Сабақ мақсаты: Оқушылардың «Кинематика»

Толық жұғатын кезде θ=0, жіңішке түтіктегі менискінің түрі жарты сфераны береді, сфералық беттің R радиусы түтіктің ішкі r радиусына тең болады, сонда

Жартылай жұқпайтын кезде θ≠0, менискінің радиусы

Ішкі диаметрі шаштың диаметрімен шамалас не одан кіші болатын түтіктерде судың көтерілуі біршама жоағры, сондықтан мұндай түтіктерді капиллярлар деп аталады.

Жұғатын сұйықтардың капиллярға тартылуы немесе жұқпайтын сұйықтардың капиллярдан итеріліп шығарылуы капиллярлық құбылыстар деп аталады.

1. Оқушыларға аморф және кристалл денелер, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары, кеңістіктік тор, кристалық құрылымдардың түрлері, деформация, оның түрлері, механикалық кернеу, Гук заңы туралы туралы түсінік беру.

2. Оқушыларды өз бетімен ғылыми ой қорытындыларын жасай білуге дағдыландыру.

3. Жауапкершілікке, тиянақтылыққа, еңбекқорлыққа тәрбилеу.

Аморф денелердің тұрақты балқу температурасы жоқ.

Кристалдардың тұрақты балқу температурасы бар.

Аморф денелердің қасиеттері барлық бағыттар бойынша бірдей. Аморф денелер-изотропты. Кристалдың қасиеттері әр түрлі бағыттарда түрліше болады. Кристалдар анизотропты.

Кристалдарда алыс тәртіп орын алады.

Кристалдар: монокристалдар және поликристалдар деп бөлінеді.

Кристалл ақауы – кристалдағы идеал тәртіптен кез келген ауытқу.

Молекулалық –кеңістік торының түйіндерінде де заттың бейтарап молекулаларының орналасуымен ерекшеленеді.

Металдық кристалдық тор түйіндерінде оң зарядталған металл иондары бар,

Көлденең майысу деформациясы.

ε-салыстырмалы деформация –дене көлемінің немесе пішінінің түсірілген күштер әрекетінен болатын өзгерісін сипаттайтын шама.

Созылу кезінде

Ығысу кезінде

Деформацияланған қатты денедегі ішкі күштердің әрекетін сипаттайтын шама механикалық кернеу деп аталады.

Шыбықты созуға немесе сығуға кеткен А жұмысы АОВ үшбұрышының ауданына тең:

1. Оқушыларға балқу, қатаю, зат күйінің фазасы, меншікті балқу жылуы, балқу температурасы, сублимация, десублимация, зат күйлерінің диаграммасы, үштік нүкте туралы туралы түсінік беру.

2. Оқушыларды өз бетімен ғылыми ой қорытындыларын жасай білуге дағдыландыру.

3. Жауапкершілікке, тиянақтылыққа, еңбекқорлыққа тәрбилеу.

Заттың сұйық күйден балқу күйіне өтуі балқу. Ал сұйық күйден қөатты күйге өтуі қатаю немесе кристалдану деп аталады.

Заттың өзінің барлық физикалық және химиялық қасиеттері бойынша біртекті болатын облысы осы заттың күйінің фазасы деп аталады.

Заттың балқыған және қатайған кездердегі температурасы өзгеру графигі

Заттың балқу және қатаюы бірдей температурада өтеді және бұл температура заттың қатты және сұйық күйі қатар болатын кезде өзеріссіз қалады. Бұл температура балқу температурасы деп аталады.

Q=λm

λ – меншікті балқу жылуы [Дж/кг]

Заттың қалыпты атмосфералық қысым кезіндегі балқу температурасы заттың балқу

нүктесі деп аталады.

Q_алын=Q_беріл

λm_м+с_сm_c(θ-T_бал)=(c_cm_к+ с_сm_c)(T₁-θ)

Қатты денелердің кебуі сублимация немесе құрғау деп аталады.

