамы көп жағдайларда топырақ түзуші тау жынысының құрамына тəуелді болады жəне туынды минералдардан құралады. Бастапқыминералдардан: кварц, даналық шпат, слюда, авгит, магнетит, гематит, апатит көп тарағандары. Олар топырақтың инертті бөлігін – скелетін құрайды. Олардың мөлшері, əсіресе құмдақ топырақтарда көп. Бастапқы минералдар мүжілу процесінің нəтижесінде екінші минералдарды жəне өсімдіктердің минералдық қоректенуін қамтамасыз ететін элементтерді түзеді.

Топырақта туынды минералдардан каолинит, монтмориллонит, кальцит, гипс, мирабилит, галит, гетит, пиролюизит, доломит жəне басқалары болады. Туынды минералдар қарапайым тұздарға, гидрототықтардан, тотықтарға жəне саз минералдардан тұратын топтарға бөлуге болады. Қарапайым тұздар түріндегі минералдарға: кальцит (СаСо3), доломит [СаМg(Со3)2], сода (Na2Co3), гипс (CaSo4 2H2O), магнезит (MgCo3), галит (NaCl), фосфаттар, нитраттар жатады. Тұздану дəрежесі осы тұздардың мөлшеріне байланысты келеді. Бұл тұздар топырақта құрғақ климат жағдайында жиналады.

Темірдің, алюминийдің, күкірттің, марганецтің тотықтары түріндегі минералдар бастапқы минералдардың мүжілуі нəтижесінде пайда болады.

Алюмосиликаттар жəне ферросиликаттар, каолиниттер, гидрослюдалар, монтмориллониттер саздың құрамдас бөлігі болып табылады. Сондықтан осы минералдар бар топырақтар сазды топырақтар деп аталады. Олар күшті дəрежеде уақталған, желімдеушілік қасиеті бар, яғни құрылымы жақсы, сіңіру қабілеті де жоғары. Осы саз минералдардың мөлшеріне топырақтың жабысқақтығы, су өткізгіштігі, ісінгіштігі ылғал сіңірімділігі тікелей байланысты келеді. Топырақ құрамындағы туынды минералдардың мөлшеріне өсімдіктердің қоректенуін қамтамасыз ететін топырақтың құрылымы, химиялық, физикалық, сулық, ауалық қасиеттері, құнарлығы тікелей байланысты болады.

Топырақтың қатты фазасының химиялық құрамы да топырақ түзуші жыныстардың құрамына сəйкес келеді. Топырақта кремний тотығы SiO2, органогендік элементтер С, Н, О, N, P, S, K, Ca, Mg көп мөлшерде кездеседі. Соңғылары өсімдік қорегінің көзі болып табылады жəне топырақ құнарлығы солардың мөлшеріне байланысты болады. Өсімдіктердің қоректенуінде азот, фосфор, калий үлкен рөл атқарады. Азот топырақта нитраттар жəне аммоний тұздары түрінде кездеседі. Ол топырақ ауасының жəне гумустың (қарашіріктің) құрамына кіреді. Азоттың көптеген қосындылары өте жылжымалы, оңайшайылады. Топырақтағы азоттың, фосфордың, калийдің жетіспейтін бөлігін минералдық жəне органикалық тыңайтқыштар арқылы енгізеді.

Топырақта өсімдікке зиянды: хлор, натрий, марганец, алюминий, магний сияқты улы элементтер де бар. Олардың мөлшері көп болса, топырақты тұздандырады. Топырақта микроэлементтер де: бор, молибден, цинк, кобальт, йод бар. Бұлар маңызды физиологиялық, биохимиялық рөл атқарады. Топырақта аз мөлшерде радиоактивті элементтер кездеседі. Радиоактивті элементтер топыраққа табиғи жəне жасанды радиактивтілік береді. Топырақтың табиғи радиактивтілігі оның құрамындағы уранның, торийдің, радийдің мөлшеріне байланысты. Жасанды радиоактивтілік адамның атом энергиясын пайдалануынан туындайды.

Өсімдіктер өздерінің дамуы кезінде қоректік заттарды, суды, ауаны жəне жылуды керек етеді. Мəдени өсімдіктердің осы мұқтаждарын қанағаттандыруға қабілеті бар топырақты құнарлы топырақ деп атайды.

Құнарлылық – топырақтың ең басты əрі ең негізгі агрохимиялық қасиеті, ол басқа да бірқатар қасиеттеріне тығыз байланысты болады. Топырақ құнарлылығын жақсартуға бағытталған шаралар үлкен комплексті келеді. Ол көптеген жұмыстарды атқарудан тұрады, атап айтқанда:

1) Топырақты дұрыс өңдеу системасын жүзеге асырудан;

2) Дұрыс ауыспалы егіс жүйесін енгізуден;

3) Органикалық жəне минералды тыңайтқыштарды дұрыс жəнетиімді қолдану шараларынан;

4) Əртүрлі комплексті мелиорациялық жұмыстарды жүзеге асырудан тұрады.

Топырақ сапалығы, яғни бонитировкасы деген ұғым латынша bonita – сапалығы деген сөзден шыққан. Топырақтың сапалығын бағалау дегеніміз – топырақтың сапалығын потенциалды құнарлығын өнім беру қасиетін, табиғи жəне мəдениеттелген фитоценоздармен салыстыру. Топырақтың бонитировкасы іс жүзінде қолданылатын ауылшаруашылық ерекшеліктеріне қарап дəрежеленуі деп қарастыруға болады. Бонитеттеудің:

1. Топырақтың табиғи қасиеттері (құнарлылығы) белгілі бірдақылдар өнімімен сəйкестелінетін.

2. Топырақтың агроөндірістік топтарына қарап, дақылдардыңөніміне сəйкестендіріп, баға беру сияқты əдістері бар. Топырақбонитетінің өлшемді бағасы болады, оны балмен көрсетеді.Топырақтар 1-ден 100 ге дейінгі балл болмаса, нашар, орташа, өтежақсы бағалар арқылы кластарға, (топтарға) бөлінеді.

Топырақ құнарлылығын реттеу. Өсімдік шаруашылығыныңөнімділігін арттыру үшін топырақ құнарлылығын міндетті түрдебағдарлау жолымен реттеу керек. Интенсивті егіншіліктің негізгімақсаты – топырақ құнарлылығын ұлғаймалы ұдайы өндіріс арқылыарттыру. Сонымен қатар, топырақ құнарлылығын төмендетугебағытталған қолайсыз жағдайларды, яғни эрозияны, қуаңшылықты,гумус пен қоректік заттар қорының кемуін жою, топырақты мелиорациялауды енгізу, қолайлы физикалық химиялық ортаны жасау, құнарлылықты жəне ауылшаруашылық дақылдар өнімдерінарттыруға қолда бар барлық мүмкіншіліктерді пайдалану керек.Топырақтың агрофизикалық жəне физикалық-химиялыққасиеттері. Топырақ көп фазалы жүйе. Топырақ қатты, сұйық, газбөліктерінен тұрады. Бұлардың арақатынасы əртүрлі топырақтағана емес, тіпті, бір топырақ қабатының өзінде де əртүрлі болады.

Өсімдіктер өсіп-өну кезеңінде топырақта сумен бірге қоректікзаттарды алады да, ал олардың негізгі қоры осы қарашірік болыптабылады. Қарашіріктің негізгі қоры осы қарашірік болып табылады. Қарашіріктің негізгі қасиеті – оның өз бойына суды жақсысіңіргіштігі. Сондықтан топырақтың физикалық қасиетін дежақсартады, яғни ол топырақ құрамындағы түрлі минералды заттарды біріктіріп ұстап тұрады, қатты жаңбырдан кейін топырақ бетіндеқалың қабыршақ пайда болуы – топырақтың құнарсыздығынан,ондағы қарашіріктің аздығынан болады. Топырақ қабатының жылутəртібі органикалық қалдықтардың шіруі мен жылудың бөлінуінебайланысты. Топырақ қабатында пайда болған қарашірік оның өтеұсақ майда бөлшектерін өзара біріктіреді, жабыстырады.

