Сабақтар өткізу үшін де өте қажет. Бүл кітап университетгер мен академиялардың инженерлік мамандықтарында оқитьш

4.  Бүранданың  іске  жарамсыз  бөлігін  сызбада  қалай  көрсетеді?  Оськс 
перпендикуляр жазықтықтағы кескінде бүрандалы сырық пен тесіктіи 
қиықжиектерін  көрсете  ме? 
Л 0
5.  Метрикалық,  трапециялық  жөне  тіректік  бүрандалардың  өлшемдерш 
сызбаға  қалай түсіреді? 
5
6.  Конустық  жөне  қүбырлық  бүрандалардың  өлшемдерін  сызбаға  қалай
түсіреді?
7.  Бүрандамен  біріктірілген  екі  тетікбөлшекті  сызбада  салу  ерекшелік- 
терін ата. 
‘  ^ Щ
8.  Дөптеріңе  59
,а
  жөне  60,6-суреттерді  көшіріп  сыз.  Екінші  суреттегі
бүранданы  М ібхі  деп  алып,  оның  өлшемін  сызбаға  түсір.
9.  61 -суретті  дөптеріңе  кошіріп  сал.  Ондағы  тесікті  көрсету  үшін  жергі-
лікті  тілікті  пайдалан. 
;
10.62-суреттегі тілікгерді коріністермен алмастырып, дөптеріңе сал. Тіректік 
бүранданың  олшемін  сол  жақ  көрініске  көшір.
11.  65-суретті  дөптеріңе  көшіріп  сал.  Егер  тесіктегі  бүраңда  М24х2  Щ  
болса,  онда  сырық  бүрандасы  қандай  болады?
4.5.  Тетікболшектерді бүрандаманын және үстастырманын
көмегімен біріктіру
Машинаның қүрамьша кіретін бүйымдардың ішіңдегі ең 
қарапайымы — тетікбөлшектер. Тетікбөлшектер машинада 
бірбірімен біріктіріледі. Кейде екі тетікбөлшекті қозғалмай- 
тындай, ал біраздан кейін оларды тез және оңай ажыратуға 
болатындай  етіп  біріктіру  керек  болады. Осындай максатқа 
сай  бүйымдарды бекіту үшін қолданылатын тетікбөлшектерді 
қарастырайық.  Бекіту  тетікбөлшектеріне  бүрандамалар, 
үстастырмалар, сомьщдар, тьпырықтар, бүрамалар жатады. 
Бекіту тетікбөлшектерінің кейбірі 67-суретте көрсетілген.
Бүрандама. 
Ол — сырық тәрізді, басы деп аталатын жағына 
қарама-қарсы үшында бүрандасы бар тетікболшек. Бүранда- 
магелек  басты,  қүпия  басты  және  т.б.  деп  ажыратылады. 
Оның  ішінде  ең  көп  тарағаны  —  алты  жақты  басы  бар 
бүрандамалар. Осындай бүраңдамалардың басы алты бүрыппы 
дүрыс  призма  піш інінде  ж асалып,  қиы қж иектерм ен 
аяқталады.  Қиықжиек өткір  үпггы бүрыштарын жою және 
кілтгі оңай кшізу үшін керек. Бүрандалы ұшының үзындьпы 
оньщ цилиндр пішінді болігінің диаметріне, ал бүраңдаманың 
жалпы үзындығы бірікгірілетін тетікбөлшектердің қалындық- 
тарьша байланысты анықталады. Алты жақты басы бар бүран- 
дама үш түрде жасалады. Бірінші түрдегі бүрандама 67-суретге 
көрсетілген. Екінші түрдегі бүрандаманың бүдан айырмашы- 
лығы — оның үшына жақын жерінде тесігі болады. Ал, үишшгі 
түрдегі  бүрандаманың  айырмашылығы  —  оның  басында 
осьтері қиылысатьш екі тесік болады. Бүл тесіктер бүрандама-
66

