Сабақ. Тақырыбы : Кіріспе. Еңбекті қорғау туралы жалпы түсініктер. Сағаттық деңгейі сағат. Еңбекті қорғау туралы жалпы түсініктер

1.Байланыс тізбегін құрайтын екі сымның арасындағы электрлік және магниттік өрістер бір-бірімен белгілі бір электромагниттік энергия мөлшерінде байланыста болатын толқын. Бағыттаушы байланыс жолы бойымен таралатын бірнеше электромагниттік толқындар. Оларға жататындар: электромагниттік келденең толқын, жоғарғы ретті элекгр Е толқыны, жогарғы ретті магниттік Н толқын және аралас толқындар. Көлденең толқын негізгі толқын болып саналады. Ол көлденең Е толқыны мен Н толқынынан тұрады. Сым бойымен бағытталған толқындар болмайды. Яғни, электромагниттік өрістің күш сызықтары тек қана сымның көлденең қимасыңда болып, тұрақты токтың статикалық кернеуінің өрісіндей болады. Көлденең толқын тек байланыс жолдары сымдарының потенциалдарының таңбасы әр түрлі болғанда ғана кездеседі. Көлденең толқын сымды байланыс жолымен жиілік ауқымы шектелген сигналдарды тарату үшін пайдаланылады. Яғни, симметриялы немесе коаксиал жүптарымен берілетін токтың негізі өткізгіштік ток болғанда пайдаланылады. Электрлік Е мен магниттік толқындар жоғарғы ретті толқындар болып саналады. Оларда көлденең электр және магнит өрістерден басқа бір-бірден электрлік немесе магниттік бойлық толқындар болады. Сондықтан олардың күш сызықтары сымдардың көлденең қимасыңца да ұзына бойында жатады. Мұндай толқындар өте жоғары жиілікдиапазонда қыздырылады. Ондағы токтың негізі өткізгіштік ток емес диэлектрлік ығыстыру тогы болады.

Олар электромагниттік энергияны металл немесе диэлектрик толқын жолдарымен және

сыртқы толқынды бір сым бойымен бергенде пайдаланылады. Аралас толқындарда барлыгы

алты (үш координатта) толқын компоненттері болады. Мұндай аралас толқындарга

диэлектрлік толқын жолдардагы және сәуле тарататын жарықжол (сәулежол) толқындары

жатады.

2. Ортаның қасиетіне байланысты кеңістікте белгілі бір жылдамдықпен таралатын электромагниттік өріс. Оның вакуумдегі таралу жылдамдығы 300 000 км/с (жарықтың таралу жылдамдығымен бірдей). Біртекті изотроптық ортада электрлік кернеулік (Е) және магниттік кернеулік (Н) бірбіріне және толқынның таралу бағытына перпендикуляр болады, яғни электромагниттік толқын колденең толқын болып табылады. Кеңістіктің кез келген нүктесінде Е және Н толқындарының фазасы бірдей болады. Е және H қашықтықтың (R) артуына қарай 1/R шамасына азайып отырады. Өрістердің осылай баяу өшуі — электромагниттік толқын арқылы аса үлкен қашықтықпен байланыс орнатуга жағдай жасайды. H толқын ұзындығы бойынша H >1012 см толқындар радиотолқындар қатарына, 5- 10-2 - 7,4-10-5 толқындар инфрақызыл толқындары қатарына жатады.

Айнымалы электромагниттік өріс тербелістерінің кеңістікте таралуын электромагниттік толқын деп атайды. Максвеллдің болжамы бойынша электромагниттік толқын тогы бар өткізгіштің бойымен, диэлектрикте және электр зарядтары жоқ вакуумде де тарала алады. Максвелл теориясынан шығатын аса маңызды салдардың бірі — электромагниттік толқынның таралу жылдамдығының шектілігі. Оның есептеулері бойынша электромагниттік толқынның таралу жылдамдығы:

м\с,

мұндағы  Ф\м — электрлік және   Гн\м

магниттік тұрақтылар. Бұл электромагниттік өрістің іргелі қасиеті. Электромагниттік

толқынның ортадағы таралу жылдамдығы Максвелл формуласы бойынша анықталады:

мұндағы n — ортаның сыну көрсеткіші,   — ортаның диэлектрлік және μ — магниттік

өтімділіктері.
Электромагниттік толқынның теориялық есептеулер арқылы табылған вакуумдегі

жылдамдығы тікелей өлшенген жарық жылдамдығына тең болуының маңыздылығы

ерекше. Жарық —электромагниттік толқын болып шықты.

Енді электромагниттік толқынның кеңістікте таралу механизмін қарастырайық. Осы

түрленулерді жүзеге 3.5-сурет асыру үшін кеңістіктің кез келген бір аймағында өрістің

біреуінің ұйытқуын туғызу қажет. 3.5-суретте құйынды электр және магнит өрістерінің

ұйытқуының таралу процесі көрсетілген. Оны тепе-теңдік қалпында тербелетін немесе

шеңбер бойымен тербеле қозғалатын электр заряды арқылы жүзеге асыруға болады.