Топырақтың морфологиялық құрылымын зерттеу үшін далалықжағдайда тік қазылған шұңқырларды пайдаланады. Бұл əдісті алғашрет В. В. Докучаев қолданған, осы күнге дейін бұл топырақтануданегізгі əдіс болып қалды. Шұңқырды қазып, бір бетін тегістеп, оғанкүн сəулесін түсіріп қараған кезде, топырақтың бірнеше қабаттарғабөлінгені байқалады. Топырақтың əр қабаты өзіне тəн сыртқыпішінмен сипатталады. Осы қабаттардың түріне қарап, топырақтыңтүзілу процесі туралы көп мəліметтер айтуға болады. Əртүрлітопырақ типтері де осылай бір-бірімен ажыратылады.

Топырақтың құрамы:

1. Су;

3. Минералдытұздар(азот, фосфор, калий);

4. Қарашірік (өсімдік пен жан-жануардың шіріндісі, органикалық заттар);

5. Саз;

Алғашқы жыныстар түзуші минералдар – фосфаттар. Оларда көп тарағаны – апатит Са5 (СІF) (Р04)3. Бос жыныстар мен топырақтарда 0,3-0,5%-дай кездеседі. Апатит – фосфордың көзі оған қоса мұнда хлор мен фтор да кездеседі.

Химиялық талдауға қарасақ, топырақтағы химиялық элементтер құрамы көп жəне ол көп жылға жетеді. Н. П. Ремезов деректері бойынша, қара топырақ құрамында азот пен фосфордың көптігі сонша, бидайдан орташа түсім алғанда не бары 250 жылға жетеді екен, алкалий құрамы – 3 мың жылға жетерлік. Бірақ өсімдіктер үшін элементтер мөлшері емес, топырақтағы өсімдік сіңіруге ыңғайлы формалары маңызды.

Топырақтағы аз оттың көп бөлігі органикалық ғана түрінде болады, сондықтан ол күрделі келеді, соның ішінде мəдени өсімдіктер үшін сіңірілмейді. Тек микро биологиялық тіршілік нəтижесінде пайда болатын аммоний жəне нитрат қоспалар ғана өсімдікке сіңімді.

Фосфордың органикалық қоспалары жəне фосфор құрамы–минералдардың көбі өсімдіктерге сіңбейді. Топырақтағы калий негізгі массасы екінші дисперсиялық силикат (гидросиюд) құрамына кіреді, бұл күйінде оны өсімдіктер қорыта алмайды.Өсімдіктер сіңірілген калийді жəне калийдің суда еритін қоспаларын бойына тартады, бұлардың топырақтағы мөлшері мардымсыз. Кальций мен магний де сіңірілген жəне суда еріген күйінде ғана өсімдіктерге пайдалы. Өсімдіктерге сіңімді түрдегі химиялық элементтер құрамы олардың жалпы құрамына қарағандаөте аз. Сондықтан мəдени өсімдіктердің қалыпты өсуі үшін (демек,жақсы өнім алу үшін) кейбір қоректік элементтерді сіңімді формада топыраққа тыңайтқыш ретінде қосу керек.Оның тағы бір себебі жыл сайын жиналған өніммен біргехимиялық элементтер де топырақтан алынып, азаяды. Демек,өсімдіктердің қалыпты өсуіне керек элеметтер мөлшері де азаяды, бұл егін өніміне əсер етеді. Мысалы, бұл құбылыс АҚШ-тың орталық аудандарында байқалды, онда 20 жыл ішінде топырақтағыазот мөлшері 20%-ға кеміген, келесі 20 жылда 10%-ға, келесі 20жылда 7%-ға кеміген.

Сондықтан агрохимия ережесіне сəйкес тыңайтқыш қолдануауыл шаруашылығы дақылдары түсімін жəне жер құнарлылығын көтеретін маңызды тəсіл болып табылады.

Тыңайтқыш қолдана отырып адам заттардың биологиялық айналымына белсенді араласып, өз мақсатында бағыт беріп, реттейді.Органикалық минерал тыңайтқыштарды қосумен қатар соңғы жылдары бактериялық тыңайтқыштарда қолданыс табуда. Бактериялармассасын топыраққа араластырып микробиологиялық процестердікүшейтуге жəне химиялық элементтердің сіңімділігін көтеруге қолжеткізіледі. Мысалы, фосфорбактерин органикалық заттарды ыдыратып, фосфорды сіңімді фосфор түріне айналдырды, т.б.

Ауыл шаруашылығы дақылдарын қалыпты өсіру үшін макроэлементтер мөлшері ғана емес, сирек кездесетін жəне бытырапорналасқан химиялық элементтер құрамы да маңызды.

Фосфор, апатит, фосфорит минералдары құрамында жəнетопырақ шіріндісінде, органикалық қосындыларда кездеседі.Топырақта фосфор қышқылының тұздары – фосфаттар түрінде болады. Nа мен Сa бір фосфаты Na2HPO3, Ca(Н2РО4)2, натрий менкальций екі фосфаты Nа2НРО4, Са(НРО4)2Н2О, натрий мен кальцийүш фосфаты – Са3 (РО4)2, Na3РО4. Топырақта көбінесе, суда еритін,өсімдікке сіңімді Са (Н2РО4)2 түрі болуы қажет.

Фосфор – аралық зат алмасу процесінде маңызды рөл атқарады.Оның қатысуымен көмірсулардың фосфорлану процесі жүреді,қанның қышқыл-сілтілік тепе-теңдігі қамтамасыз етіледі, бұлшықеттің жиырылуын қуаттандыратын биохимиялық процестератқарылады.

Фосфор, апатит, фосфорит минералдары құрамына жəне топырақ шіріндісінде, органикалық қосындыларда кездеседі. Топырақтафосфор, фосфор қышқылының тұздары фосфаттар түрінде болады.

Фосфорлы тыңайтқыш – өсімдіктерді қоректі фосформенқамтамасыз ету үшін топыраққа шашылатын органикалық заттар.

Сабақ №21

Пән: Жерді қорғау.

Нұсқа № 7

Сабақтың тақырыбы: Топырақты егіс алдында өңдеу.

Сабақтың мақсаты: Егілетін дақылға қолайлы жағдай туғызу үшін машиналар мен өндіргіш құралдары арқылы топыраққа механикалық әсер етуді, топырақты өңдеу тәсілдерін үйрену.

Тапсырма:

1. 
   Қазақстанда топырақ өңдеу әдістері.
   
2. 
   Топырақ өңдеудегі технологиялық жұмыстар.
   
3. 
   Топырақты тығыздау.
   
4. 
   Топырақ өңдеу сапасына агротехникалық баға беру.
   

1. Мәдени өсімдіктерге қолайлы факторлармен (су, ауа, жылу, қоректік заттар) қамтамасыз ету үшін топырактың өнделетін қабатына оптималды түйіршіктер, қолайлы кұрылым дайындау.

2. Арамшөптерді жою.

3. Танап топырағына органикалык, минералдық тыңайткыштарды, химиялық мелиоранттарды, улы химикаттарды енгізу.

4. Ылғалы тапшы жағдайда жинап әрі сақтау, ылғалы мол жағдайда танап топырағынан артық ылғалды оптималды түрге келтіру.

5. Топырақ қабатынағы микробиологиялық процестерге қарқынды әсер етумен қоректік заттардың жиналуын, сақталуын жақсарту.

6. Өсімдік шаруашылығындағы дакылдарды закымдантын зиянкестер мен ауру коздырғыштарды жою.

7. Танап топырағының оптималды терендігіне мәдени дақылдардың тұқымдарын себу.

8. Топырактың су эрозиясы мен дефляцияға тұрақтылығын арттыру.

9. Шымтопырақты, тың, тыңайтылған танаптағы болмаса кыртысты топыракта өскен көпжылдық шөптер тіршілігін жою.

Егістік танаптарының топырақтарың ойдағыдай өңдеу- егіншілік мәдениетін көтерудің басты шартының бірі болып саналады.

Сапалы өңделген топырақта дақылдардың өсіп-дамуына қажетті жағдайлардың бәрі жасалады. Дұрыс бапталған топырақ қабатында ылғал мол жиналып, ұзақ сақталады, сонымен қатар қар мен жауын суы және ауа тез сіңеді.

Топырақты өңдегенде құрылымы төмендеген беткі қабаттың орнына органикалық қалдықтарға бай, қоректік заттар қоры анағұрлым көп төменгі қабат ауысып түседі. Мұндай жағдайда аэробты мироорганизмдердің белсенділігі артып, органикалық заттардың минералдануы күшейеді. Сонымен топырақты өңдей арқылы оның қабаттарына ылғал, ауа және қажетті қоректік заттардың қорын молайтуға болады.

Топырақ өңдеуде қопсытып, үгіту процесі өте жиі қолданылатын операқиялардық бірі.