Қысла ұпш
Сүкпа ұты
Үстастырма
Сомыв
67-сурет
ларды өздігінен бүралудан сақтау үшін керек. Бүрандамалар 
болаттан  жасалады  және  оларға  метрикалық  бүрандалар
ойылады.
Бүрандаманы  шартты  түрде  белгілеудің  мысалын  кел- 
тірейік.“Бүрандама 2М12 х  1,5 х 60 МЕСТ 7798 — 70”, мүн- 
дағы М  12 х  1,5 — бүрандаманың метрикалық қадамы үсақ, 
номинал диаметрі  12  мм,  қадамы  1,5  мм  онқай бүрандасы 
бар; бүрандаманың үзындығы 60 мм; екінші түрде жасалған
және  басы  алты  жақты;  МЕСТ  7798—70  —  бүрандаманьщ
конструкциясын және өлшемдерін тағаиындайтьш мемлекетгік 
стандарттың нөмірі.
Үстастырма. 
Екі  үшында  да  бүрандалары  бар  цилиндр 
тәрізді сырықты үстастырма (шпилька) деп атайды. Үстастыр- 
малар болаттан жасалады және оларға метрикалық бүрандалар 
ойылады. Оның тетікболшекке бүрап енгізетін үшын сүқпа 
үшы деп  атайды.  Сүқпа  үшының  үзындығын 
деп  белгі- 
лесек, ол — тетікболшек жасалған материалдың беріктігіне 
байланысты.  Берік материалдар,  мысалы,  болат,  қола,  жез 
үшін  бүл  үзындықты  үстастырманың  диаметріне  тең  деп 
алады:  /  = 
й,
 мүнда 
сі —
 үстастырманың номинал диаметрі. 
Шойыннан жасалған  материалдар үшін  /,= 1,6 • 
сі
,  ал  жеңіл 
корытпалар (алюминий қорытпалары) және пластмасса үшін 
/ =2,5 • 
А
 болады.Үстастырманың екінші, сомын бүралатын 
үшын  оның  қыспа  үшы  деп  атайды.  Қыспа  үшының 
үзындығы  (/0)  біріктірілетін  тетікболшектің  қалыңдығына 
байланысты болады. Үстастырманың үзындығы / деп оның 
сүқпа үшьш ескермегендегі үзындығьш атайды. Ү стастырманы 
шартты  түрде  белғілейді.  М ысалы:  “ Үстастырма 
М ібхі,5x120.58  МЕСТ  22032-76”,  мүндағы  М16х1,5  -
үстастырманың метрикалық қадамы үсақ, номинал диаметрі 
16  мм,  қадамы  1,5  мм  және  оңқай  бүрандасы  бар  екенін 
көрсетеді;  /=120  мм  —  үстастырманың  үзындығы;  5,8 
беріктілік  класы:  бүл  сан  қаншалықты  үлкен  болса,