• 
  КС -заттың қаныққан бу қысымының температураға тәуелділігі
  
• 
  К-кризистік нүкте
  
• 
  С-заттың қаныққан бу қысым кезіндегі сұйықтың қатаю температурасы
  
• 
  АС - қатты дене бетіндегі қаныққан бу қысымының температураға тәуелділі
  
• 
  ВС – заттың балқу температурасының қысымға тәуелділігі
  
• 
  С – үштік нүкте
  
• 
  ВС, КС, АС – фазалық өту сызықтары
  

1. Оқушыларға электр заряды, минимал электр заряды, электрлеу, , электр зарядының сақталу заңы, Кулон заңы туралы түсінік беру.

2. Оқушыларды ғылыми ой қорытындыларын жасай білуге дағдыландыру.

3. Жауапкершілікке, тиянақтылыққа, еңбекқорлыққа тәрбиелеу.

1. 
   Түйіндерінде оң және теріс зарядталған иондардың бар болуымен сипатталатын кристалдық құрылым:
   

В. Атомдық

С. Молекулалық

Д. Металдық

А. Инерция

В. Диффузия

С. Деформация

Д. Броундық қозғалыс.

3. Дененің параллель қабаттарының бір-біріне қатысты салыстырмалы түрде орын ауыстыруы қандай деформацияға жатады?

А. Сығылу

В. Иілу

С. Бұралу

А. Механикалық кернеу

В. Салыстырмалы деформация

С. Қысым

А. Механикалық кернеу

В. Салыстырмалы деформация

С. Қысым

А. Серпімділік шегі

В. Күйреткіш жүктеме

С. Беріктік қоры

Д. Ешқайсысы де емес.

7. Заттың қатты күйден сұйық күйге өту процесі

А. Балқу

С. Сублимация

Д. Десублимация

8. Q_бал/m формуласымен қандай физикалық шама анықталады?

А. Меншікті балқу жылуы

В. Меншікті жылу сыйымдылығы

С. Меншікті жану жылуы

Д. Меншікті булану жылуы

9. Заттың балқу және қатаю температурасы бірдей температурада өтеді. Бұл температураны қандай температура деп атайды?

А. Балқу темпертаурасы

В. Кризистік температура

С. Заттың балқу нүктесі

Д. Дұрыс жауабы жоқ

10. формуласымен қандай физикалық шама анықталады?

А. Серпімді деформацияланған дененің потенциалдық энергиясы

В. Қозғалыстағы денелердің кинетикалық энергиясы

С. Ішкі энергия

Д. Толық механикалық энергия

ІІІ. Жаңа сабақ

Электродинамика – физиканың зарядталған денелер мен бөлшектерінің арасындағы өзара әрекетті іске асыратын материяның ерекше түрі – электр өрісінің заңдылықтарын және қасиеттерін зерттейтін бөлімі.

е – элементар заряд

е=-1,6·10^-19 Кл

Макроскопиялық дене электр зарядына ие болу үшін теріс зарядтың белгілі бір бөлігін онымен байланысқан оң зарядтардан бөліп алу керек. Осы процесті электрлеу деп атайды.

1. 
   Үйкеліс арқылы.
   
2. 
   Зарядталмаған денені зарядталған денеге түйістіру арқылы.
   

q₁₊ q₁₊ q₁₊... q_n=const

к=9·10⁹Н·м²/Кл²

ε₀=8,85·10^-12Кл²/Н·м²

1 А ток күшіне тең ток жүрген кезде өтетін заряд.

1Кл=1А·с

ε – ортаның салыстармалы диэлектрлік өтімділігі

ε =Ғ₀/Ғ=const

Ортаның диэлектрлік өтімділігі бұл затттың элеткрлік қасиетін және зарядтардың берілген ортадағы өзара әрекеттесу күші вакуумдағы өзара әрекеттесу күшінен неше есе аз болатынын көрсететін физикалық шама.

Ғ=Ғ₁+Ғ₂+Ғ₃+...Ғ_n

1. Оқушыларға электр өрісі, электр өрісінің кернеулігі, электр өрісінің күш сызықтары туралы түсінік беру.