Топырақ қопсытылып, үгітілгенде оның құрылымы майда,жұмсақ түйіршіктерге айналып, өсімдік тамырына ауанық, ылғалдың және қоректік заттардық еніп жиналуына, олардық сақталуына ең қолайлы жағдайлар жасалынады.

Сазды және құрылымы нашар топырақтарды мол ылғалдынемесе кеуіп қалған күйінде өңдегенде,олар кесекті түйіршіктерге нашар бөлінеді.

Топырақтық кұрамды жағдайына, өңдеудің негізгі максатына және әрбір екпе дақылдарды егудің талабына сай олардың қопсыту әр түрлі тереңдікте: ең беткі қабаттан бастап, жыртылған тереңдіктен төменгі қабаттарға дейін жүргізіледі.

Топырақты жыртып-қопсытуға,соқалар, қайырмалы және дискілі сыдырғыштар, табанды культиваторлар, дискілі және әр түрлі тісті тырмалар қолданылады.

Топырақты аудару дегеніміз топырақтың жыртылатын қабатының бетін төменгі қабатына, астыңғысын бетіне шығару болып табылады. Топырақты бұлайшаөңдеу — органикалық және минералдық тыңайткыштарды өндіруге, көпжылдық шөп пен сабая түптерін, сондай-ақ топырақтың жоғарғы қабатында, аңызда арамшөптерде болатын зиянкестер мен өсімдік ауруларының тұқымдарын жауып, тұншықтыру үшін қолданылады.

Аудару процесі арқылы топырактық құнарлы қабаты қалыңдатылады, өйткені оның төменгі құнарсыз деңгейі үстіне шығарылып, құнарлы қабатпен араластырылады.

Тығыздау-себілген тұқымдардың топырақпен жанасуын жақсартады, топырақтың жалпы және капиллярлы емес түтіктерінің санын төмендетеді, оның төменгі қабатынан ылғалдың көтерілуіне қолайлы жағдай жасады. Сонымен бірге топырақты тығыздау, оның өңделетін қабаты тұқым себер кезде шамадан тыс қопсытылған болса, кейін топырақ шөкенде, өсімдіктің тамыр жүйесіне зақым келмеуі үшін де қажет.

Тығыздауды механикалық құрамы ауыр, жақсы құрылымы бар топырақтар бәрінен де жиі қажет етеді. өйткені олар терең өңделгенен кейін, ұзақ уақыт бойы борпылдақ күйінде болуға бейім келеді.

Тығыздалған топырақ қабатынан ылғалдың буланып ұшуының көбеюі, оның тиімді қасиетін төмендетеді. Топырақ бетіндегі ылғалдың азайту үшін катокпен тегістеуден кейін жеңіл тісті тырмалармен топырақ беткейін аздап қопсыту керек.

Бақылау мен сапаны анықтаудың маңызы. Егіншілікте топырақты өңдеуді бақылау мен сапасын анықтаудың маңызы зор. Жоғары сапада өңдеу — егіншілік мәдениетінің өсуі мен ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін арттырудың негізі.

Топырақты өңдеудің сапасын бақылау мен бағалауды жақсы үйымдастыру механизаторлар-дың орындалған жұмысы үшін жауапкершілігін сезінуіне және еңбегінің түпкілікті нәтижесіне ьщталандыруға тәрбиелейді.

Жазық тілгішпен еңдеудің сапасын бағалау.Далалық тракторлармен атқарылатьш жұмыс-тардың сапасынбағалау арнаулы нұсқауларда толық берілген. Мұнда тек жазықтілгіш өңдеуді бағалаудың қысқаша мазмұны берілген. Жазық тілгішпен өңдеудің сапасын бағалау, осы құралдарғақойылатын агротехникалық талаптардан шығады.

Жазық тілгішті құралдар топырақты қопсытуды, арамшөптерді құруды, топырақты аз шаңдатып және аз кептіруді, оның беткі қабатының желге төзімділігін сақтауды, ылғалдын, жиналуына мүмкіндік туғызуды қамтамасыз етуге тиісті.

Топырақты жазық тілгішпен өңдеудің агротехникалық талабы,мен сапасын бағалаудың мынандай көрсеткіштері болады: қопсыту тереңдігін диаметрі 14 мм, 5 мм бөліктерден тұратын темірден жасалған стерженьмен тексереді.

Кесу сол топырақ өңдейтін, кесетін жұмыс мүшесі бар құралдармен, плугтармен, культиваторлмармен, дискілермен және қайырмалы сыдыра жыртатын құралмен жүзеге асырылады.

Құрғақшылық аудандар үшін топырақ қабатын аудармай кесіп және қопсытатын культиватор –жазық тілгіш құралдары қолайлы.

Арамшөптердің өсуінің алғашқы кезеңінде қарапайым тырмамен өңдеудің өзімен-ақ олар жойылады.

Көпжылдық тамырсабақты және атпатамырлы арамшөптерге қарсы күресте серппелі және табанды культиваторлар тамырсабақтарды тарап алу үшін қолданылады, ал олардың тамыры мен тамыршаларын ұсақ бөлшектерге кесіп, жою үшін дискілі құралдар қолданылады.

Пішіндеу. Кейде егіс алаңы беткейін (себілген, өңделген қабатқа), топырақтың жоғарғы бетін белгілі бір формаға, белгілі бір пішінге келтіру қажет болған жағдайда жүргізіледі. Мәселен, жүйек,жал,үймек,ойық,ұялар, микрожолтабан жасау. Топырақ бетіне белгілі пішін берудің арқасында ылғал бөгеледі немесе бұрып жіберуі реттеледі, топырақтың эрозияға төзімділігі артады, себілген немесе өңделген топырақ қабаттарының жылуын, ауаны қабылдау қасиеттері жақсарады. Топырақ бетіне берілетін белгілі бір пішін, осы мақсат үшін қайта жабдықталған борозда жасағышпен, борозда бөлгішпен, бөгет жасағышпен қамтамасыз етілген арнайы плугпен өңдегенде ғана пайда болады. Бұлардан басқа да құралдар бар, мәселен, дискілі ұя қазғыштар,эрозияға қарсы қолданылатын катоктар.

Егін аңызын сақтау. Мұндай технологиялық оператцияның қажеттілігінің тууы егіншіліктің кеңейіп, желдің белсенді әрекет ететін тдалалы құрғақ аймағына жылжуына байланысты болып отыр. Мұндай жағдайда астық өндірісін ойдағыдай жүргізу, топырақ бетінде аңыз сабақтарды және басқа өсімдік қалдықтарын қалдырғанда ғана мүмкін болатын тәсілін пайдаланғанда іске асады. Топырақты дефляциядан қорғау үшін гектарына 0,5-тен 2,24 тоннаға дейін дәнді дақылдардың сабақ қалдықтарын немесе бір шаршы метрге 100...300 дана түрде тұрған сабақтардың болуын талап етеді.

Сабақ №22

Пән: Жерді қорғау.

Тақырып: Орман-мелиоративтік шаралар

Орман мелиорациясы Егістік жерлердің, бау-бақшалардың,табиғи жайылымдардың кемістіктерін жойып,өнімділігін арттыру үшін сол сияқты ауыл шаруашылық дақылдарын табиғаттың кеселді жағдайларынан(мысалы: қауыншылық топырақты эрозиядан су шайып немесе жел ұшырып кетуден тағы баскалардан)сақтау үшін қолданатын мелиорация шараларының бір саласы.

Негізгі роль-агроорманмелиорацияда қорғаныстық орманның табиғи немесе жасанды жолмен пайда болуы сан-алуан мелиоранттық ықпалды қорғалады.Қорғаныстық орман дамуы әр формада экалогиялық және әлеуметтік тұрғыда айрықша оңтүстік ормансыз аумактарда маңызы зор.Зертелген әдістерде олар әліде нақты және жан-жақты материалды бағалауда. Қорғалатын орман комплекстарының ең маңызды факторы биялогиялық күшті қосылыс территориялық жасалу маңында іске асады. Орман айғыздары эколгиялық жолымен және жануарлар мен өсімдіктерімен ерекшеленеді.Сыртқы пішініне қарғанда біртін деп жоғалып басқандайда жаңа шартар бойынша пайда болып орнатылады. Орман айғыздарына құстар қоныстанады, ауыл шаруашылығының егістік алқаптарында : жануарларды сақтайтын және тамақпен қамтылған.Егістік алқаптарда ауруларды турдырмау ушін шаралар қолданылады. Ауыл шаруашылығында арамшөптер және жазықтағы шөптер жиі орманның айғыздарына өтіп, оларды әлсіретеді.

