Тері-іріңдік әрекетті уландырушы заттар

Тұншықтырушы әрекетті уландырушы заттар (фосген, дифосген) ағзага тыныс алу органдары арқылы әсер етеді. Зақымдау белгілері: ауыздағы тәттілеу, жағымсыз дәм, жөтел, бас айналу, жалпы әлсіздік. Бұл қүбылыстар зақымдану ошағынан шыққанан кейін өтіп кетеді, зардап шегуші 2-12 сағат бойы ештеңеден күдіктенбестен өзін қалыпты сезінеді. Бұл кезеңде (жасырын әрекет кезеңінде) өкпенің іруі дамиды. Одан кейін тыныс алу шұғыл нашарлайды, мол қақырық бөлінумен жөтел, бас ауруы, қызу көтерілу, дем жетпеу, жүректің қатты соғуы пайда болады. Өліммен аяқталу, әдетте, екінші-үшінші тәулікте басталады. Егер бұл қатерлі кезең өтіп кетсе, онда зақымданушының жай-күйі біртіндеп жақсаруы, екі-үш аптадан кейін жазыла бастауы мүмкін.

Жалпы уландыру әрекетті уландырушы заттар (көгерткіш қышқылы, хлорциан) бумен ластанған ауамен тыныс алу кезінде ғана залал келтіреді (олар тері арқылы әсер етпейді). Зақымдану белгілері: ауыздағы металдық дәм, өңештің тітіркенуі, бас айналу, әлсіздік, жүрек айну, қатты қалшылдау, салдану.

Тітіркендіргіш әрекетті уландырушы заттар (си-эс—CS, адамсит және басқалар) ауызда, өңеш пен көзде қатты күю мен ауырсынуды, көз жасының үздіксіз ағуын, жөтел туындатады, тыныс алу қиындайды.

Психологиялық әрекетті уландырушы заттар (би-зет — BZ) — орталық жүйке жүйесіне өзіндік әсер етеді және психикалық (елестеу, қорңыныш, селқостық) немесе физикалық (соқырлық, кереңдік) ауытқулар туындатады. Зақымдану белгілері: қарашықтың кеңеюі, ауыздың құргауы, жүрек соғысының жиілеуі, бас айналу, бұлшық еттің өлсіреуі. 30-60 минуттан кейін назар мен жадтың әлсіреуі, сыртқы тітіркендіргіштерге жауап берудің төмендеуі байқалады. Зардап шегуші сезімталдығын жоғалтады, психоқозғалыстық қозу құбылыстары пайда болады, ол мезгіл-мезгіл қайталанатын елестеу құбылысымен алмасады. Қоршаған дүниемен қарым-қатынасы жоғалады және зардап шегуші шынайы өмірді иллюзиялык жай-күйден ажырата алмайды. Сана бұзылуының (салдары ішінара алжасу немесе жадтан толықтай айырылу болып табылады. Зақымданудық жекелеген белгілері бес күнге дейін сақталады.

Химиялық қарудың әсерінен адамдар мен жануарлардың жаппай қырылуы орын алатын аумақ шегі химиялың зақымдану ошағы деп аталады. Оның мөлшерлері УЗ-ны қолдану көлемі мен тәсіліне, УЗ-ның үлгісіне, метеорологиялық жағдайларға, жергілікті жер бедеріне және де басқа факторларға байланысты болады.

Әсіресе жүйкелік-салдандырушы әрекетті түрақты УЗ қауіпті, олар бу түрінде желмен айтарлықтай үлкен қашықтыққа (15-25 км және одан да көп) таралады. Сондықтан адамдар мен жануарлар олардан химиялық оқ-дәрілерді қолдану ауданында ғана емес, оның шектерінен алыс  жерлерде де зардап шегеді. УЗ-ның зақымдаушы әрекетінің үзақтығы жел жөне ауаның шығу ағындары күшейген сайын азаяды. УЗ ашық жерлерге қарағанда ормандарда, жыраларда, тар көшелерде үзағырақ сақталады.

Қарсыластың химиялық қаруының тікелей әсеріне ұшыраған аумақ пен үстіне залал келтіретін мөлшердегі зақымданған ауа бұлты таралатын аумақ химиялың зақымдану аймағы деп аталады. Зақымданудың бастапқы және екінші реттік аймақтары ажыратылады. Бастапқы аймақ зақымданған ауаның алғашқы бұлтының әсер етуі нәтижесінде түзіледі, оның көзі химиялық оқ-дәрілер тікелей жарылған кезде пайда болатын бу мен УЗ аэрозольдары болып табылады; екінші реттік аймақ химиялық оқ-дәрілер жарылғаннан кейін қонған УЗ тамшыларының булануы кезінде түзілген бұлттың әсер етуі нәтижесінде пайда болады.