соншалықты беріктілік жоғары; МЕСТ 22032-76 — үстастыр- 
маның  конструкциясын  және  өлшемін  тағайындайтын 
мемлекеттік стандарттың  нөмірі.
Сомын.  Ортасында бүрандалы тесігі бар,  бүрандама мен 
үстастырманың үштарьша бүрау үшін жасалған тетікбөлшекті 
сомын (гайка) деп атайды. Сомындарды да болатган жасайды 
және олардың бүрандалары метрикалық болады. Сомынның 
сыртқы пішіні алты жақты призма, төрт жақты призма және 
цилиндр  тәрізді  болып  келеді.  Шаршы  және  дөңгелек 
сомындар сирек кездеседі.
Алты жақты сомынның өзі қалыпты, биік және аласа бо- 
лып үш түрге бөлінеді. Өздігінен бүралуды тоқтату мақсатын- 
да төжілі сомындар қолданылады. Сомынды кілтсіз қолмен 
бүрау  үшін  қүлақты  (барашки)  деп  аталатын  сомындар 
жасалады. Сомын да бүрандама сияқгы белгіленеді. Мысалы, 
“Сомын М12х1,25 МЕСТ 5915-70”. Бүл жазуды былай оқиды: 
биіктігі  қальшты,  алты  жақты,  метрикалық  қадамы  үсақ 
оңқай  бүрандасы  бар  сомын;  сомын  мемлекеттік стандарт 
МЕСТ 5915-70 талаптарына сай  жасалуға  тиіс.
Тығырық.  Дөңгелек жөне  ортасында дөңгелек тесігі  бар 
сақина  тәрізді  тетікбөлшекті  тығырық  деп  атайды.  Оны 
сомынның  немесе  бүрандаманың  басымен  біріктірілетін 
тетікбөлшектің арасына қыстырады. Сондықтан оньщ тесігі 
бүрандаманың  диаметрінен  сөл  үлкендеу  болуы  тиіс. 
Тьпырық мьшандай міндеттерді атқарады:
• сомынды  кілтпен  бүрағанда  тетікбөлшектін  беті
жырылып бүлінбейді;
• бүрандама 
немесе 
үстастырма 
кіретін 
тесіктің
пішіні  дөңгелек  болмаған  жағдайда  тірелу  бетін
үлғайтады;
• тетікбөлшек жүмсақ материалдан жасалған болса, тірелу
бетін үлғайтып,  сығу әсерін жеңілдетеді.
Тьпырық  та  болатган  жасалады  және  оның  бүрандасы 
болмайды.
“Тығырық  10  МЕСТ  11371-7”  жазуы  мынаны  білдіреді: 
тығырық  номинал  диаметрі  10  мм  бүрандамаға  немесе 
үстастырмаға кигізіледі жөне ол мемлекеттік стандарт МЕСТ 
11371-78 бойынша  жасап  шығарылады.
Екі  тетікбөлшекті  бүрандаманың  көмегімен  біріктіруді 
қарастырайық.  Бүрандаманың негізгі параметрі — номинал 
диаметрі  есептеудің  нәтижесінде  табылған  екен  делік. 
Тетікбөлшектің  екеуінде  де  диаметрлері  ' й
 тесіктер 
болуы шарт. Міне, осы тесіктерге екі тетікбөлшекті бір-біріне 
тақап түрып бүрандаманы кіргізеді. Одан кейін бүрандаманың 
үшына тьпырық кигізіп, сомынмен бүрап, тетікбөлше ктерді
68

68-сурет
қысьш бекітеді. 68-суретте тетікбөлшектерді бүрандаманың 
көмегімен біріктіру сызбасы көрсетілген. Одан біз екі тілікп 
(фронталь  және  профиль)  және  үстіңгі  көріністі  көреміз. 
Тілікге бүрандама (5), тығырық (3) және сомьш (4) кесшмей 
түтас  түрде  сызылған.  1-тетікбөлшектің  қалындығы 
а.,
2-тетікбөлшектің қалыңдьпы 
а2,
 тыгырықтьщ қалыңдығы 
Ь,
сомынның  биіктігі 
Н{
  бүрандама  басының  биіктігі 
Н, 
бүрандаманың қиықжиегінің биіктігі 
с
 екенін көреміз.^ 
Бүрандаманың  басын  және  сомынды  қоршайтын 
цилиндрле рдің диаметрлері ( 
Ә
 және /)2) өзара тең болады.
Басты  көріністе  бүрандама  мен  сомынды  үш  жағы 
көрінетінде й етіп орналастырады. Сондыктзн сол жақ көріністе 
бүрандаманьщ басы мен сомынның тек екі жағын көреміз. 
Сызбада бүрандама мен сомын үшін маңызды өлшемдердің 
бірі (5) көрсетілген. Бүл -  кілтгің өлшемі. Кілт өлшемі мына 
мәндерге  ғана  ие  бола алады:  3,2;  4;  5;  5,5,  7,  8,  10,  13,  17,
19;  22;  24;  27;  30;  32;  36;  41;  46;  55;  65;  75.
Тетікбөлшектерді  бүрандамамен  бірікпрудщ  сызбасын 
шартты  түрде  ықш амдап  салуда  мына  қатынастар 
пайдаланылады: 
Н=0,1й\
 #,=0,8*/; />=£)2=2Ь —0,Ъ(1',
с=0,15й .= 2 М
 Ш Щ  
(1=0,Ш - 1 =\,5сІ.
Демек,  тетікбөлшектерді  біріктіру  үшін  бүрандама, 
тығырық жөне сомын керек, сондай-ақ үш өлшем 
(1, ах
 және 
а
  белгілі  болуы  тиіс.  Мысалы, 
(1=20
  мм, 
а
 =25  мм  жөне 
а2=10  мм  болсын.  Бүрандамамен  бірікгіру  сызбасын  салу
ретімен танысалық.
1.  Бүрандаманың өлшемдерін анықтап,  оның сызоасын
69