Нақты ормандар көбінесе су қоймалар жағалауында немесе аз мөлшерде, әсіресе Батыс Сібір жақта төменінен орналасады. Фауна кендаласында тышқандар,үйірме табандар, жабайы құстар, жәндіктер т.б. Кен дала өзінің құнарлығымен ерекшеленеді. Соңғы кезде кең дала даммен өңделіп және егістік жерге айналған. Кең дала алқаптары қорда сақталады. Техникалық және дәнді дақылдар өнімдері кең даланы негізі болып табылады. Табиғат жағдайына байланысты кең далада өнімді жоғарғы деңгйде алу үшін жағдай мүмкіндігі жоқ,себебі жел соғу, желдік және су эрозиясына байланысты , тиісті іс шара қажетілігін қалайды . Ауылшаруашылық өнімдерінің биологиялық тиімділігі артуы үшін кең далада орман мөлшерін өңдеу іс шаралардың негізі болып табылады.

Кең дала көлемінде үш үлкен қосымша өсіміне сипаттама беріледі: Солтүстік ормандала бұл орман кеңдала негізгі мезофильдік түріне (суғармалы деңгейін қажет етеді) түбірлі деп есептеледі жер бөлшегінің ормандық өсімділігі. Орман өсімділігінің және шөп бірге өсуі су тапшылығын білдіреді.

Екінші қосындысы су тапшылығына байланысты.,құрғақ жерде өсетін өсімдікке және су тапшылық жерде өсетін өсімдікке қияқ шөпке айналуы.

Үшіншіден оңтүстікке құрғақ кең дала, жартылай кең дала өсімдіктерімен мөлшері. Табиғатта қолайсыз жағдайына және құрғақшылыққа байланысты қажет орман алқптарына жағдай жасау.

Бұл зоналарға жатады : кең дала және құрғақ зоналар. Агроорман іс шараларды басқару және жоспарлау жоғарғы тәжірибелік мағынасы бар біркелкі құнарлы топырақтық ауа райы және геоморфологиялық жағдайға және үлкен территорияның бөлшектік айырмашылығына байланысты табиғи және орман сақтау іс шараларына байлнысты ауылшаруашылық өнімдерін тиімділігін көтеру.

Орман жолақтарын отырғызу арқылы топырақ құнарлығын арттыру

Топырақ климаттық жағдайлармен қатар өте маңызды экологиялық фактор, өйткені онымен орманның өсіп – дамуы байланысты. Ол орманның барлық қасиеттерімен белгілерін анықтайды. Оның құнарлығымен құрамы, әлпеті, бонитеті, орман түрі, тіршілігі, топырақ бетіндегі жабыныш қалыптасады. Топырақ күшті сүректің техникалық сапасына, тамыр жүйесінің формасына, табиғатттың қолайсыз жағдайларына төзімді болуына, жабайы жануарлардың, зиянды жәндіктердің, саңырауқұлақ ауруларының болуына әсер етеді. Ал орманның өсіп-өнуі мен табиғи қайта құрылуындағы шешуші жағдай. Топырақтан ағаштар мен бұталар минералдық заттарды тұздар ретінде алады, олар: N, K, P, Ca, Mg, Fe, S және микроэлементер: Zn, Cu, Mn т.б.

Топырақ ағаштардың тамыр жүйесін қалыптастырады, ол механикалық құрамымен ылғалдылығына байланысты. Терең, жақсы дренаждалған топырақтарда, әсіресе құмды және саздақ құрамды жерлерде, ағаштардың жерге жайылуы жақсарады, өйткені күшті сырықты тамырланады. Құрғақ топырақтарда, әсіресе құмды, қарағайдың өзіде желден сұламды, өйткені тамырлары жер бетінде қалыптасады.

Орман, өзіде топырақ құрылымына әсер етеді. Ол жапырақтар, қылқандар, бұтақтар, өлген дәндер, қабықтар, бүрілер түсімін береді. Ол түсімдер жер бетіндегі тірі қабатпен, микроағзалар әсер еткесін, шіріп орман төсенішін қалыптастырады, ол топырақ құрылымына, шіріктер немесе гумус, минералдық заттар жиналуға, физикалық-механикалық қасиеттеріне әсер етеді. Әр ағаштың жапырақтары мен қылқандары әр түрлі шіриді, ол илік заттар, шайыр болуға байланысты, сосын олардың бірігуі жерде жатуына әсер етеді. Қайың жапырақтары, қарағай қылқандары және түскен бүрілер, сонымен қатар жұмсақ, майысып тұратын төсеніш жасайды. Топырақ құнарлығын білдіретін жұмсақ гумус қалыптасуы осымен байланысты. Ондай төсеніште шіру үрдісі жедел жүреді, өйткені ауаның оттегі жақсы қамтамасыздандырылады, ылғал жеткілікті. Төсеніште бактерийлер, микроағзалар, құрттар және басқа жәндіктер мен жануарлар көп болады, сондықтан гумус қалыптасады, қоректік заттармен бай: органикалық және минералдық. Ол органикалық заттардың барлық санынан 85 ... 93 % құрастырады.

Шырша қылқандары, көктерек жапырақтары бір-біріне жабысып жатады, сондықтан шіру үрдісі нашар жүреді. Бұл жағдайда дөрекі, қышқыл гумус қалыптасады, өйткені төсеніште саңырауқұлақтар көп болады. Оттегі аз болғандықтан, төмен температуралық жағдайларда бұл төсеніштерде жаңбыр құрттары жоқтың қасы, ылғал молдығынан, микроағзалар мен тескіш жануарлар болмаған соң төсеніш бір-біріне жабысып қатты болып қалады.

Жайылымды қорғау сызықтарын аймақтық топырақ-климаттық шарттарға сәйкес, ағашты немесе бұталы тұқымдарды отырғызып немесе егіп жасайды. Ресей Федерациясының Еуропалық бөлігінде және Сібірде сызықтарды үш қатардан (қатарлардың арасының ені 3-5 м және екпе көшеттердің қатарда орналасуы 0,8-1,5м арқылы) немесе әрбіреуінің ені 3 м-ге дейін үш егу таспаларынан (тор аралық өнделмеген сызықтар бойынша 3-6м) үңгу бойынша немесе басқа топырақты мелиоративтік өңдеу бойынша жасайды.

Жасыл шатырлар жануарлардың өміршеңдігін және олардың өнімділігін айтарлықтай жоғарлатады.

Жергілікті сияқты жасыл шатырлар - екпе ағаштардың ауданы бойынша кішігірім, қайсысы қуаң далалардың, шөлейт және шөлдердің барлық аймақтарында құрылуы мүмкін. Дамыған мал шаруашылығының көптеген аймақтарында жағымсыз топырақтық жағдайлар және климат құрғақшылдығы ағаш тұқымдарының түгел дерлік табысты өсіп-жетілу мүмкіндігін шектейді, бірақ осы жағдайда да төммен орналасқан шұғымалары бар жақсы топырақ- гидрологиялық шарттарымен кішігірім жер учаскелерін табуға болады. Оларғаисортаңды, ақ сортаңды, өте сортаңды ашық-сарғылт және қоңыр топырақты бөлуге болмайды.

Әр қора қой үшін немесе ірі қара мал табыны үшін екі жасыл шатыр салған жөн: біреуін ферманың жанынан (қоралар), суаттан алыс емес күндіз демалатын учаскеде (100 м алыс емес); екіншісін – жайылымдық учаскенің ортасынан. Құстар үшін жасыл шатырды тікелей құс қораның жанынан бір жағынан немесе екі жағынан салады. 1200-1300 бас қойдың төлдейтің қорасы үшін немесе 180-200 бас ірі қара мал табыны үшін 1,0-1,2 га ауданд алатын жасыл шатыр салады; 500-600 бас қой қорасы үшін немесе 100-120 бас ірі қара мал үшін 0,3-0,5 га ауданмен шектелуге болады.

Жасыл шатырдың көлеңкесінде малдар қалыпты орналасуы үшін бір басқа шаққанда келесі аффективті көлеңкелі бет аумағы қажет: қойлар үшін 2,5-3 м² (қозылар үшін 1,5-2,0 м²), ірі қара мл үшін 10-12 м² (бұзаулар үшін 4-6 м²) және құстар үшін 0,2-0,3 м².

