Сабақ: Қазақ тілі- қазақ халқының әдеби тілі және мемлекеттік тіл Мектеп: күні

• 
  Есептік сан есімдер тек заттық ұғымда жұмсалғанда ғана түрленеді: көптелеі, септеледі, тәуелденед, жіктеледі.
  
• 
  Жинақтық сан есімдер көптік, септік, тәуелдік, жіктік жалғауларының бәрін қабылдайды.
  
• 
  Бөлшектік сан есімдер әр түрлі септік жалғауларын қабылдай береді,, бірақ көптелмейді, тәелдік жалғауларын қабылдамайды. Жіктік жалғауларын қабылдаса, заттық ұғымда жұмсалады.
  

Мәтіндерді оқып шығып, сан есімді мағыналық түріне қарай ажырату.

ІІІ бөлімдегі сан есімдерді цифрмен жазып, емлесін айту.

Сан есімдер сандық мөлшерін білдіпі тұр ма, әлде заттанып тұр ма ажырату.

• 
  Сан есімдер нені білдіреді және сұрақтары қандай?
  
• 
  Сан есім құрамына қарай қандай түрге бөлінеді?
  
• 
  Сан есімнің мағыналарына қарай қандай түрлері бар және олар қалай жасалады?
  

1. 
   91-жаттығу. Оқып шығып, сан есімдерді құрамына, мағынасына қарай талдап, емлесін түсініп, сөйлем құрау.
   
2. 
   92-жаттығу. Мәтіндегі сан есімдерді тіркескен сөздерімен бірге жаттап келу.
   

Ой қозғау

• 
  Сан есімнің түрленуі дегеніміз не?
  

Сан есім зат есіммен я қатыстық сан есіммен тіркесіп келіп сөйлемнің күрделі мүшесі қызметін атқарады.

«Уақыт -таразы» деген тақырыпта сан есімдерді түрлендіре жұмсап, мақала жазып келу.

Оқушыларды түгендеу, жазба жұмысына дайындық, оның ерекшелігімен, мақсатымен, шартымен таныстыру.

Дала шіркін, кең пейіл, аңқылдаған мырза жігіттей бүкпесі жоқ, ашық-жарқын-ау! Айнала тып-тыныш, тосын дыбыс құлаққа шалынбайды. Далада не шу болсын. Ұшқан құстың шырылы, жазық төсін еркін аралаған ерке желдің сусылы, ақ селеу, көде, ақ шидің әлсіз сыбдыры шу болып па!

Ақ дала сұлқ түсіп, монтиып, бұйығып жатыр. Бірақ осының бәрі бір қарауға ғана. Шырқау биікте шаншылып қалықтап қыран жүр. Оның кең дүниені шолуы тегін емес. Даланың иесіз, тыныш жатуы алдамшы нәрсе. Тып-тыныш мүлгіп жатқан алуан өмірде, алып дүниеде қаптаған тіршілік бар. Қыранның қалықтауы тегін болмағаны ғой.

Дала сыртынан тыныш көрінгенімен, жайбарақат жатқан дүние жоқ. Қыран көзінен дала төсінде қыбырлаған қалт кетпейді. Әне, биіктен төмен қарай тастай құлдырап, шүйіле жөнелді. Ендеше даланың тыныш жатқаны бекер болды ғой. (Б.Тілегенов, 121 сөз.)

1. 
   Мәтіннен алған әсерлеріңді жазып ой толға.
   
2. 
   Өз елестетулерің бойынша даланың суретін салу.
   

-Есімдіктер дегеніміз не?

Есімдіктер-есім сөздердің орнына жүретін сөз табы.

Заттық ұғымдағы (субстантивті) Көптеліп, септеліп, тәуелденіп, жіктеліп қолданыла береді	Заттың белгісі (атрибутивтік)
Мен, сен, кім? не?	Бұл, сол, қай?

ΙΙΙ. Жаңа сабақ.

Сабақтың тақырыбы мен мақсаты анықталады

97-жаттығу. Өлеңді оқып, есімдіктерді табыңдар. Олар есімдіктердің қай түрі екенін айтыңдар, түрлену жолдарын түсіндіріңдер.

• 
  Тапсырма. Ақынның кімді құрметтеңдер деп тұрғанын әңгімелеңдер.
  