Кеңістіктің бір нүктесінде өте үлкен жиілікпен тербелетін электр зарядының айналасында,

модулі мен бағыты периодты өзгеретін электр өрісінің кернеулік  векторы пайда болады.

Нақ осы мезетте модулі және бағыты да периодты түрде өзгеретін магнит өрісінің

индукция   векторы да туады. Бұл өрістің тербелістері жақын жатқан нүктелердегі

электромагниттік тербелістер көзі болып табылады және оған бір-біріне перпендикуляр

электр өрісінің кернеулік векторы мен магнит өрісі индукциясы векторының тербелістері

кешігіп жетеді. Осылай электромагниттік өpic кеңістіктің барлық бағытында  м\с

жылдамдықпен электромагниттік толқын түрінде тарайды (3.6-сурет).

Электромагниттік толқындағы   және   векторларының кез келген нүктесіндегі

тербеліс фазалары бірдей. Бірдей фазада тербелетін ең жақын екі нуктеніц

арацашыцтыгы электромагниттік толқын шындығын береді:

Электромагниттік толқынның негізгі сипаттамасы — оның тербеліс

жиілігі ν (немесе периоды T). Себебі электромагниттік толқын бір ортадан екінші ортаға

өткенде толқын ұзындығы өзгереді, ал жиілігі өзгермей тұрақты күйде қалады. Электр

өрісінің кернеулік және магнит өрісінің индукция векторларының тербеліс бағыттары

толқынның таралу бағытына перпендикуляр. Демек, электромагниттік толқын —

көлденең толқын. Электромагниттік толқынның таралу жылдамдығы   кернеулік және

индукция векторлары жататын жазықтықтарға перпендикуляр орналасады. Демек,

электромагниттік толқындағы   және   векторлары бір-біріне және толқынның

таралу жылдамдығының бағытына перпендикуляр. Егер бұрандасы оң бұрғыны 

векторынан   векторына қарай айналдырса, онда бұрғының ілгерілемелі қозғалысы

толқын жылдамдығының   векторымен дәл келеді (3.6-сурет). Сонымен,

электромагниттік толқындарды тербелуші электр зарядтары шығарып таратады. Бұл қалайша жүзеге асады?
Өткізгіштегі ток күші өзгергенде оның магнит өрісі де өзгереді. Ал ток күшінің өзгеруі өткізгіштегі электр зарядтарының қозғалыс жылдамдығының өзгеруіне, яғни зарядтардың үдемелі қозғалысына байланысты. Және бұл эксперимент жүзінде дәлелденген. Ендеше,электромагниттік толқын электр зарядтарының үдемелі қозғалысы кезінде туындайды.

Зарядтың үдеуі неғұрлым үлкен болса, туындаған толқынның интенсивтігі соғұрлым

жоғары болады. Зарядталған бөлшек үдей қозғалғанда электромагниттік өріске тән

инерттілік байқалады. Өріс үдей қозғалған зарядталған бөлшектен бөлініп шығады

да, электромагниттік толқындартүрінде кеңістікте еркін тарала бастайды.

^{Электромагниттік өріс}

Электр өрісін электр заряды бар денелер туғызады. Бойымен электр зарядтары өтетін

өткізгіштің төңірегінде магнит өрісі пайда болады. Қозғалмайтын зарядтың электр өрісі

барлық уақытта да өзгеріссіз қалады. Бірқалыпты қозғалатын зарядтардың, яғни тұрақты

электр тоқтарының төңірегінде пайда болатын магнит өрісі де өзгермейді.

Ал егер электр заряды бар бөлшектер тыныштық немесе бірқалыпты қозғалыс

калпынан шығып, айнымалы қозғалыс жасаса, онда қандай өріс пайда болар еді? Бұл

сұрақтың жауабын ағылшынның ұлы ғалымы Максвелл тапты.

Электр зарядтары айнымалы қозғалғанда, яғни кез келген айнымалы тоқта электр

өрісі де, магнит өрісі де уақыт өтуіне қарай өзгеріп отырады. Сонымен қатар бұл

өрістер, Максвеллдің 1865 жылғы теориялық пайымдауынша, өздерін біртұтас электро-

магниттік өріс түрінде керсетеді.

Максвелл сегіз жыл бойы тынбай жүргізген физика-математикалық талдауларын 1873

жылы қорытындылады. Ол біртұтас электромагниттік өрістің теориясын жасады және

оның бос кеңістікте де толқын түрінде тарай алатынын дәлелдеді. Максвеллдің

электромагниттік өріс теориясының түйіні мынаған саяды.

1. Өзгеріп отыратын магнит өрісі кеңістікте өзгеріп отыратын электр өрісін тудырады.

2. Өзгеріп отыратын электр өрісі кеңістікте өзгеріп отыратын магнит өрісін тудырады.

Осылайша өзгеріп отыратын электр және магнит өрістері әр уақытта да өзара

байланыста болады, сондықтан олардың ажырамас бірлігін электромагниттік өріс дейді.

Электромагниттік өрісті көрнекі түрде бейнелеу үшін оны, бір жағынан, электр ерісінің Е кернеулік векторы арқылы, екінші жағынан, магнит өрісінін В индукция векторы арқылы сипаттап кескіндейді.