2. Оқушыларды ғылыми ой қорытындыларын жасай білуге дағдыландыру.

3. Жауапкершілікке, тиянақтылыққа, еңбекқорлыққа тәрбиелеу.

1. 
   Қандай заряд нүктелік заряд деп аталады?
   
2. 
   Кулон заңын тұжырымдаңдар.
   
3. 
   Кулон заңы қалай ашылды?
   
4. 
   Электр зарядының қандай бірліктермен өлшенеді?
   
5. 
   Ортаның диэлектрлік өтімділігінің физикалық мағынасы қандай?
   

Алыстан әрекеттесу принципі: зарядталған бөлшектердің өзара әрекеттесуі бос кеңістік арқылы лезде іске асырылады.

Жақыннан әрекет ету принципі: денеде зарядтардың болуы оны қоршаған кеңістіктің қасиетін өзгертеді, зарядтардың өзара әрекеттесуі олардың кеңістікте тудыратын электр өрісі арқылы іске асырылады.





- нүктелік заряд өрісінің кернеулігі

Тыныштықтағы зарядтардың элеткр өрісін электростатикалық өріс деп атайды.

Кернеуліктің өлшем бірлігі 1Н/Кл=1 В/м

Суперпозиция принципі: зарядтар жүйесі тудыратын өрістің кернеулігі әрбір жеке зарядтар тудыратын өріс кернеуліктерінің векторлық қосындысына тең.

Күш сызығы деп бағыты өріс нүктесіндегі керенуліктің бағытымен сәйкес келетін, осы нүктеге жүргізілген жанаманы айтады.

Күш сызықтарының қасиеттері:

1. 
   Күш сызықтары үзіліссіз.
   
2. 
   Күш сызықтары еш жерде қиылыспайды.
   

1. Оқушыларға туралы түсінік беру.

2. Оқушыларды ғылыми ой қорытындыларын жасай білуге дағдыландыру.

3. Жауапкершілікке, тиянақтылыққа, еңбекқорлыққа тәрбиелеу.

Бұл өрнектен нүктелік зарядты қоршайтын кез келеген радиусты сфераның бетінен өтетін күш сызықтарының саны бірдей екенін көруге болады. Демек, күш сызықтары үзіліссіз.

Электр өрісінің кернеулік ағыны берілген бет элементінен қанша күш сызықтарының өтетінін көрсететін шама.

Вакуумда кез келген тұйық беттен өтетін электр өрісі кернеулік векторының ағыны сол бет ішіндегі толық зарядқа пропорционал.

Зарядталған металл шардың өрісінің кернеулігі

Шар сыртындағы өріс кернеулігі шар центріне оналастырылған нүктелік заряд өрісінің кернеулігімен бірдей. Шардың ішіндегі өріс кернеулігі нольге тең, себебі шардың заряды оның бетінде орналасқан. (R>r)

Зарядталған шексіз жазықтықтың күш сызықтары жазықтықтан басталатын, оған перпендикуляр түзулер. Яғни жазықтықтың өрісі біртекті.

Зарядталған жазықтықтық өрісінің кернеулігі:

1. Оқушыларға электр өрісінің күшінің жұмысы, потенциалдық өріс, электр өрісінің потенциалы, кернеулік, эквипотенциалдық беттер туралы түсінік беру.

2. Оқушыларды ғылыми ой қорытындыларын жасай білуге дағдыландыру.

3. Жауапкершілікке, тиянақтылыққа, еңбекқорлыққа тәрбиелеу.

Біртекті электр өрісінде q заряд орын ауыстырғанда электр күштерінің

А_ВnС=BCcosα=qE·BCcosα

BCcosα=BD

А_ВnС= qE· BD

А_ВDC=A_BD+ A_DC= qE·BD+ qE·DCcos90⁰

cos90⁰=0

А_ВDC= qE·BD

A_BmC=qE·ВD

Біртекті электр өрісінде электр күштерінің жұмысы жолдың пішініне тәуелсіз.