1. 
   Мәтінді мәнерлеп оқып, Баубек Бұлқышев жайында естеріңе түсіріңдер.
   
2. 
   Батыр жазушы нені өсиет етті?
   
3. 
   Мәтіннен ашық және жасырын қолданылып тұрған есімдіктерді тауып, қандай тұлғада келгендігін талдаңдар.
   

Мәтінді оқып, Мағжан ақынның ақындық қасиетін өзіңе үлгі ет, ұлы адамдардың ізгі істері- үлкен тәрбие деп түсін.

Мағжан- алдымен сыршыл ақын. Мағжан сөзіндей «тілге жұмсақ, жүрекке жылы тиетін» үлбіреген нәзік әуез қазақтың бұрынғы ақындарында болған емес. Ол жүректің қобызын шерте біледі, оның жүрегінен жас пен қаны аралас шыққан тәтті сөздері өзгенің жүрегіне тәтті у себеді. Мағжан не жазса да, сырлы, көркем, сәнді жазады. Оқушының жүрегіне әсер ете алмайтын құрғақ өлеңді, жабайы жырды Мағжаннан таба алмайсың.

Қай өлеңін оқысаң да, не ақынмен, не өз жүрегіңмен, не ел жүрегімен сырласқандай боласың. Ақынның өзі көрінбейтін өлеңдерін оқысаңыз да, еріксіз бір сезім туғыады. (Ж.Аймауытов)

• 
  Қарамен жазылған сөздердің мағыналарын анықтап, олардың қай сөз табына жататынын айтып беріңдер.
  
• 
  Есімдіктерді табыңдар.
  

-Есімдік дегеніміз не?

- Есімдіктің басқа сөз таптарынан ерекшелігі неде?

- Жіктеу есімдігі септелгенде қандай ерекшелік байқалады?

- Жіктеу есімдігі тәуелдене ме?

Үйге тапсырма.

1.97-жаттығу.

Мәтінді оқып, мазмұнын сұрақ-жауап әдісімен әңгімелеңдер.

Мәтінге байланысты сұрақтар дайындап келу.

Мәтіндегі жіктеу есімдіктерін тауып, қалай түрленіп тұрғанын дәлелдеңдер.

1. 
   Жіктеу есімдігін ата. Жіктеу есімдіктерінің септелуін ата.
   

Сабағымыздың мақсаты сілтеу есімдіктерінің тәуелденуі мен септелуін ажыратып, түсініп, оның ерекшеліктерін байқау және осыған байланысты жаттығу жұмыстарын орындау.

Сілтеу есімдіктері зат есімнің орнына жүріп, зат есімше тәуелденеді және септеледі.

Сілтеу есімдіктері септелгенде заттанып, зат есімнің орнына жұмсалады. Септелгенде олардың мынандай рекшеліктері байқалады:

1. 
   Бұл, ол, сол деген сілтеу есімдіктері мен, сен, ол деген жіктеу есімдіктері сияқты септеледі;
   

ә) жатыс септікте түбірдегі л дыбысы н дыбысына айналады.

б) көмектес септікте түбір мен жалғаудың арасында ы дәнекері пайда болады.

2. 
   Барыс септік жалғауы – ған түрінде осы, мына, ана деген сілтеу есімдіктеріне де жалғанады;
   

3. Осы, бұл, ол, сол сілтеу есімдіктері табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде тұрып толықтауыш қызметін атқарады.

Сілтеу есімдіктері сөйлемде атау септікте тұрып, бастауыш болғанда сызықша қойылады.

Мысалы:

2) Бұл – аңыраған ана Наталья.

1. 
   100 – жаттығу (ауызша талдау)
   

2. 
   101 – жаттығу жазбаша.
   

3. 
   Сол, бұл, ана сілтеу есімдіктеріне сөйлем құра.
   
4. 
   Мен мұнда бұрын болмаппын. Бұл ғажап екен. Менің жүрегімде бір үлкен сезім қалды.
   

5. 
   Мен сіздерді көргенім қандай тамаша. Бұған өзім де сенер – сенбестей болып аң – таң қарап қалыппын.
   
6. 
   Мына сөйлемдердің ішінен жіктеу есімдігін тап.
   

1. 102 – жаттығу.

2. Сілтеу есімдігіне байланысты 5 сөйлем құрау.

3. Ережені оқу.