Желді дәлізді жасыл шатырда жарым күн уақытта тиімді көлеңкелі жабын ауданы, әдетте, оның жалпы аумағының 50-60% асайды, қора немесе табын үшін тиімді көлеңкелі беттің ауданының есептелген нормасын екі есе көбейтіп және жасыл шатыр үшін қажет учаске ауданын алады. Күзде ертелік терең сүдігер жыртуды өткізеді, бірақ 45-60см терендікке үңги жыртуды жүргізген жөн. Тегістелген жыртылған жерде аспалы орқазғышпен ауданды бөліктеп және таңбалағаннан кейін 60-80 см тереңдікті шұңқырлар дайындайды, қайсысына күзде немесе келесі көктемде көшет отырғызады. Жасыл шатырларды 3-5 жастағы ірі өлшемді көшеттерден (биіктігі 3м кем емес) отырғызған жөн. Отырғызу алдында көшеттерде 1,5-2 м биіктік штамб қалыптастырады және ұшр басын кесіп тастайды. Отырғызу кезінде екі бағытта қатарлардың тузы сызықтығын қамтамасыз етеді. Жаыыл шатырды пайдалануды отырғызғаннан кейін 2 жылдан кейін бастайды (ірі өлшемді көшеттерді отырғызғанда).

Аймақтық жағдайларына және тағайындалуына байланысты жасыл шатырды жасау кезіне қауырсын сабақты шегіршінді, шетен жапырақты үйеңкіні, алмұртты, ақ қарағанды, гледичияны, айлантты, грек жаңғағын, жиде, сексеуіл, жүзгін, дала және татар үйеңксін, алма ағашын, абрикос, қарағай, жібекшені, ал сумен жақсы қамтылғанда – теректі: канадалық, ақ және т.б. қолданған жөн. Құстарды дәруенді жеммен қамту үшін сондай-ақ басқа жемісті (шие, құмарта, терн, ирга, алтын түсті қарақат және т.б.) және бұршақ тұқымдастарды (сары қараған) отырғызған жөн. Ірі қара мал және қойлар үшін жасыл шатырға ұшар басы қалың және жылдам өсетін тұқымдарды енгізеді. Жасыл шатырды бір тұқымды етіп жасамаған жөн, микро шатырларды, қарама –қарсы бір тұқымнан жасау қажет.

Фермалық (қоралық) қорғаныш екпе ағаш тары - сызық типті орманды көшеттер, қыста қарлы және суық желдерден, ал көктем-жазғы және күзгі мерзімде шаңды борандардан және топырақ және шаңды күртіктерден малдарды және мал шаруашылық фермаларын қорғау үшін мал шаруашылық фермасының және қорасының басым желдер жағынан немесе жан-жағынан орналасқан. Ферма және қора алдында отырғызылатын көшеттер мал шаруашылық қүрылыстарынан 30-50 м қашықтықта, ені 10-20 м (3-5 қатар) 2-4 орманды кулисалардан тұратын, әрбіреуі олардың арасында 15-20 м қар жинауыш үзінділермен ормандық сызықтар түрінде орналасқан. Кулисалар, қар жинауыш үзінділердің саны және олардың ені қар күртіктерінің өлшемімен анықталады.

Фермалар және қоралар маңында қорғаныш екпе ағаштарын негізінен екпелерді отырғызу арқылы жасайды, сирек тоғай шеті қатарлаарына бұта кулисаларын енгізіп ірі өлшемді көшеттерді отырғызады. Ауыр топыр-гидрологиялық шарттарда қора (ферма) маңында екпе ағаштарды тек бұталардан жасайды. Қатар араларының ені 3-4 м, қатарда екпелердің орналасуы 0,8-1,5 м сайын, көшеттердің 2-3 м сайын. Өсу орнының нақты шарттарына байланысты ағашты және бұталы тұқымдастар ретінде ең тұрақты тұқымдарды пайдаланады.

Жер қатпарындағы жарда он шақты орман алқаптарын (суды реттейтін және батпақты) су жүргізілетін типті және әр түрлі гидротехникалық құрылысқа сәйкес құрылады және олардың су ағарының үстіңгі бөлігінің 10%-ін есептеп қамтамасыз етеді.

Ағынның бұрмасын орнату үшін арнаулы гидротехникалық, ғимараттарға, үйінді немесе үйіндінің яғни 0,3-0,6 м үйіндісінің жұмыстың биіктігімен, және арықтардың ені 0,4-1,0 м болатын орман айғыздарын төменгі шетке орналастыру керек.

Бұл ретте үйінділер тікелікпен 3°, ал баурайларда жасайды. Арықтың тереңдігі бұл ретте 0,8-1,2 м.Үйінділер көпжылдық шөптің тұқымының 3-еселік жағымымен, ал арықтар органикалық (сабан, және шөпшегі) немесе минералдық (қоқыс, терриконның бос тұқымы және т.п.) тектің тазартушы жылыт- материалымен толтырады.Судың шай- жылдамдықтарының орманның айғызының масаханасының астында орманның, үйінділермен біріктірілген айғызының трассасының еңістері есебімен жобаланады. еңістер орманды сұрға деген қабылдайды.

Орманның айғыздары су конструкциямен енімен 9-12 1,5-2x3 м отырысының нобайымен жобалайды. Айғыздар таза қатар-қатар басты немесе ілеспе тұқымдарды жасайды.

Орманның айғыздарының арасында: − сұр орманның жерлерінде 140 м баурайларда 5° − тікелігімен 220 дан , баурайдың тікелігінің 20°болуға тиіс; нышанасыз − қаратопырақ сәйкесінше, 190 нан 200, − қара жерлерде 200 -320 м дейін.

Орманның айғыздары шаюның зонасының биігі ормансыз өзектің сай-салалық буынын жобалайды, ал жеке жағаның шыңдармен шығатын сайлары арқылы тарайды.

Тілкемнің ені 12 м -басы таспаның тіркесінде төменгі шетке ғимаратпен (үйінді ) таспалардан жасайды, ал қалған шетінің ені 8-10 көпжылдық шөп егіледі.

Сүректі-бұталы тұқымның ассортименті орманның айғыздары үшін ұсыныстарға сәйкес мен аймақтарды қарастырады. Тұқымдар таза қатар-қатар орналастырылып- 2,5х1 көшіреді немесе 3х1 м.Бұл ретте айғыздың шеткі қатарларында бұтаны ( даланың , сайдың ) көшіреді, ал орталарда - басты немесе ілеспе тұқымдар егіледі.Жерді астын және орманның айғыздарын жүйелі түрде қара немесе ерте көктемде әзірлейді, кейінгі қопсытумен аяқтайды.

Айғыздың отырысы жазғытұры ССН- 1 орман отырғызу машиналарымен, ал −МПС- 1 тал-шыбықтарымен жүзеге асады.

Агротехникалық қамдестіктер орнатқанға- дейін оның қабыстыруын орындайды. бұл ретте бірінші екі жылда 3-5 қатараралық жасаса, үш жылда− жердің 2-4 өңдеуі ара қатараралықта және қатарларда, ал төртте − сәйкесінше, 2 1 қатараралық култиватор жасалынады.

Орман алқаптарын өсіру технологиясы

Орман алқаптары үшін оның барлық агрофизикалық құрамының жақсарту көп жылдық арам шөптерінен тазарту,ылғалдың жиналуы.

Ағаш бұталарының , өсімдіктердің тамырлануы үшін топырақты дайындау.

Күзде ауылшаруашылығын жинаудан кейін орылған жердің тереңдігі 10 см,ал қалған негізгі ағаш орманды сұр түсті топырақ негізгі түрді қарапайым қара жер шаймаланған типтегі ертедегі сүдігер жырту тереңдігі 27-30 см бір уақыттағы тереңдікте 35-40 см-ге дейін барады.Сүдігер жырту жыртудың ең қолайлы уақыты тамыз және қыркүйек айының басы.Ертедегі көктемде тырмалауды екі жолмен топырақтың ылғалдылығы үшін ( жабу үшін жүргізеді).Көктемгі және нақты периодтағы түзілген арам шөптерді ылғалдың сақталуын топырақты баптау үшін тырмалаудан бастап қолданды.Көктемгі және жазғы өңдеп шығаруды құрғату жағдайына байланысты бір немесе екі көктемгі топырақты баптау тереңдігінде 10-12 см кейінгі 2-3 өңдеп шығару тереңдігі 8-6 және 6-5 мс-ге байланысты ең қолайлы әдіс болып табылады.

