Сабақ. тақырыбы. Жаңа телекоммуникациялық жүйелер, ғаламтор Пәні: География

Қысқа мерзімді жоспар

Теңіз тасымалдарына теңіз сауда флоты қызмет етеді. Оның жалпы тоннажы (сыйымдылығы) 400 млн т асады. 70-жылдардың ортасына дейін бұл тоннаждың жартысына жуығы танкерлер құрады. Қазір супертанкерлер ролі артты. Теңіз кемелері 160-қа жуық елдердің туының астында жүзіп жүреді, бірақ мұнда да басты орынды “бірінші ондық” елдері.

Мысалы: Кейбір дамушы елдердің, әсіресе Либерия мен панаманың үлкен теңіз флотының болуы, әсіресе бұл елдердің туының астында АҚШ, Жапония, Греция, Норвегия, Германия, Ұлыбритания, Италия, Швецияның кемелері жүзіп жүруіне байланысты. Флоттың мұндай “қашуы” дәстүрлі теңіз деравалары кеме иелерінің салықтан, теңізшілердің жалақысынан үнемдеуге тырысуымен байланысты.

Теңіз жолдарының жалпы ұзындығы миллиондаған шақырыммен өлшеніледі. Өйткені мұнайды, көмірді, темір рудасын, астықты теңізбен тасымалдаудың орташа қашықтығы 8-10 мың шақырым. Барлық теңіздер мен мұхиттардағы теңіз порттарының жалпы саны 2,7 мыңнан асады. Бірақ дүние жүзілік деп аталатын порттар, яғни жыл сайын 50 млн тдан астам жүкті аударып тиейтін алып порттар не бары 25. Олардың ішінде оның жүк айналымы 100 млн т-дан асады. Дамыған елдерге барып тұрған сан алуан жүкті қабылдап, жөнелте алатын жан-жақты порттар тән. дамушы елдерде бір жақты маманданған  мұнай, руда т.б. порттары жиі кездеседі.

Ұлы географиялық ашулар дәуірінен бері дүние жүзіндегі көлік қатынасындағы біріншілік Атлант мұхитына жатады. Қазіргі кезде жағаларында 1,5 млрд адам халқы бар 70 ел орналасқан бұл мұхиттың кеме қатынайтын трассаларында бүкіл теңіз тасымалының 2/3і жүзеге асырылады.

Бұл мұхит бассайнінде, сонымен бірге дүниежүзілік портының 2/3-сі, солардың ішінде ең ірісі Роттердам орналасқан.

Мысалы; Роттердам портының жүк айналымы жылына 250 млн т. құрайды. Рейн тармақтарының бірінде теңізден 33 шақырым қашықтықта орналасқан ол Батыс Еуропаның басты теңіз қақпасының қызметін атқарады. Порт оның түкпірдегі аудандарымен Рейн мен Мозельді бойлап жүретін су жолдарымен, темір жол және тас жолдарымен, мұнай құбырларымен жалғасқан. Порттың құрамына теңіз және өзен порттары, аванпорт, арнаулы мұнай, көмір, руда, ағаш айлақтары, элеваторлары бар 50 алап кіреді. Порттың Розенберг аралында орналасқан бір бөлігі Европорт деп аталады. Жыл сайын Роттердам портына тоннажы 300 мың т дейін баратын 30 мың теңіз кемесі кіреді. Порт бір уақытта 375 кеме қабылдай алады. Дүние жүзіндегі аса ірі контейнер порты.

Теңіз тасымалдарының мөлшері жөнінен 2 орында маңызы ұдайы өсіп ьара жатқан Тынық мұхит, үшінші орынды Үнді мұхиты алады. Бұлардың біріншісінде неғұрлым қуатты жүк тасқындары Жапония жағаларында, екіншісі – Парсы шығанағында құрылады.