салады.  Бүрандаманың  диаметрі  020  белгілі,  олай  болса, 
бүранданың  номинал  диаметрі де  20  мм.  Ол  -   қадамы  ірі 
м етрикалы қ  оңқай  бүранда  болсын.  Бүрандаманың 
үзындығын 68-суретке қарап есептейміз:
/ = 
Щ
  + 
а
■
  + 
Ь  +  Нх
  1  
Ьх
  |  
ах
  |  
а,
  +0,2
сі +
  0,8
й +
  0,3Щ
- а х  +   а2  +\,Ъ(і; 
-Щ
/ =  25  +  10  +  1,3  !  20  =   61  мм;  / =  60  мм.
Ендеше,  бүрандаманың  үзындығын  60  мм  деп  алуға
болады.  Бүрандаманың басын сыртгай сызатын шеңбердің 
диаметрі 
Т
Ә =   2й
 =  2  •  20  =  40  мм;  /) =  40  мм. 
?
Бүрандама басының биіктігі
Н  =   0,1 (і =
  0,7 • 20  =  14  мм;  Я  =14 мм.
Оның бүрандалы үшының үзындығы
1 =
  1,5
(і
 =  1,5 • 20  =  30  мм;  /0  =  30  мм.
Қиықжиекті 45° бүрьпипен көлбейді деп есептесек, оның 
биіктігі 
И
с
 =  0,15*/ =  0,15 • 20  =   3  мм; 
с
 =  3  мм.
Бүранданың ішкі диаметрі
*/,  =  0,85*/ =  0,85 • 20  =  17  мм; 
йх
  =  17  мм.
Есептілген өлшемдері бойынша бүрандаманы екі көріністе 
сызамыз (69, й-сурет). Бүрандама басының қиықжиегі шаргга 
түрде  корсетілмеген.Қиықжиек  пішіні  қиық  конус  болып 
келеді.  Ендеше, конус пен алтыбүрышты дүрыс призманың 
қиы лы су  сы зы ғы н  түрғызу  есебін  ш ығарып  алдық. 
Призманың жағы  болатын  жазықтық  конуспен  гипербола 
Деп аталаіъш қисық бойынша кңылысады. Сонда 6 гипербола 
салу керек. Ол үшін нүкгелер жиьшын тауып, оларды белгілі 
бір  тәртіппен  қосады.  Бүл  есепті  сабақтан  тыс  уақытта
ө) 
б)
69-сурет
Бурандама 
М20x60
Самын М20 
а)
Тыгырық 20
70