Кімнің, қайсымыз, нешеуі, кімдермен, нешеуден, кімсіздер, қандаймыз.

ІІ нешіншісің, қайсысысың

нешінсіз, қайсысыз

ІІІ нешінші, қайсысы

ІІ нешіншің, қайсысың

нешіншіңіз, қайсысыңыз

ІІІ нешіншісі, қайсысы

Өздік есемдігі тәуелденіп барып жіктеледі.

Атау септік өзім

Ілік септік өзімнің

Барыс септік өзіме

Табыс септік өзімді

Жатыс септік өзімде

Шығыс септік өзімнен

Көмектес септік өзіммен

І. Өзіңмін, өзіңбіз

ІІ. Өзіңсің , өздеріңсіңдер

Өзіңсіз, өздеріңсіздер

ІІІ. Өзің
Өлеңдегі түсірілген сөздерді орнына қойыңдар.

Өзім- тәңірі табынамын ........(өзіме)

Сөзім-құран, бағынамын.......! (сөзіме)

Бұзушы да, түзуші де.......(өзіммен)

Енді, ескілік, келдің өлер..........! (кезіңе)

Мағжан Жұмабаев

Өзім- түбірі өз,- ім тәуелдік ж.І жағы

Өзіме- түбірі өз,-ім тәуелдік ж.І жағы, е барыс септігі

Өзіммен- түбірі өз,-ім тәуелдік ж. І жағы, -мін жіктік ж. І жағы.

1. 
   Хас сараң өз затын өзінен қызғанады.
   
2. 
   Қорқақ өзінің көлеңкесінен де қорқады.
   

Отант деген не? Бұл сөзді әрқайсымыз күн сайын әлденеше рет естіп жүрміз. «Отан от басынан басталады» дейді халық. Отан дегеніміз- әр адамның туып-өскен жері, туған-туысқандарымен, жақындарымен, бүкіл дос-жарандарымен бірге тұратын мекені. Қазақ елінде тұратын барлық адамның Отаны- Қазақстан Республикасы. 1991 жылы 16 желтоқсан біздің еліміз Қазақстан тәуелсіз республика болып жарияланды. Осы күнге жету үшін қазақ халқы қаншама қиыншылықты бастан өткізді. Әр мемлекеттің дербес, тәуелсіз ел болуы- барша бақыттың бастауы. Елдің өз құқы өз қолында, ешкімге тәуелді емес.

Бұл күнде дүние жүзінің барлық елі Қазақстанды тәуелсіз мемлекет ретінде танып отыр. Осы бақыт әр қазақстандықтың жүрегіне нұр құяды.

«Қазақстан тарихынан»

1. 
   Өздік есімдігіне қандай сөз жатады? (өз)
   
2. 
   Өзісіздер есімдігі қандай тұлғада тұр? (түбірі өз, -і- тәуелдік жалғаудың ІІІ жағы, -сіз- жік.ж. ІІ жағы (сыпайы түрі), -дер-көп.жалғау)
   
3. 
   Өзіңмен қай септікте тұр? (қөмектес)
   
4. 
   «Өз үйім-өлең төсегім» деген мақалда өздік есімдігі қай сөйлем мүшесінің қызметін атқарып тұр? (анықтауыш)
   
5. 
   Өздік есімдігі бар бір мақал жаз.
   

1. 
   Эссе жазу «Менің қиялымдағы болашақ Қазақстан» (есімдіктерді, әсіресе өздік есімдіктерін қолдану)
   
2. 
   Тест құрастыру.
   

Оқушыларды түгендеу, жазба жұмысына дайындық, оның ерекшелігімен, мақсатымен, шартымен таныстыру.

Қаратау өңірінің гүл-гүл жайнап, құлпыратын шағы-сәуір, мамыр. Бұл кезде осы өңірдегі дүниелік қайта туып, қайта жасарғандай, тегіс балауса тартады. Таудың жота-жота, бел-белі, қолдың саласындай қара күрең беткейлері ал қызыл түрікмен кілеміндей жайнайды. Жан-жағыңа көз салып назар тіксең, бір ғана қызғалдақтың өзінен көз тұнады. Жауқазын бүршігінен жаңа ғана ашылған дала қызғалдақтары көңілдің хошы, көздің нұры секілді, жүректі қытықтайды. Қызғалдақ! Қызғалдақ! Бұл-таудың көктемгі көркі.