Электр өрісін тудыратын электр зарядтарының кеңістіктегі таралуы уақыт бойынша өзгермесе, онда өріс күштері консервативтік болып табылады.

Тұйықталған контур бойында электр өрісі күштерінің жұмыс әрқашан нольге тең.

Консервативтік күш өрісі, яғни жұмысы жолдың пішініне тәуелсіз болатын өріс, потенциалдық.

А_ВС=W_B-W_C

W_B – зарядтың В нүктесіндегі потенциалдық энергиясы.

W_C –зарядтың С нүктесіндегі потенциалдық энергиясы.

Егер заряд электр өрісінде потенциалдық энергиясы W₁ болатын 2-нүктеге өтетін болса, онда өріс күштерінің жұмысы

А₁₂=W₁-W₂=-(W₂-W₁)=-∆W₂₁

Мұндағы ∆W₂₁= W₁-W₂ –зарячдтың потенциалдық энергиясының оны 1-нүктеден 2-нүктеге алып өткен кездегі өсімшесі.

Өріс тудыратын зарядталған денеден шексіз алыста орналасқан нүктедегі зарядтың потенциалдық энергиясы нольге тең.

W_∞=0

Q зарядты нүктеден шексіздікке апарғанда:

А_В∞=W_B-W_∞=W_B

Өрістің қайсыбір нүктесіндегі зарядтың потенциалдық энергиясы осы зарядты өрістің берілген нүктесінен шексіздікке алып өткенде өріс күштері атқаратын жұмысқа тең.

Электр өрісінің кез келген бір В нүктесіндегі потенциалдық энергиясы да осы зарядқа тура пропорционал, Яғни

W_B=φ_Bq

Барлық нүктелерінің потенциалдары бірдей болатын бет эквипотенциал бет деп аталады. φ=const

Өрістің кернеулігі мен кернеуі арасындағы байланыс.



IV. Есептер шығару.16-ж. №2, №7, №8.

V. Қорытындылау.

VІ. Үйге тапсырма:§§8.6,8.7. 16-жаттығу. №1, 3, №4.

10-сынып.

Сабақ тақырыбы: §8.8. Электр өрісіндегі өткізгіштер.

1. Өткізгіштер, электростатикалық индукция, сыртқы электр өрісі жоқ болғанда және сыртқы электр өрісіне түскен өткізгіштер, өткізгіштер бетіндегі зарядтардың таралу сипаты туралы түсінік беру.

2. Оқушыларды ғылыми ой қорытындыларын жасай білуге дағдыландыру.

3. Жауапкершілікке, тиянақтылыққа, еңбекқорлыққа тәрбиелеу.

1. 
   Біртекті өрістен зарядтың орын ауыстыру кезіндегі электр өрісі күшінің атқарылатын жұмысын қандай формуламен анықтайды?
   
2. 
   Потенциалдық өріс деген не?
   
3. 
   Тұйық контур бойымен заряд орын ауыстырғанда электростатикалық өріс күішінң жұмысы неге тең?
   
4. 
   Біртекті электр өрісіндегі зарядтың потенциалдық энергиясын қалай есептуге болады?
   
5. 
   Электр өрісіндегі зарядтың потенциалдық энергиясы заряд орын ауыстырған кездегі күішінің жұмысымен қалай байланысқан?
   
6. 
   Потенциалдың физикалық мағынасы қандай?
   
7. 
   Нүктелік зарядтың өрісінің потенциалы қандай формуламан табылады?
   
8. 
   Потенциалдар айырымының физикалық мағынасы қандай?
   
9. 
   Кернеулік деп нені түсінеміз ?
   
10. 
    Эквипотенциал беттер деген не?
    
11. 
    Кернеу мен өріс кернеулігі қалай байланысқан?
    

Өткізгіштегі зарядтардың тепе-теңдігі кезінде оның барлық нүктелерінің потенциалдары бірдей.