косымша  сабақтарда  қарастыруға  болады.  Оське  перпен- 
дикуляр  жазықтықтағы  кескінді  салғанда  диаметрі  40  мм 
шеңбер түрғызып, оған іштей дүрыс алты бүрьпп сызылады.
2. Сомынның өлшемдерін анықтап, оның сызбасын салады. 
Оньш  бүрандасы  да  номинал  диаметрі  020,  қадамы  ірі 
метрйкалық  және  оңқай  болуы  керек.  Ал,  оны  сырттай 
сызатьпн шеңбердің диаметрі
О 
= 
2ё
 =  2 • 20  = 40 мм; 
й 2
 =  40 мм.
Биіктһі 
Н.
  =  0,8*/ = 0,8 • 20 =  16  мм;  Я,  =  16  мм.
Сомын сызбасын (69,  ә-сурет) екі кескінді салады; басты 
кескінді жарты тілік жарты көрініспен жалғастырыл ады; сол 
жақ көріністе дүрыс алтыбүрыштың ішіне центрлес екі шеңбер 
жүргізіледі.  Олардың  ішкісі  түтас  жуан  сызықпен,  ал 
сыртқысы  жіңішке  сызықпен  шеңбердің  3/4  болігіне 
жүргізіледі.  Бүл  шеңберлердің диаметрлері  17  және  20  мм 
болады.Қиықжиектер ескерілмейді. Сомынды бүрандамаға 
бүрап кигізетін немесе ажырататын кілтгің өлшемі 30 мм.
3.  Тығырықтың  өлшемдерін  есептеп,  оньщ  сызбасын
салады. Т ығырықтьщ сыртқы диаметрі:
/),  = 2,2І  =  2,2 • 20 = 44 мм;  /),  = 44 мм.
Оны ң ішкі диаметрі
А
  =  1 ,Ы  1 1,1 • 20 = 22 мм;  Щ  22 мм.
Тығырықтьщ қалыңдығы
Ь=
 0,2
й
 =  0,2 • 20 = 4 мм; 
Ь=
 4 мм.
Оның сызбасы екі кескіннен түрады: басты кескінде жарты 
тілік жаріы көрініспен біріктіріледі, сол жақ көрініс центрлес
екі шеңберден түрады (69, б-сурет).
4. 
Бүрандамамен  біріктірудің  сызбасын  салып,  оны
безендіреді.  Басы  артық  сызықтарды  ошіреді,  басқа  керек 
сызықтарды бастырады  (70,  а-сурет).  Бүрандамамен  бірік- 
тіруде небары үш өлшем корсегіледі, олар: бүрандама бүран- 
дасынын номинал диаметрі, бүрандаманьщ үзындығы және 
бүрандаманы кіргізетін тесіктің диаметрі.Қүрастыру сызба- 
ларында бүрандамамен біріктіруді бүдан да оңайлатуға болады. 
Бүрандаманың үшындағы қиыкжиекті және бүрандама мен 
тетікбөлшекгердің арасындағы қуыстарды көрсегаеуге боладьі. 
Шарпы түрде бүранданы бүрандаманың өне бойына түсіреді. 
Егер қүрастыру сызбасыньщ масштабы ірі,  ал бекіту тетік- 
бөлшектері  үсақ болса,  онда бүрандаманы Т  әрпі тәріздес 
белгімен, тьпырықты сызьщша ( - )  және сомынды крест (х)
белгісімен кескіндеуге болады (70, ә-сурет).  I
Тетікбөлшекгерді үстастырманьщ көмегімен бірікпру үшш, 
олардың біреуін тесіп,  ол түйық тесікке  бүранда ою керек 
(71-сурет). Түйық тесіктщ терендігі (/2) үстастырманьщ сүқпа 
үшыньщ  үзындығына  байланысты.  Тесіктегі  бүранданың
71