Бүкіл күніскей бетті алып жатқан ақ,көк, сары, көгілдір, шұп-шұбар, қара ала қанат көбелектерге ұқсаған тау гүлдерінің түрі көп-ақ. Міне, бүгін гүл теруге шыққан бір топ қыз-келіншек Хатағының қауқиған қара төбесіне өрмелеп бара жатты. Бұлар ерте тұрған. Күн шықпай-ақ тау беткейіне жеткен. Таңертеңгі таза ауамен дем алған көңілді топ тау төсіне өрмелеп, ұзай түсті.

(С.Бақбергенов, 120 сөз)

Тапсырма: Сын есімдерді, есімдіктерді теріп жазу.
ІІІ. Жазба жұмысын оқушылардың өздері тексеруі.
Ү. Жазба жұмыстарын жинап алу.
ҮІ.Үйге тапсырма.

Есімдіктерді қатыстырып «Менің сүйікті достарым» тақырыбына шағын шығарма жазып келу.

ІІІ. Сабақтың тақырыбы мен мақсатын айқындау.

ІҮ. Тақырыптық байланыс болуын ескеріп, өткенді еске түсіру. Сұрақ-жауап арқылы өтілген материалдар еске түсіріледі.

Етістіктің қолдану аясы да, мағынасы да кең сөз табы екені ескеріледі.

• 
  Етістіктің шақтары дегеніміз не?
  
• 
  Осы шақтың мағыналық түрлерін ата.
  
• 
  Осы шақтың түрлері.
  

1. 
   129- жаттығу. Нақ осы шақтың (отыр, тұр, жүр) жалаң түрі мен оқып отыр, желбіреп тұр, ұшып жүр деген күрделі түрлерін қатыстырып бірнеше сөйлем құрастыру.
   
2. 
   Ережені оқу.
   

• 
  Тақырыптық байланыс болуын ескеріп, өткенді еске түсіру.
  
• 
  Сұрақ-жауап арқылы өтілген материалдар еске түсіріледі.
  

• 
  Сабақтың тақырыбы мен мақсатын айқындау.
  

1. 
   Бірде дағдылы қимылды білдіріп, осы шақ мағынасын береді.
   
2. 
   Енді бірде алда болатын қимылды білдіріп, келер шақ мағынасын береді.
   

• 
  
  

  жақ	жекеше	көпше
  І ІІ ІІІ	айтамын,келемін, сөйлеймін айтасың, келесің, сөйлейсің айтасыз, келесіз, сөйлейсіз айтады, келеді, сөйлейді	айтамыз, келеміз, сөйлейміз айтасыңдар, келесіңдер, сөйлейсіңдер айтасыздар, келесіздер, сөйлейсіздер айтады, келеді, сөйлейді

• 
  
  

Мәтінді мәнерлеп оқып шығып, автордың айтпақ ойларын таратып түсіндіріңдер. Мәтіндегі ауыспалы осы шақты білдіретін етістіктерді тауып құрамына қарай талдаңдар.

1. 
   Құрамына қарай : бір, екі, үш құрамды
   
2. 
   Тұлғасына қарай: негізгі, туынды
   
3. 
   Құрылысына қарай: дара, күрделі
   
4. 
   Лексикалық мағынасы
   
5. 
   Грамматикалық мағыналары
   
6. 
   Сұрағы
   
7. 
   Мағыналық топтары
   

1. 
   Салт,сабақты
   
2. 
   Шақтары
   

• 
  Ауыспалы осы шақ қалай жасалады?
  
• 
  Мысал келтір.
  

1. 
   133-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жазып, ауыспалы осы шақты тауып, оны нақ осы шаққа айналдырып жазыңдар.
   
2. 
   Табиғаттан алған әсерлеріңді суреттеп шағын шығарма жазу.
   
3. 
   Ережені оқу.
   

1. 
   133-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жазып, ауыспалы осы шақты тауып, оны нақ осы шаққа айналдырып жазыңдар.
   
2. 
   Табиғаттан алған әсерлеріңді суреттеп шағын шығарма жазу.
   

• 
  Тақырыптық байланыс болуын ескеріп, өткенді еске түсіру.
  
• 
  Сұрақ-жауап арқылы өтілген материалдар еске түсіріледі.
  

1. 
   Етістіктің шақтары дегеніміз не?
   