Күзде соқалау кезінде қайырмалы соқаның тереңдігі 27 см шұңқырдың қабаты 35-40 см-дегі топырақ тереңдігімен сипатталады.Топырақтың жеткілікті ылғалдылығына байланысты жер жырту негізгі сапада өңдеп шығару жоспарлы жер жырту 50-60 см тереңдікте,ал көктемде топырақ тырмаланып жүргізіледі.Топырақты жас көшеттерден,құмдардан бөгеуден қорғау үшін аймақтарда интенсивті режимнен сондай-ақ қардың жиналған аумағы үшін ауылшаруашылық жоғарғы сорттағы өсімдіктердің ені 1-1,5 метрді құрайды.Көшеттердің тамырын саптау,ойып алу тереңдігі 20-25 см.Көшеттерді келесі екпе көшетін қара қабаттарының келесі салымға сақтайды.Жоғарғы бөлігінде қардың қабаты 1 метрге дейін үсті үгінді мен жабылады.Қардың болмауына байланысты отырғызылатын материалды топырақтың үстіңгі бөлігіне бекітеді.

Орманды дала аумақтарында қорғалған орман алқаптарының құру үшін 2-3 қатардан жалпақтығы 3 м болатын қатар құрады.Дала зонасында қатар саны 3-4, ал жалпақтығы қатар арасының 3,0-4,5 м.қатардағы өсімдіктердің ара қашықтығы бірдей 1,5-3,0 м-де қолданылады.Орман алқаптарын отырғызу ерте көктем топырақтың төменгі бөлігінің жібіп кетуіне байланысты тұрғызылатын агрегатты күйдегі 2-3 орманды отырғызатын машинамен жүргізіледі.Тамырларды отырғызу кезінде тамырдың мойын жағы топырақтың төменгі бөлігінде 4-5 см орналасу керек.Өңдеу бұрмалаусыз тығыз болу керек.Отыр ғызулардан кейін көшеттерді оңдеп түсіру керек.Ағаштардың өсімдіктерін шахматты түрде орналастыру алдын ала іріктеусіз тізбектеледі.Бұл жағдайда тырғызу үшін соңғы 0 түзу сызықтығы бір, бөлігін бөлшегін ғана келесі орманды алқап үшін қолданылады.

Қосалқы орманды алқапты келесі жылғы көктемгі дейінгі жағдайда негізгі ағаштың түрінің 10%-і немесе бұтақтарға сәйкес келетін түрдің 20% ін сондай түрдегі бірінші салнған сондай -ақ айналмалы материал алынып тасталынады.Әрбір 2-3 м қатарда орналасқан өсімдіктер қайтадан өңделеді.50% төмендеуіне байланысты толықтыру жүргізілмейді,ал аумақты қайта жыртып және қайтадан салады. Қорғалған орман алқаптарындағы топырақты қорғау топырақты баптау қатар арасындағы және бір қатардағы тырмалау тереңдігі 6 см-ден басталады. Бұдан кейін топырақты баптау КРД-1 ағаш дуалау органымен қосымша өсімдікті салуға байланысты қызмет етеді. Келесі өңдеу қатар арасында әрдайым универсалды топырақты баптау КУН-4 ал қатардағы алқаптың ұзындығын өңдеу 1 м-ге дейін орманды топырақта баптау КРЛ-1А алмасуымен анықталады. Біркелкі қатардағы топырақты баптау қатар арасының биіктігін тұрғызу 1 м-і келесі технологиялық комплексті машинада қолданылады. Орманды топырақты баптау + топырақты екі рет секциялап баптау + тырманың тісі (КЛ-2,6 + КВЛ-2 + ВЗСС-1).

Шахматты түрде орналастырылатын отырғызу орнын топырақ үшін агрегатты қозғалыс қатар арасындағы диагоналді қарама-қарсы бағытта қолданылады. Жылда орналастыру 4-5 рет өңделіп,екінші жылы 3-4 рет үшінші және келесі жылдары 1-3 рет өңделіп отырылады. Қатарларды күту және өңдеу қабысу мөлшері бойынша, ал опманды далада қатар арасында әдетте 5-6 өлшем дала зонасындағы қара жерде 10 жылға дейін орман алқабындағы сарғылт топырақтың өмір бойына дейін жүргізіледі.

3.1 сурет. Ақ қайың, шырша орман жолақтары.

Жерді жақсартуда келесі гидротехникалық іс-шаралар алдын-ала істелуі шарт:

1) мелиоративтік іс-шаралар – суармалы жерді терең қопсыту және тегістеу, сондай-ақ суару және коллекторлық-дренаж желілерін тазалау жөніндегі жұмыстар;

2) топырақты терең қопсыту – топырақ қабатын айналымсыз терең қопсыту (төрт жылда бір рет жүргізіледі);

3) алқаптарды ағымдағы тегістеу – алқапты жыртудан кейін топырақты тегістеу;

4) суару жүйелерін тазарту – суару жүйелерін арам-шөптерден және лайдан қолмен тазарту;

5) коллекторлық-дренаж желілерін тазарту – коллекторлық-дренаж желілерін арам-шөптерден және лайдан механикалық тазарту;
Топырақ өңдеудегі технологиялық жұмыстар

Топырақ өндеу тұтас жүйелі технологиялық процесс, мұндағы негізгі операциялар: қопсыту немесе майдалау, жыртылған топырақ қабатын аудару, араластыру, тілгілеу, тегістеу, тығыздау, арамшөп тамырларын қырқу, оларды топырак бетіне шығару, жолдар мен жүйектерді жасау.

Топырақ өңдеуде қопсытып, үгіту процесі өте жиі қолданылатын операциялардың бірі.

Топырақ қопсытылып, үгітілгенде оның құрылымы майда, жұмсақ түйіршіктерге айналып, өсімдік тамырына ауалық, ылғалдың және қоректік заттарды қеніп жиналуына, олардың сақталуына ең қолайлы жағдайлар жасалынады.

Сазды және құрылымына шар топырақтарды мол ылғалды немесе кеуіп қалған күйінде өңдегенде, олар кесекті түйіршіктерге нашар бөлінеді.

Топырақтық кұрамды жағдайына, өңдеудің негізгі максатына және әрбір екпе дақылдарды егудің талабына сай олардың қопсыту әр түрлі тереңдікте: ең беткі қабаттан бастап, жыртылған тереңдіктен төменгі қабаттарға дейін жүргізіледі.

Топырақты жыртып-қопсытуға, соқалар, қайырмалы және дискілі сыдырғыштар, табанды культиваторлар, дискілі және әр түрлі тісті тырмалар қолданылады.

Топырақты аудару дегеніміз топырақтың жыртылатын қабатының бетін төменгі қабатына, астыңғысын бетіне шығару болып табылады. Топырақты бұлайша еңдеу — органикалық және минералдық тыңайткыштарды өндіруге, көпжылдық шөп пен сабая түптерін, сондай-ақ топырақтың жоғарғы қабатында, аңызда арамшөптерде болатын зиянкестер мен өсімдік ауруларының тұқымдарын жауып, тұншықтыру үшін қолданылады.

Аудару процесі арқылы топырактың құнарлы қабаты қалыңдатылады, өйткені оның төменгі құнарсыз деңгейі үстіне шығарылып, құнарлы қабатпен араластырылады.

Кебіне топырактың жаксы кұрылымы оның төменгі қабатында пайда болады. Топырақтың төменгі жақсы құрылымын үстіне шығару арқылы, су мен ауаның топырақтың төменгі қабатына сіңуіне қолайлы жағдай жасалады.

Кейбір жағдайларда топырақ қабатын аудару, арамшөп тамырларын топырақ бетіне шығару арқылы олардың мұнан кейін жойылуын көздеу мақсатында жүргізіледі.

Микробиологиялык алмасу әдетте топырақтың беткі қабатында көбірек болады. Соның нәтижесінде мұнда өсімдіктің қоректік заттарының жинақталуына қолайлы жағдай жасалады.

Топырақ қабатын аудару арқылы, оның бетіндегі қоректік заттар тереңдетіліп, өңделетін топырақ қабаты құрамының бір текті болуына мүмкіндік болады.