70-сурет
тереңщп үстастырманың сүқпа үшының үзындығынан сөл 
көбірек етіп алынады.
Егер бүл терендікті /3  деп белгілесек, оңда
/3  =  /,  + 0,2 
а
деп алуға болады. Ал, түйық тесіктің терендігі
1 1 1 1   1 І |
болады. Үстастырманы осы тесікке 
бүрап,  сүқпа  үшыньщ  түбіне  дейін 
енгізеді.  2  —  тетікбөлшекті  үстас- 
тырмага  (5)  кигізеді;  одан  кейін 
тығырық  (3)  салып,  сомынмен  (4) 
бекітеді. Сомынды кілттің көмегімен 
қатты  бүрайды;  2-тетікбөлшекті  1- 
тетікб өлш екке  қы сы п ,  оларды 
біріктіреді. 71 -суретгегі өлшемдердің 
көбі  68-суретте  кездеседі.  Бүл  екі 
сызбаны  салыстырсаңдар,  олардың 
арасы нда  көп  ү қ са с ты қ   барын 
көресіңцер. Осы екі түрлі біріктірудің 
қаңцай айырмашылығы және олардың 
бір-бірінен қандай артьпсдшлықтары 
бар  деген  с ү р ақ   тууы  м үм кін. 
Бүраңцамалық бірікгіру қарапайым, ал 
үстастырмалық біріктіру күрделірек. 
Себебі,  жүмыр  үстастырманы  оның 
қ ы сп а  үш ы ндағы   бүрандасы н
7  1 -  
’  I
72

бүлдармей бүрап, тетікбөлшекке сүқпа үшының түбіне дейін 
еШ^тасіъірмальік  біріктіру  бүрандаманың  басьша  орын
болмаған немесе біріктірілетін тетікб^лшеетердщбіре^өте
калын  болган  жағдаиларда  қолданылады.  Оның  үстіне 
үсгасшрмальік бірікгіру машинаньщ салмағын азаиі^а әсерш 
тигізеді. Бүдан басқа  жағдайларда  бүрандамалық  бірікпру
ҚаІұстаст^м аны ң  өлшемдерін  есептеп,  оның  сызбасын 
салайық. Оның номинал диаметрі 24 мм болсьш_Метрикальік 
кадамы  ірі  оңқай  бүранданы  пайдаланамыз.  Біріктірілетш 
тегікбөлшек шойыннан жасалсын. Олай болса, үстастырманьщ 
сүкпа үшының үзындығы
/і
\ М
 =  1,6-24 =  38 мм;
/і
38  мм.
Қыспа үшының үзындығы
I
  =1,5
й
 = 1,5-24 =  36 мм;
/0 36 мм
Үстастырманьщ  үзындьпы
/ = 
а
  + 
Ь
 +І?!  + 
Ь
а
 + 
0,2(1
 + 
+ 
0,3(1
а  
и
 
- т  
и х
 
• 
—
а
 +і,3Біріктірілетін  тетікбөлшекгін
қалындығы 
а
  =  30  мм.  Қиық- 
жиектің биікгігі
0,15^= 0,15-24 =  Змм;
=  3 мм.
Өлшемдерін түгел анықтаған- 
нан  кейін,  үстастырманың  сыз-
басын (72, о-сурет) салу оңаи. Сол
хақ көріністе қиықжиек көрсетш- 
мейді.  Бүл  көріністі салмауға да
болады.
Үстастырманың сүқпа үшына 
арналған  шүңқырды  диаметрі 
(1
 =0,85тесіп  алады  (72,ө-сурет).  Шүң- 
қырдың терендігі
/,=/,+0,54 =38+0,5 • 24=
Үстастырма  М24хб0
50 мм; /2=50 
м м
.
ә)
б)
72-сурет
73