2. 
   Осы шақтың түрлерін ата.
   
3. 
   Нақ осы шақ пен ауыспалы осы шақтың ерекшелігі неде?
   

• 
  Сабақтың тақырыбы мен мақсатын айқындау.
  

Іс- қимылдың келешекте болатынын дәл көрсетпей, болжай ғана білдіреді.	Іс-қимылдың келешекте мақсат етіле орындалатынын білдіреді.	Алдағы уақытта болатын іс-қимылды білдіреді.
Етістік- (-ар,-ер,-р)+ жіктік жалғауы	Етістік- (мақ,-мек,-пақ,-пек,-бақ,-бек)+ (-шы,-ші)+ жіктік жалғауы	Етістік+ (-а,-е,-й)+ жіктік жалғауы
Ертең сабаққа бар-ар-мын.	Ертең сабаққа бар-мақ-шымын.	Ертең сабаққа бар-а-мын.

жақ	жекеше	көпше
І ІІ ІІІ	бар-ар-мын, кел-ме-с-пін бар-ар-сың, кел-ме-с-сің бар-ар-сыз, кел-ме-с-сіз бар-ар-, кел-ме-с-	бар-ар-мыз, кел-ме-с-піз бар-ар-сыңдар, кел-ме-с-сіңдер бар-ар-сыздар, кел-ме-с-сіздер бар-ар-, кел-ме-с-

Кейде І жақ жіктік жалғауы –пын, -пін ықшамдалып , -н түрінде ғана жұмсалады.

Мысалы, бар-ма-с-пын- бар-ман, сөйле+ме+с+пін-сөйле+мен болып та қолданыла береді. Мұндай тұлғалы етістіктер поэзияда жиі кездеседі.
Жаңа материалды меңгерту.

136-жаттығу. Мақал-мәтелдерді оқып шығып, болжалды келер шақты білдіріп тұрған етістіктерді тауып, қалай жасалып тұрғанын түсіндіріңдер.

Үлгі: жетер- есімшенің-ер жұрнағы арқылы жасалған.
137-жаттығу. Көшіріп жазып, болжалды келер шақты білдіріп тұрған етістіктің астын сызыңдар.

138-жаттығу. Келер, жазар, көрінбес, оқыр деген келер шақ етістіктерін жекеше, көпше түрде жіктеп жазыңдар.

жақ	жекеше	көпше
І ІІ ІІІ	Келермін,жазармын, көрінбеспін, оқырмын Келерсің, жазарсың, көрінерсің, оқырсың Келерсіз, жазарсыз,көрінерсіз, оқырсыз Келер, жазар, көрінбес,оқыр	Келерміз,жазармыз,көрінбеспіз,оқырмыз Келерсіңдер,жазарсыңдар,көрінбессіңдер,оқырсыңдар Келерсіздер, жазарсыздар,көрінбессіздер, оқырсыздар Келер,жазар,көрінбес,оқыр

Сабақты қорытындылау.

• 
  Келер шақтың түрлері
  
• 
  Келер шақ дегеніміз не?
  
• 
  Болжалды келер шақ қалай жасалады?
  

1. 
   139-жаттығу. Берілген етістіктерді жекеше, көпше түрде жіктеп, әрқайсысына сөйлем құрап жазу.
   
2. 
   Ж.Аймауытұлының «Әнші» әңгімесінен етістіктің шақтарына 2-3 мысал жазып келу.
   
3. 
   Ережені оқу.
   

1. 
   139-жаттығу. Берілген етістіктерді жекеше, көпше түрде жіктеп, әрқайсысына сөйлем құрап жазу.
   
2. 
   Ж.Аймауытұлының «Әнші» әңгімесінен етістіктің шақтарына 2-3 мысал жазып келу.
   

• 
  Тақырыптық байланыс болуын ескеріп, өткенді еске түсіру.
  
• 
  Сұрақ-жауап арқылы өтілген материалдар еске түсіріледі.
  

- Келер шақтың түрлерін ата.

- Болжалды келер шақ қалай жасалады? Мысал келтір.

Ү.Жаңа материалдың мазмұнымен таныстыру.

• 
  Сабақтың тақырыбы мен мақсатын айқындау.
  

Мақсатты келер шақ қимылдың, іс-әрекеттің келешекте мақсат етіле орындалатынын білдіреді.