Топырақ қабатына тыңайтқыштар мен әк өндіру кезінде микроорганизм-дердің дұрыс бөлініп, қоректік элементтердің жеткілікті болуы және топырақ қабатының біртектілігін қамтамасыз ету үшін топырақтың өңделетін қабатын араластыру керек. Топырақты аударуға плугтер мен сыдырғыштар қолданылады.

Топырақ қабатын аударудың пайдалылығына қарамастан оны әр кезде және барлық жерде бірдей қолдана бермейді.

Құрғақшылық аудандарда топырақ қабатын аудару, оның кеуіп кетуін күшейтеді. Мұнан басқа, аңыз бен өсімдік қалдықтарын топырақ қабатына араластырғанда, су эрозиясы мен дефляцияның (дефляция-топырақтың желмен жылжып көшуін білдіреді және бұл құбылыс –топырақ түйіршіктерінің бұзылуын, көшуін және шөгуін түгел қамтиды) пайда болу қауіпін өсіреді, қысқы ылғалдың жиналу жағдайын нашарлатады.

Өңделетін топырақ қабаттарын араластыру, топырақты өңдеу тәсілдерінің барлығында да орындалады. Ол топырақты фрезер құралымен өңдегенде толық орындалады, ал топырақты дискілі құралмен, әсіресе қырғыш дискілі ауыр тырмамен өңдегенде, жеткілікті іске асырылады.

Топырақтың бетін тегістеу-дақылдар тұқымдарын біркелкі тереңдікке енгізудің негізгі шарты. Тегістелмеген топырақты тұқым әр түрлі тереңдікке түседі де, өсімдік көгі біркелкі өнбейді. Топырақ бетін тегістеу, тоң кесектердің жою топырақ қабатындағы ылғалдың буға айналмауына әрі жиналуына мүмкіндік туғызады.

Танап топырағының беткейі толқын тәріздес, жалды немесе кесекті болуынан ылғал тегістелген топырақтың беткейіне қарағанда тез буланғыш келеді.

Егістік танап топырағын тегістеу тырмамен, культиватормен, тегістегіш сүйретпемен және катокпен жүргізіледі.

Сабақ №25

Пән: Жерді қорғау.

Нұсқа № 8

Сабақтың тақырыбы: Топырақ қорғау технологиясын есептеу.

Сабақтың мақсаты: Топырақ қорғауда қолданылатын техниканың шығынын, жер аудару және тырмалау жұмыстарына кететін шығындарды есептеп үйрену.

Тапсырма:

1. 
   Жер аударуға қолданылатын техникалар және оның шығындары.
   
2. 
   Культивациялау. 
   
3. 
   Топырақтытығыздау.
   

1. Мәдени өсімдіктерге қолайлы факторлармен (су, ауа, жылу, қоректік заттар) қамтамасыз ету үшін топырактың өнделетін қабатына оптималды түйіршіктер, қолайлы кұрылым дайындау.

2. Арамшөптерді жою.

3. Танап топырағына органикалык, минералдық тыңайткыштарды, химиялық мелиоранттарды, улы химикаттарды енгізу.

4. Ылғалы тапшы жағдайда жинап әрі сақтау, ылғалы мол жағдайда танап топырағынан артық ылғалды оптималды түрге келтіру.

5. Топырақ қабатынағы микробиологиялық процестерге қарқынды әсер етумен қоректік заттардың жиналуын, сақталуын жақсарту.

Топырақ өңдейтін машиналарға қойылатын талаптар: 22...23 см терендікте жыртып, қыртысты майдалау және аудару, ендігін толық бойлап, бірдей тереңдікте жырту, өскен шөп пен егін қалдықтарын толық жабу, топырақтың беткі қабатын біріктіру және тегістеу.

Дәнді және техникалық дақылдарға арналған негізгі өңделетін топырақтарда бұл талаптар аудармалы бетті корпусармен жабдыкталған жалпы жұмыска арналған плугтарды қолдану» арқылы орындалады. Мұнда әрбір корпустың алдында топырақтың беткі шымды қабатын тіліп, оны борозданың түбіне аударып жатқызатын шым аударғыш орнатылады.

Шым аударғышының топырақ қабатына ену терендігі 10... 12 см болады. Бұл шым аударғыштардың жұмыс беті цилиндроид тәрізді.

Топырақты жел эрозиясынан қорғау жүйесіне—көктемде және күзде жазықтілгіш культиваторлармен топырақты өңдеу яғни топырақ бетіндегі аңызды сақтай отырып, 10... 16 см терендікте қопсыту және арамшөнтерді отау да кіреді. Культипациялауға арамшөптерді қырқып, өнделетін қабатты аудармай, қопсыту да жатады. Егінді күтуде катараралықты культивацияла негізгі мәселе болып саналады. Онда арамшөптер кесіліп, олардың тамырсабақтары таралып алынып немесе егістік бетіне кұнарлы топырақ себіліп отырылады.

Тығыздау-себілген тұқымдардың топырақпен жанасуын жақсартады, топырақтың жалпы және капиллярлы емес түтіктерінің санын төмендетеді, оның төменгі қабатынан ылғалдың көтерілуіне қолайлы жағдай жасады. Сонымен бірге топырақты тығыздау, оның өңделетін қабаты тұқым себер кезде шамадан тыс қопсытылған болса, кейін топырақ шөкенде, өсімдіктің тамыр жүйесіне зақым келмеуі үшін де қажет.

Тығыздауды механикалық құрамы ауыр, жақсы құрылымы бар топырақтар бәрінен де жиі қажет етеді. өйткені олар терең өңделгенен кейін, ұзақ уақыт бойы борпылдақ күйінде болуға бейім келеді.

Тығыздалған топырақ қабатынан ылғалдың буланып ұшуының көбеюі, оның тиімді қасиетін төмендетеді. Топырақ бетіндегі ылғалдың азайту үшін катокпен тегістеуден кейін жеңіл тісті тырмалармен топырақ беткейін аздап қопсыту керек.

Мәдени дақылдарды өсіруде қолданылатын агротехникалық шаралардың ең қажетті және шешуші маңызы бар жұмыстардың бірі-топырақты өңдеу.

Ауа және топырақ жағдайларына, агротехникалық талаптар мен орындалатын технологиялық процестерге байланысты топырақты өңдеудің жетекші тәсілдері-жырту,терең қопсыту, саңылауландыру, фрезерлеу, сыдыра жырту, культивациялау, ұялау, тырмалау,катоктау болып табылады.

Аса шымды топырақта жұмыс істеу ұшін (тың және тыңайған жерлерде) жартылай винтті шым аударғышты қолданған орынды.

Таяз жырту ең көп дегенде 20 см тереңдікке дейін жүргізілсе,20 см-ден артық тереңдікте жыртуды терең жырту деп атайды. Аударып жырту загонның ортасынан басталады да, мұнда загонның ортасында үйілген атжал пайда болады.

Құлата жырту жұмысы загонның шетінен басталады, мұндай жыртылған жөн ортасында айырма борозда пайдаболады.

Жұмыс беті жартылай винтті корпустар, тығыздығы жоғары, шьмдытың және тынайған топырақты өңдеуге арналған.

Шым аударғышпен бірге қолданғанда аңыздық егіс пен өсімдік қалдықтарын жабуды қамтамасыз етеді.

Топырақ қабатын аудармай жыртуға қайырмасыз корпустар қолданылады. Мұндай корпустармен жабдықталған плугтар ылғалы тапшы аудандарда күлді, сортаңды және басқа да қүнарлығы аз топырақтарды жыртуға қолданыліады.

Топырақ қабатын аудармай терен жырту топырақты шамалы араластыруды және қабаттарды өзара. алмастыруды қамтамасыз етеді, көпжылдық арамшөптерді жояды, топырақтын физикалык қасиетін өзгертіп, су режимін жақсартгады, жыртылған қабаттын құнарлануын арттырады.

Бір терендікте жыл сайын қайта жырту өсімдіктін. тамырына ауа, су өткізбейтін қатты топырақ ұлтаны пайда болуға әкеліп соктырады.

Өсімдік тамыр жүйесі осы топырақ ұлтанына дейін барып, бүгіліп, қайырылып қалады, ал тамыржемістері әлсіз болып, мол өнім алуды тежейді. Жыртылған танашта топырақ ұлтаны пайда болмас үшін жылмажыл әр түрлі тереңдікте жыртып, немесе топырақ терендеткішті пайдаланған дұрыс.