Теңіз көлігі географиясына дүние жүзілік теңіз трассаларының аса маңызды тораптары  халықаралық теңіз каналдары өте үлкен әсерін тигізеді. Бұл бірінші кезекте олардың ішіндегі аса маңыздылары – Еуропа мен Азия порттарының арасындағы жолды 2-3 есе қысқартатын Суэц каналы мен Панама каналына қатысты. Сонымен бірге Ла-Манш, Гибралтар, Ормуз, Малакка т.б. теңіз бұғаздары үлкен роль атқарады. Бір қызығы олардың кейбіреулері күн сайын өтетін жүздеген кемелерге “тарлық” жасай басады, оның үстіне кейде олардың тереңдігі де ендігі жерде аса ірі кемелер үшін жеткіліксіз болып отыр.

Мысалы: Тәулігіне Ла-Манш бұғазы арқылы 500 кеме, Эресунн (Зунд) арқылы – 175, Гибралтардан – 140, Ормуздан – 100, Малаккадан – 80, Босфордан – 40 кеме өтеді. Ла-Манштың қауіпсіз тереңдігі  3035 км, Каттегаттікі – 26 м, Босфордікі – 27 м, Малакка бұғазынікі – 2035 м. сондықтан аса ірі су пертанкерлері Парсы шығанағынан Батыс Еуропаға бара жатқан жолында әдетте Ұлыбританияның батыс жағалауына дейін барады, ал Жапонияға бара жолында Зонд немесе Макасар бұғазынан өтіп, үлкен айналма жасауға мәжбүр болады.

“Ішкі су көлігі – көліктің аса ескі түрі. Оның ТМД, Қытай, АҚШ, Германия, Нидерланды, Бельгия үшін маңызы барынша үлкен. Азия, Африка, Латын Америкасы елдерінде ол жеткіліксіз дамыған.

Пайдаланылып жүрген ішкі су жолдарының жалпы ұзындығының шамамен 1/10-ін жасанды жолдар (каналдар) құрайды. оЛардың ішіндегі ең ірілері АҚШ, Қытай, КСРО, Шетелдік Еуропада. Дүние жүзі бойынша көлдегі кеме қатынасының басты ауданы – Ұлы Көлдер. Олар теңіз кемелеріне континенттің түкпіріне қарай 4 мың км-ге кіруге мүмкіндік беретін Әулие Лаврентий өзенін бойлап өтетін терең су жолымен жалғасқан.

Егер әуе көлігімен 1948 ж бүкіл дүние жүзінде 20 млнға жуық жолауышы тасылған болса, 1988 ж 1 млрд-тан астам тасылды. Тұрақты авиажолдар желісі ендігі жерде млн-ған шақырымға созылып, бүкіл жер шарын орап алған. Оның тірек нүктелері – 25 мың аэропорт, олардың ең ірілері күн сайын ондаған миллион жолаушы өткізеді.

Мысалы: Дүние жүзінің аса ірі аэропорттары – Чикаго мен Нью-Йорк (жылына 4045 млн жолаушы), Лондон мен Лос-Анджелес (30-35 млн), Париж бен СанФрансциско (25 млн), Майндағы Франкфурт, Осака, Вашингтон, Гонолулу, Рим, Амстердам, Мадрид, Токио, Каир, Мехико (10-20 млн). Лондонның Хитроу аэропорт арқылы тәулік сайын 100 мыңға жуық жолаушы өтеді. Ол күн сайын 700 ұшақты қабылдап және жөнелтіп отырады, ал қарбалас кездерде қабылдау және жөнелту жиілігі сағатына 100 машинаға жетеді.

Континентаралық жолаушы қатынасында әуе көлігі теңіз көлігін түгелдей дерлік ығыстырып, 1-орынға шықты. Атлантиканы кесіп өтетін авиажолдарда бір мезгілде әуеде жүзге тарта авиалейнер болады. Дүние жүзінде басты әуе державалары – АҚШ, Жапония, Ұлыбритания, Франция, Канада, Ресей. Авиация көптеген дамушы елдерде де көліктің маңызды түріне айналды.