Одан кейін бүрандасалғышпен (метчикпен) тесікке 
бүранда 
ояды (72,6-сурет). Тесіктің бүрандасы бар бөлігінің 
тереңдігі
/3=/,+  0,2*/=38+0,2 • 24=43  мм;  /3= 43  мм.
Тығырық  пен  сомынның  сызбаларын  жеке-жеке  салып
л
________________________ ________ ______________ —
н
Сомынның
0,8*/1 0,8 • 24  =   20  мм; 
Н,
  =  20  мм.
Оны  қоршайтын  цилиндрдің  диаметрі
А   ~  
24
 =  2 • 24  =  48  мм; 
0 2
  =  48  мм. 
Тығырықтың  сыртқы  диаметрі
=  2,2*/ = 2,2 • 24  =  52  мм;  Д   =  52  мм
П
диаметрі
1,1 • 24  =  26 мм;  */0  =  26 мм.
М24
диаметрі
Тығьфықтың  биікгігі
Ь
  =  0,2*/  = 0,224  =  4 мм; 
Ь
 = 4 мм.
Есептелген өлшемдері бойьшша 73, а-суретге тетікбөлшек- 
терді ү стастьфманың көмегімен біріктіру сызбасы екі кескінде 
орындалған. Басты кескін — фронталь тілік, ал екінші кескін 
үстіңп көрініс екенін көріп отьфсьщдар. Онда тек екі өлшем
(үстастырм
үзындьпы)
тыру  сызбаларында  үстастыр- 
мальгқ бірікгіру сызбасын  одан 
өрі  ьпсшамдауға  рүқсат етіледі. 
Әдетте  қиықжие ктерін,  үстас-
ты рм а 
м ен 
тетікбөлш ек 
аралығындағы  қуысты  және 
бүрандалы  тесіктің  үстастырма 
жетпейтін  бөлігін  көрсетпейді 
(73,ә-сурет). Егер сызбада үстас- 
тьфманың  диаметрі  2  мм-ден 
аспаса,  онда  үстастырмалық 
бірпстіруді  73,  б-суреттегідей 
шартты түрде кескіндейді.
б)
73-сурет
Жаттығулар
1.
2
.
оекіту  тепкоөлшекгерш  атап,  олардың  неге  қажет  екеңдігін  айтып 
бер.
Бүрандама деп қаңдай тетікбелшекті атайды? Бүрандамалар 
ның пшііңцері бойынша қалай ажыратады?  Қандай бүраңдамалар жиі 
қолданылады?  Біршіш,  екінші және  үшінші түрдегі бүрандамалардың
бір-бірінен  айырмашылықтары  қаңдай?
74

3.  Бүрандама  2М8х0,5х40  МЕСТ  1491-72”  жазуын  талдап,  түсіндір.
4  Үстастырма деп қандай тетікбөлшекті атайды? Оның сүқпа және қыспа 
үштарын  көрсет.  Үстастырманың  үзындығы  қалай  анықталады?
‘  >.  “Үстастырма  М30х2х90  МЕСТ  22035-76”  жазуын  талдап,  түсіндір.^
6.  Сомын  деп  қандай  тетікбөлшекті  айтады?  Тығырық  деп  қандай
тетікбөлшекті  айтады?  Олар  не  үпгін  керек?
7
  Тетікбөлшекгерді бүрандамамен біріктіру үшін қандай типпк тетікбөл- 
шектер  керек?  68-суреттегі  3,  4  және  5  цифрларымен  белгіленген
тетік§өлшектердің  аттарын  ата. 
..
I   8  Тетікбөагшектерді  үстастырмамен  бірікпру  үшін  қандай  типпк  тетік- 
бөлшекіер керек? 71-суретгегі  3,  4  және  5 цифрларымен белгіленген
I  
тетікбөлйіектердің  атгарын  атап  шық.
‘ 
9
  Дэптеріңе  68-суретгегі  сызбаны  көшіріп  сыз  және  онда  көрсетілген 
өлшемдер мен бүрандаманың диаметрі арасындағы байланысты көрсе-
I 
тетін тендіктерді  жаз.
ю  Кдлындықтары  30  мм  жөне  20  мм  екі  тепкбөлшекп  бұрандамамен
біріктіру керек. Бүрандама сырығыньш диаметрі 18 мм. Бүрандаманың,
1 
сомынның және тығырықтың өлшемдерін есептеп, олардың сызбасьш 
|  
сал. Одан кейін бүрандамалық біріктіру сызбасьш түрғыз. Сызбаларға
I
 