Өткізгіштің қандай жолман электрленгеніне тәуелсіз, зарядтардың тепе-теңдігі кезінде өткізгіштің ішінде өріс болмайды, ал өткізгіштің барлық нүктелерінің потенциалдары бірдей.

Осы кезде электренген өткізгіштің сыртында өріс бар және кернеулік сызықтары өткізгіштің бетіне перпендикуляр.

Ендеше өткізгіштегі зарядтардың тепе-теңдігі орныққан бет эквипотенциал бет болып табылады.

Электр индукция құбылысын тұңғыш зерттеген ХVIII ғасырда орыс ғалымы Ф.У.Элинус зерттеген.

Өткізгіштің бетіне жуық жерлердегі өрістің кернеулігі беттің қисықтығына көбірек жерде күштірек болады. Әсіресе, өткізгіштің шығыңқы және сүйір зарядтың тығыздығы жоғары.

• 
  Біз өткізгіш деп нені түсінеміз?
  
• 
  Сыртқы электр өрісі жоқ болғанда, өткізгіштегіеркін зарядты бөлшектер өздерін қалай ұстайды?
  
• 
  Сыртқы электр өрісіне түскенде өткізгіштерде не болады?
  
• 
  Өткізгіштің ішіндегі электр өрісінің кернеулігі а) зарядталған; ә) зарядсыз, бірақ сыртқы электр өрісінде тұрған неге тең?
  
• 
  Электростатикалық индукция қандай құбылыс?
  
• 
  Өткізгіштер бетіндегі зарядтардың таралу сипаты қандай? Оның сипаты неге тәуелді?
  

1. Диэлектриктер, диполь, поляризация, диэлектрлік өтімділік туралы түсінік беру.

2. Оқушыларды ғылыми ой қорытындыларын жасай білуге дағдыландыру.

3. Жауапкершілікке, тиянақтылыққа, еңбекқорлыққа тәрбиелеу.

• 
  Біз өткізгіш деп нені түсінеміз?
  
• 
  Сыртқы электр өрісі жоқ болғанда, өткізгіштегіеркін зарядты бөлшектер өздерін қалай ұстайды?
  
• 
  Сыртқы электр өрісіне түскенде өткізгіштерде не болады?
  
• 
  Өткізгіштің ішіндегі электр өрісінің кернеулігі а) зарядталған; ә) зарядсыз, бірақ сыртқы электр өрісінде тұрған неге тең?
  
• 
  Электростатикалық индукция қандай құбылыс?
  
• 
  Өткізгіштер бетіндегі зарядтардың таралу сипаты қандай? Оның сипаты неге тәуелді?
  

.

Сонда сыртқы өрістің кернеулігі неғұрлым жоғарлаған сайын диэлектриктегі молекулалардың дипольдік моменттері де артады. Осы кезде диэлектрик молекулаларының электрлік дипольдерінің барлық векторлары Е өріске параллель бағытталады. Мұндай диэлектрик полярланған деп аталады.

• 
  Диэлектриктер деген не?
  
• 
  Диполь деген не?
  
• 
  Электр өрісінде диполь өзін қалай ұстайды?
  
• 
  Электр өрісіндегі диэлектрикте не болады?
  
• 
  Поляризация деген қандай құбылыс?
  
• 
  Ортаның диэлектрлік өтімділігінің физикалық мағынасы қандай?
  

1.Электр сыйымдылығы, өлшем бірлігі, шардың электрсыйымдылығы, конденсатор, оның түрлері, конденсатор заряды туралы түсінік беру..

2. Оқушыларды ғылыми ой қорытындыларын жасай білуге дағдыландыру.

3. Жауапкершілікке, тиянақтылыққа, еңбекқорлыққа тәрбиелеу.

• 
  Диэлектриктер деген не?
  
• 
  Диполь деген не?
  
• 
  Электр өрісінде диполь өзін қалай ұстайды?
  
• 
  Электр өрісіндегі диэлектрикте не болады?
  
• 
  Поляризация деген қандай құбылыс?
  
• 
  Ортаның диэлектрлік өтімділігінің физикалық мағынасы қандай?