Корпустың артына қондырылатын топырақ тереңдеткіш топырактың қопсытылатын қабатын 6...15 см тереңдетіп, оны топырак бетіне шығармай қопсытады. Осылайша қопсыту топыраққа ауаның, судың енуін көбейтеді. Өсімдіктің тамыр жүйесінің дамуына қолайлы жағдай жасайды және жыртылу қабатынын төменгі қыртысын байытуға мүмкіндік береді.

Қарашірікті қабаты қалың емес топырақты өндегенде, төменгі құнарсыз қабат үстіне шығарылады да, құнарлы қабаттың сапасын төмендетеді. Сондықтан мұндаій топырақты арнаулы ойықты корпуспен өндеген жөн. Ойық корпус топырақты екі қабатта еңдейді.

Теменгі қабаттың (қалыңдығы 13....15 см) қопсытылған топырағы бетіне шығарылмай, түрен мен қайырма арасындағы ойық арқылы жылжып борозданың ұлтаныніа түседі.

Ал жоғарғы қабаттың (қалыңдығы 18...22 см) топырағы қайырмамен аударылып, үсақталады діа, алдынғы корпустың ойы-ғынан түскен төменгі қабаттың қопсытылған топырағының үстіне жатқызылады.

Тамыр жүйелері 35...40 см терендікке жететін, мысалы, қант қызылшасын, мақтаны, жүгеріні, тағ^;ы басқа техникалық дақылдарды егетін топырақты өңдегенде кең алымды корпусы бар плуттар қолданылады.

Топырақты мұндай корпустармен: өңдеу мәдени өсімдіктердін тамыр жүйелерінін жақсы дамуын және ауанын үлкен терендіке енетін қамтамасыз етеді. Ылғалдың жиналуына және сақталуына қолайлы жағдай жасайды. Тошырақта қоректік заттардын мөлшері айтарлықтап артады және егістік жердің арамшөптермен ластануы азаяды.

Терең қопсыту үшін пайдаланатын құралдар ҚПГ-250 және КПГ-2—250. Ең жоғарғы сапалы өңдеу, топырақ ылғалдылығы ең аз су сыйымдылығы 55...65 процент болғанда жүргізіледі. Жылжу жылдамдығы сағатына 10 км дейін, өңдеудің тереңдігі 30 см дейін болады.

Саңылауландыру. Топырақты терең еңдеудің мұндай тәсілі көбінесе тау баурайларындағы күздік дақылдарға, көпжылдық шөптер егісіне, шабындықтар мен жайылымдарға қолданылады. Саңылаулар баурайға көлденең кесіледі, оның тереңдігі 35... 40 см.

Саңылаулар баурайға қаран ағатын суды ұстап қалады, судың ағып кетуі мен топырақтың шайылуын азайтады, өсімдіктердің ылғалмен қамтамасыз өтуін және олардың өнімділігін арттырады.

Саңылауларды тілу ушін саңылау тілгіш ШН-2—140 қолданады, ал аралығы 1,4 метрден, тереңдігі 40 см дейін екі саңылау тіледі. чизель-культиваторлар мен чизель-терең қопсыткыштар күшті тығыздалған топырақтарда жұмыс істеуге қабілетті, өңдедетін қабатта тоң кесек болдырмай, уатылуын қамтамасыз етеді.

Чпзель-терең қопсытқыштарды топырақта тұтас өңдеуге және сол сияқты егер қопсытқыш тіректің ара қашықтығын ұлғайтса — санылау жасау үшін де қолдануға болады.

Фрезерлеу. Фрезерлеу топырақты терең өңдеу тәсілі ретінде өте шымды (қыртысты) шабындықтарды, бұтақты, минералды және шым тезекті топырақтарда қолданылады. Өңдейтін құралы фреза.

Фрезерлеуде топыракты ұсақтау мен араластыру белсенді жүреді. Өңдеутереңдігі 25...40 см дейінбарады.

Егістікфрезаларын, культиваторларсияқты, топырақты қопсыту сапасы, арам шөптердің тамырын ұсақтау мен жұмыс органдарының жүрісінің тұрақтылығы бойынша бағалайды.

Топырақ бетін өңдеу тәсілдері. Топырақтың беткі қыртысың өндеудің тереңдігі 10 см дейін, ал тайыз өңдеудің тереңдігі—20 см дейін жүзеге асырылады.

Топырақтың тек беткі қыртысын өңдейтін (тырмалау, катокгау, сыдыра жырту), сонымен қатар беткі қыртысы үшін қалай болса, пайыз өңдеу үшін де сондай өңдеудің тәсілі мен құралдары қолданылады (культивациялау, ұялау).

Дискілі сыдырғыштардың жартылай аспалы және тіркемелі түрлері бар. Дискілі сыдырғыштардың алым кеңдігі 5...20 м, өңдеутереңдігі 10 см дейін, қимылбұрышы 15...35 градус.

Қуыс дискілі сыдыра жыртқыш, егіс алдында өңдеу үшін, жазық дискілі — көктемде ылғалды буға айналдырмауға қолданылады. Қуыс дискілер арамшөптерді жойып, топырақты аудары отырады, ал жалпақ дискілер — топырақты копсытып және жылжытады.

Топырақты өңдеу жүйесінде сыдыра жырту дәнді дакылдарды жинағаннан кейін аңызды өңдеу, пар танабын өңдеу, әсіресе жатаған тамыр сабақтарын ұсақтау үшін қолданылады.

Сыдыра жырту тынды, тыңайтылған топырақты, көпжылды шөптердің қыртысын жыртудың алдында және жыртқаннан кейін шымын өңдеуүшін қажет болады.
Сабақ №26

Пән: Жерді қорғау.

Тақырып: Фитомелиорацияның мағынасы.

Суғармалы жерлер сортаңдануымен кұресу жөне топырақ бетінің такырланып қалуын болдырмау шараларының бірі – фитомелиорациялау.

Фитомелиорация деген сөздің мағанасы: фито - өсімдік,мелиорация - жақсарту. Сондықтан фитомелиорация дегеніміз өсімдікарқылы топырақты жақсарту, сол жер құнарлылығын арттырып, артықтұздардан арылту болып табылады.

Тақырланған топырақ бетін өсімдік өзінің тамырларымен ұстап, топырақтың жоғарғы қабатын жел, ал суғармалы жерлерді су эрознясына ұшыратпайды.

Жердің мелиоративтік жағдайын жақсарту үшін таңдап алынған өсімдіктер мына талаптарға сәйкес келуі тиіс:

-жыртылған топырақ қабатындағы тез еритін тұздарды өз бойына -сіңіріп, топырақ құрамын жақсарту;

-түзға төзімді болу;

-тамырлары топырақ құрамында кең және тереңге таралып, топырақ құнарлылығын арттыру.

Арал мен Балқаш аймақтарында өсірілетін ауыл шаруашылық дақылдары кұрамын қайта қарастырып, ол аймақтарда су тапшылығын ескеріп, жердің тұздылығына байланысты тұзға тғрақты және суды аз пайдаланатын дақылдар өсіруді қолға алу - қазіргі кездегі күрделі мәселенің бірі.

Топырақ тұздылығына тұрақты өсімдіктерді сұрыптап алған кезде ол өсімдік өнімі кемігенмен, топырақ кұрамындағы тұз ертіндісі кемуіне себебін тигізуі өте пайдалы.

Топырақтың екінші рет сортандаңуына жол бермеу және сортаңданған жерлерді игеру үшін фитомелиоративті ауыспалы егісті ауыл шаруашылық өндірісіне енгізу қажет.

Фитомелиорация арқылы топырақ құнарлығын арттыру және сортаңданған топырақ тұзын биологиялықәдіспен кеміту өте аз зерттелген. Мұндай зерттеулер Қазақ ұлттық аграрлық университетінде авторлар қатысуымен жүргізіліп келеді.

Зерттеу тәжірибесінің нәтижесі бойынша фитомелиоранттар әсерімен, екінші рет сортаңданған жерлер құнарлылығының кайтаданқалпына келтірілгендігі дәлелденді. Фитомелиоранттар әсерінен топырақтағы азот түрлерінің, кара шіріктің артуы және өсімдіктің құрғақ биомассасы артуы арқасында топырақтағы тұздың кемуі байқалады (2.1-кесте).

Тәжірибеге дейінгі топырақ құрамы, мг/кг; жеңіл гидролизденген азот -26,1; аммонийлы -1,5; нитратты -3,50.

2.3 сурет. Жерге өсімдікті егу арқылы топырақ құнарлығын арттыру.