тетікбөлшектердін өлшемдерін түсір.  Соңгы бірікпру сызбасында тек
I
I
 
үш  өлшем  көрсетілетінш  үмытпа.
1
11.  Дәптеріне  71-суреттегі  сызбаны  көшіріп  сыз  және  онда  көрсетшген 
влшемдермен ұстастырма диаметрі арасындағы байланысты көрсететін
теңдіктерді  жаз. 
. 
.
12.  Болатган жасалған тетікбөлшекке  еюніш бір қалындығы  15  мм тетік-
белшекгі үстастырманын кемегімен бірікгіру  керек.  Үстастырманың 
диаметрі  16  мм.  Үстастырманың,  онын  сұқпа  үшына  арналған 
бүрандалы  тескішпен  тесілген  тесікгің  және  бүраңда  ойылған 
тесікгін сызбаларын 72-суретке қарап сал. Өлшемдерш түсір. Үсгастыр- 
I 
малық бірікгіру сызбасын  сыз. 
.  .
I   13. Күрастыру сызбаларында бүрандамалык және үстастырмалық бірікпру-
лерді  калай  ыкшамдауға  (олардың  сызбаларын  салуды  оңайлатуға)
|  
болады?
14.  Қүрастыру  сызбаларында  бүрандаманың  немесе  үстастырманың 
диаметрі 2 мм-ден аспаса,  оларды  шартгы  түрде  қалай  кескшдеуге
I 
болады?

5-тарау.  ТЕТІКБӨЛШЕКТЕРДІҢ СЫЗБАЛАРЫ  МЕН 
ЭСКИЗДЕРІ.  ТЕХНИКАЛЫҚ  СУРЕТ
5.1.  Сызбаның негізгі жазуы
Әрбір конструкторлық қужатгың,  оның ішінде сызба да 
бар, негізгі жазуы болацы. Негізгі жазудың маңызын көрсету 
үшін оны 
сызбаның ттқүжаты
 деп атайды.  Негізгі жазуды 
сызбаның оң жақ төменгі бүрышына орналастырады.  Егер 
сызба А4 пішіміне салынган болса, оңца негізгі жазу пішімінін 
қысқа қабырғасын  қуалай  орналастырылады.
Сызбаның  негізгі  жазуын  үзындыгы  185  мм,  көлденеңі 
55  мм тіктөртбүрышпен  қоршайды.  Оны жуан негізгі және 
жіңішке түтас сызықтармен жүргізеді. Негізгі жазудың пішіні 
мен  өлшемдері  74-суретте  көрсетілген.  Оны  дөптерлеріңе 
көшіріп  сызып,  өлшемдерін  түсіріңдер.  Сызыктарының 
түріне, жуандығына көңіл аударыңцар.
шгів
74-сурет
Негізгі жазуды толтыру үшін, оны вертикаль сызыктармен 
үш  аумаққа  бөлуге  болады.  Ені  65  мм  болатын  сол  жақта 
орналасқан  аумаққа  конструкторлық  қүжатты  жасап 
шығарушылар  ж әне  қүжаттардағы  өзгерістер  туралы 
маліметтер жазылады. Ортадағы ені 70 мм аумаққа қүжаттың, 
бүйымның аты және бүйым жасалған материал көрсетіледі. 
Ал,  ені  50  мм  оң  жақтағы  аумаққа  қүжаттың  литері, 
бүйымның массасы, сызбаның масштабы, бетпен есептелген 
көлемі жөне  қүжатты жасап шығарған  мекеме  көрсетітеді. 
Оқушылар орындайтын сызбалардың негізгі жазуын былай 
толтыруға болады:

бағанга бүйымның немесе сызбаньщ аты жазьша

жүктеу/скачать 8,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: