Сабақтар өткізу үшін де өте қажет. Бүл кітап университетгер мен академиялардың инженерлік мамандықтарында оқитьш

Жаттығулар
1.  Қарапайым  өлшеуіш  қүралдарын  ата  ж әне  оларды  пайдаланып, 
тетікбөлшекті  өлшеу  тәсілдерін  көрсет.
2.  Кронциркуль деп қандай қүралды айтады? Оны жеке пайдалану нәтиже
бере  ме? 
\
3.  Нутромердің  қүрылысы  қандай?  Нутромерді  пайдаланып,  сырткы
диаметрді  өлшеуге  бола  ма?  Ішкі  диаметрді  ше?
4.  Тесіктердің  ось  аралықтарын  қалай  анықтайды?
5.  Масштабты  сызғышты  және  кронииркульді  пайдаланып,  тетікбөлшек
қабырғасының  қальшдығьш  қалай  өлшеуге  болады?
6.  Штангенциркульдің қүрылысын  айтып бер.  Оны тетікбөлшекті  өлшеу
үшін  қалай  пайдаланады?
7.  Тетікбөлшектің  қисық  сызықты  қырларының  өлшемдерін  қалай
анықтауға  болады?
8.  Бүранданың  қадамын  қалай  анықтайды?
1
нүктесі табылған.  Сонда 
А,  В
 жөне  С  нүктелерін  центрі  0, 
нүктесінде,  радиусы  /?,  болатын  шеңбер доғасымен  қосуға 
болады.  Осы  шеңбермен  С  нүктесінде  жанасатын  жөне 
Б 
нүктесі  арқылы  өтетін  шеңбердің  центрін 
( 0 2
  нүктесін) 
табамыз.  Енді  С  жөне  £> нүктелерін  центрі 
0 2
  нүктесінде, 
радиусы 
0 2
 болатын шеңбердің доғасымен қосуға болады.
Бүранданың қадамын да осы сияқты төсілмен анықтауға 
болады.  Ақ  қағазбен  бүранданы  орап,  саусақпен  оны 
бүрандаға қысады.  Сонда ақ қағазда бүранда орамдарынан 
сызықша таңба  қалады.  Оны  қарындашпен  айқындау етіп 
жүргізіп альш, шеткі сызықшалардың ара қашықтығьш елшеу 
керек.  Бүл  қашықтық  а-ға  тең  екен  делік  (86,ө-сурет).
Г.ычыкчня ттардын аралығын санаймыз. Сызықшалардың саны 
п
  болса,  аралықтардың  саны  одан  бірге  кем  болады: 
п
  -1. 
Сызықшалардың саны дөлдік жоғары  болуы  үшін  оннан 
кем  болмағаны  дүрыс.  Сонда бүранданың  қадамы  былай
табылады:  р=— . 
1  І Ш Н
еі
л —1 
.. 
-
Бүранда  қадамының  табылған  сандық  мөнін  олардың 
тағайындалған  мөндерімен  (5-кестені  қара)  салыстырып,  | 
дөңгелектеу керек.
І 
■I
і
4
5.5. Техникалық сурет
Нөрсенің кескінін екі өдіспен алады: Монж эпюрі немесе 
аксонометрия.  Сызбаны  Монж  эпюрінде,  яғни  өзара 
перпендикуляр жазықтықтарға тік  бүрыштап  проекциялау 
өдісімен  орындайды. Сызбаны қолдан маспггабсыз салуға да 
болады. Ондай кескіндерді эскиз деп атадық. Аксометриялық
92

проекциялар  көмекші  міндет  атқарады  жөне  оларды  салу 
к,иын.  Сондықтан  аксонометрияны  да  қолдан  сызба  салу 
құралдарын  қолданбай  салуға  бола  ма деген  сүрақ туады. 
Әрине, болады! Осывдай сызу қүраддарын колданбай, қодоан 
көз  мөлшер  масштабын  сақтап  салынған  тетікбөлшек
аксонометриясын техникалық сурет деп атайды.
Конструкторлар жаңа машинаның жобасын жасауда техни- 
калық  суретгі  кең  түрде  пайдаланады.  Атақты  авиаконс- 
трукторлар А.Н. Туполев, А.С. Яковлев жөне О.К. Антоновтар 
салған  техникалық  суретгердің  техникалык  жобаларды  іс 
жүзінде жүзеге асыруда пайдаланылғанын айта кету керек.
Аксонометриялық  проекцияларды  қалай  салсақ, 
техникалық суреттерді де солай салу керек.  Мектепте сурет 
тікбүрышты  изометрия  негізінде  салынады.  Тікбүрышты 
изометрияда осьтер (*', 
у ’
 жөне 
і ’)
 өзара  120° бүрыш жасап 
орналасады. 
і ’
 осін вертикаль орналастырады. Сонда 
х
  және 
у'  осьтері  тікбүрышты  үшбүрыштың  гипотенузасына 
параллель жүргізіледі. Бүл тікбүрышты үшбүрыштардың бір 
катеті 
і ’
 осімен бағьгггас, ал екінші катеті 
і ’
 осіне перпенди- 
үляр жөне олар 3:5 қатынасыңдай болады. Эскиздегі сияқты 
техникалық  суретті  салуда  тетікбөлшектің  бөліктері 
аралығындағы  пропорционалдықты  сақтауға  аса  көңіл
бөлінеді.  Мысалы,  іші  қуыс  цилиндр  пішінді  дененің 
техникалық суретін салайық. Салу жүмысын бірнеше кезеңге
бөлген дүрыс.
1-кезең.
 
Тетікбөлшекті тікбүрышты натурал коороиналар 
жүйесімен байланыстырады.
 Қарастырьцгьш огырған дене үшін
I
 осі  цилиндрлер  осімен  біріксін  жөне  бас  нүкте  жоғарғы 
табьгнының центрі болсын.  Сурет салынатын  қағазға 
х
 , 
у  
және 
і ’
  осьтерін  жүргізеді  (87,а-сурет). 
і ’
  осш  вертикаль 
орналастырады  және  оған  шамамен  перпендикуляр^ түзу 
жүргізеді. Соңғы түзудің бойына оңға және солға қараи оес- 
бестен өзара тең кесінді салып, олардың үштары арқылы 
і   - 
қа параллель түзулер жүргізіледі. Осы тізулерге төмен қараи 
жоғарыда алынған  кесіндіге тең үш-үштен кесшді  салады. 
Сонда пайда болған тікбүрышты үшбүрыштардың гипогенуза-
лары 
х'
 және 
у ’
 осьтерін береді.
2-кезең
 
Шеңберлер эллипстерге кескшделеді.
 Эллипс салу
үшін оньщ осьтерін білу керек. Үлкен ось шеңбер диаметршен 
1  22  есе  үлкен  болатынын  ескеріп,  ойша  оның  мәндерш 
табады. 
і ’
 
осіне  перпендикуляр  түзуге  элшшстің  үлкен 
осьтерінің үпггарын белгілейді.  Кігш ось шеңбер диаметрін
0 71-ге көбейту арқылы  табылады.  Кіші  осьтщ  мөнш 
есептеп  г'-тің  бойынан  оның  үштары  болатын  нүкгелерді 
белгілейді.  Аксонометрияда 
х ’
 және 
у ’
  осьтері  бағытында
93

т
.
 
б) 
в)
87-сурет
үзындықтар  бүрмаланбайды,  сондықтан  аталған  осьтерге 
шеңбер радиусына тең кесінділер салсақ, эллипстің тағы да 
төрт  нүктесі белгіленеді (87,&-сурет).Қарастырыльш отырған 
мысал үшін үш эллипс салу керек.
3-кезең. 
Табылган нүктелері бойынша эллипстерді жүргізеді. 
Цилиндрдің  жоғарғы  табаньшдағы  эллипстер  (екі  эллипс) 
толық түрғызылады, ал төменгі табаньщцағы сыртқы эллипсті 
салу жеткілікті (87,5-сурет).
4-кезең. 
Сыртқы  эллипстерге  ортақ  жанамалар  жүргізі- 
леді.
  Көмекші  сызықтарды  өшіреді  (87,  в-сурет).  Аксоно- 
метрияны қолдан салу  осымен аяқталады.
Техникалық суреттерде тетікбөлшектің көлемділігін баса 
көрсету үшін көлеңке салынады. Жарық тетікбөлшектің сол 
жақ үстінен түседі деп қарастьфылады. Көлеңке бір нәрседен 
екінші нәрсенің бетіне түсуі мүмкін.  Мүндай көлеңкелерді 
қүлайтын  көлеңкелер  деп  атайды.  Тетікбөлшектің  жарық 
түспейтін  беті күңгірт,  ал жарық түсетін  беті ашық  больш 
көрінеДі.  Күңгірт больш көрінетін бетке-де көлеңке түседі, 
бірақ бүл көлеңке тетікбөлшектің өзінен түседі. Соңда өзіндік 
көлеңке  деп  аталатын  көлеңке  шығады.  Техникалық 
суреттерде тек өзіндік көлеңкелер ғана салынады.
5-кезең. Тетікбөлшектің көлемдшігін көрсету мақсатында 
оның өзіндік көлеңкелерін салады.  Көлемділікті көрсету де 
үш өдіс қолданылып  жүр.
94

88-сурет
1 -әдіс. 
Цилиндрдің жасаушыларына параллель жщішке сы- 
зыктар жүргізіледі (88,а-сурет). Бүл сызықтардьщ аралықтары
әр түрлі екеніне назар аудару керек.
2-әдіс.
 
Шраффирлеу
 деп аталады (88,ө-сурет). Шраффир- 
леуде цилиндрдін жасаушыларьша жөне оньщ табанындагы 
шеңберге параллель жіщпіке сызықтар жүргізіледі.
3-әдіс.  Көлеңке  нүктелердің  көмегімен  көрсетіледі
(88,6-сурет). 
I 
.  .  _   .  _
Көлеңке нің бірқальшты болмайтьшы белплі. Тетікбвлшек- 
тің жарық түсетін бетгері ақшыл болады, ал жарық көзінен 
кашықтаған сайын оның беті күңгірттене түседі. Сондықтан 
тетікбөлшек бетін бірнеше аймақтарға бөлуге болады. Тетік- 
бөлшек суретінің оң жақ шетінен бастап қарасақ, алдьшен 
рефлекс кездеседі. Тетікбөлшектің бүл шеті жарық көзшен 
қашық болғанымен, оған шағылысқан сәулелер әсер етеді. 
Рефлекс аймағының ені цилиндр диаметрінің 1/9 бөлігшдеи 
болады.  Келесі аймақ көлеңке деп аталады,  ол суреттеп ең 
күңгірт  аудан  және  оның ені  шамамен  рефлекс  еншен  екі 
есе артық. Көлеңкеден кейін жартылай көлеңке, одан кейш 
ашьік және ең соңында тағы да жартылай көлеңке аймақтар 
кездеседі. Тетікбөлшектің жарық түсетін бетінде сөулелерді 
өте  күшті  шағылыстыратын  ауданды  көрсетуғе  болады.
Мүндай ауданды 
блик
 деп атаиды.
Жаттығулар
1.  Техникалық  сурет  дегеніміз  не?  Техникалық  суреттін  жаңа  бүйым,
машина  жасауда  атқаратын  рөлі  қандай?
2.  Техникалык сурет  пен  аксонометриялық  проекция  арасындагы  оаила-
ныстар  мен  айырмашылықтар  туралы  аитып  бер.
3.  Тетікбөлшектін  техникалык  суретін  салудың  негізгі  кезеңцері  қандай.
4.  Нәрсенің көлемділігін суретте  калай көрсетуге болады? Сызықтау жөне
шраффирлеу  әдістерінің  айырмашылықтары  қандай?

5.  Қүлайтын және өзіндік көлеңкелер туралы не айта аласың? Техникалык
суретге  қүлайтын  көлеңкелер  қарастырыла  ма?
6.
  Тетікбөлшек  бетінің  күңпрттіпне  қарай  оның  суретш 
қандай 
аймақ-
тарға  бөлуге  болады?  Рефлекс  дегеніміз  не?  Блик  дегеніміз  не? 
Г
7.  Сыртқы  диаметрі  50  мм,  ішкі  диаметрі  30  мм  және  биіктігі  40  мм
болатын  іші  қуыс  цилиндрдің осі 
х
 осімен бетгескен деп  қарастырьш, 
щ
оның  техникалық  суретін  сал.
8.  Сызу  кабинетінде  бар  тетікбөлшектердің  біреуін  алып  (мүғалімнің
нүсқауы  бойынша),  суретін  сал. 
1

6-тарау.  БІРІКТІРІЛГЕН  ТЕТІКБӨЛШЕКТЕРДІҢ
КЕСКІНДЕРІ
Машиналар өзара біріктірілген тетікбөлшектерден түрады. 
Тетікбөлшекерді  екі  түрде  бірікгіруге  болады:  ажырайтьга
және ажырамайтын бірікгірулер.
Ажырайтын
 
біріктірулерге  оны  қүрастырып  түрган
тетікбөлшекгерді бүлдірмей ажыратуга болатьш бірпспрулер 
жатады. Ажырайтын біріктірулердің озі 
қозгалмайтын
 
және 
козгалатын
 
болып  екіге  бөлінеді.  Ажырайтын,  бірақ 
қозгалмайтьш бірікгірулерге бүрандамалық және үстастыр- 
малық  біріктірулер  жатады.  Ажырайтын  қозғалмалы 
біріктірулерге кілтекгік біріктірулер жатады.
6 Л. Тетікбөлшектерді кілтекпен біріктіру
Тегершік, шкив, тісті доңгалақ және т.б. тетікбөлшектерді 
білікпен біріктіру үшін кілтек (шпонка) деп аталатьш тетік- 
бөтшек қолданылады. Білікгің және оган қондырылган тетж- 
бөлшек күшпегінің кілтекке арналган ойықтары болады (»9- 
сүрет). Кілтек білікгегі ойыққа жартылай кіретш болса, онда 
күпшектегі ойыққа да жартылай кіреді. Оның бүйір бетгері 
арқылы айналмалы қозгалыс білікген тісті донгалакқа немесе 
тісті доңғалақтан  білікке  беріледі.  Басқаша  айтқанда,  егер 
білік айналса, онымен бірге тісті донгалақ та айналады немесе 
керісінше, егер тісті доңгалақ айналса, онымен бірге білік те
айналады. 
ННМ|
Пішіндеріне қарай кілтектерді призма, сьша жөне сегмент
тәріздес кілтекгер деп бөледі. Ең көп тараган кілтек призма
төріздес  болады.  Оньвд  көлденең  қимасы  ені 
Ь,
  биіктш 
һ
болатын  тіктортбүрыш  болып  келеді.  Жалпы,  барлық
кілтектердің  көлденең  қималары  -   тіктөртбүрыштар.
Я 
ілік
К іл т е к
Т іс г і
ДОҢГЛАЛҚ
89-сурет
97

п
Кілтектің  үзындығы  /,  көлденең  кимасының 
влшемдері 
біліктің  диаметріне  байланысты  болады.  Призма 
торіздес 
кілтекті  үш  түрде  жасайды:  1-түрдегі  кілтектің  екі 
үшы  да 
жүмырланған; 2-түрдегі кілтектің бір үшы жүмырланган, 
ал 
екінші үшы жүмырланбаған;  3-түрдегі кілтектің екі 
үшы да
сурет)
2 - 
түрі
3
  -  
турі 
I
*
-
....................................
І 4
1
Ж 
1
90-сурет
Тетікбөлшектерді призмалық кілтекпен біриспру сызбасы 
91,  а-суретте  көрсетілген.  Басты  кескінде  күпшек  тілікте 
берілген. Білік оның осіне параллель жазыктықтағы кескінде 
тілінбей көрсетілетінін бүрьпшан білесіңдер.  Біліктің ойьиъш 
және кілтекті кәрсету үшін жергілікті тілік пайдаланылады. 
Кілтектер де  білік осіне параллель жазықтықтағы  кескінде 
сызықталмайды  (тілінбейді). 
А—А
  қимасында  кілтектің  үш 
жағында қуыс қалдырылмаған, ал жоғарғы жағында аздаған 
саңылау бар.  Кілтектік біріктіру сызбасындағы әлшемдердін 
сандық  мөндері  7-кестеде  келтірілген.  Кілтектік  біріктіру 
сызбасында  кілтектің  қиықжиектері  көрсетілмейді.  Білікті 
бір бағытга сызықтасақ, күпшекті оған кері бағытга сызықтау 
керек.  Кілтекті  сызықтау  сызықтарының  аралықтарын
жакындатыңқырап алады. 
'  ^  : д
Мысалы, диаметрі 40 мм білікті күпшекпен призма тәріздес 
кілтек арқылы біріктіру сызбасын салу керек болсын. Әуелі 
кілтекті  таңдап  алайық.  7-кестені  пайдаланып,  3-түрдегі 
кілтектің  әлшемдерін  табамыз.  Кілтек  қимасының  ені 
Ь=
 12  мм,  биіктігі  А=8  мм,  қиықжиектерінің биіктігі  с=0,5 
мм.  Оның  үзындығы  күпшекке  байланысты.  Күпшектің 
үзындығы 
һк
 белгілі болса,  онда кілтектің үзындығын  одан 
кішілеу  етіп  алады.  Егер  күпшектің  үзындығы 
һк
  (§3.4) 
белгісіз  болса,  онда  кілтекгің  үзындығын  шамамен  былай 
есептейді:  /= 1,5*/= 1,5 • 40=60  мм.  7-кестеде  келтірілген 
кілтектің  үзындықтары  ішінен  табылған  санға  жақынын 
аламыз.  Сонда  кілтектің  үзындығы  /  =63  мм  болады.
98
і

Қиықжиек 
биіктігі  С
Білік  диаметрі 
сі
0,25-тен 
0,4-ке  дейін
12-ден  17-ге  дейш 
17-ден  22-ге  дейін 
22-ден  30-га  дейін
30-дан  38-ге  деиін 
38-ден  44-ке  дейін 
44-тен  50-ге  дейін 
50-ден  58-ге  дейін 
58-ден  65-ке  дейін
Кілтек  үзьпідьпы  /:
0,4-тен 
0,6-га  дейін
Дөптеріңе  кілтектің  табылған  өлшемдері  бойынша  үш
көрінісін сызып, өлшемдерін түсір. 
.
Біліктегі  ойықтың  терендігі  /= 5  мм  (7-кесте).  Білистщ 
сызбасы екі кескінде салынады: басты кескін -  оның осіне 
параллель жазықтықтағы көрінісі және оське перпендикуляр 
жазықтьпсдіен  қимасы.  Басты  кескінде  жергілікті  тілікте 
ойықтың үзындығын көрсетеді. Ал,  қимаға үш өлшем 
й,  Ь
жөне г  түсіріледі.
Күпшектегі  ойықтың  тереңдігі  Г2=3,3  мм  (7-кесте).
Күпшекте екі кескінде (фронталь тілік жөне көлденең қима)
сызылады.  Оның  сызбасында  үш  өлшем 
й,  Ь
  жөне 
сі+  і2
көрсетіледі.
ЖГ 
7-кесте
Кідтек 
Ойық  терендш
кимасы
Ьхһ
 
бЦЙк 1
күпшек  /2
5x5 
3
2,3
6x6 
3,5
2,8
8x7 
4
3,3
10x8 
5
3,3
12x8 
5
3,3
14x9 
5,5
3,8
16x10 
6
4,3
18x11 
7
4,4
Күпшектің үзындығы қысқа болып келген жағдаиларда 
сегмент тәріздес кілтектерді де пайдаланады. Сегмент тәріздес 
кілтекпен  бірікпрудің қолаилылығы  —  кілтекп  қондыруға 
арналған ойықтар оңай жасалады және күпшек пен білікті
оңай ажыратып, қүрастыруга болады.
Тетікбөлшектерді  сына  тәріздес  кілтектермен  біріктіру 
сирек қолданылады. Сына тәрізді кілтектерді бшік пен күп- 
шектің ойықтарына балғамен үрып, күшпен кіргізеді. Сон- 
дықтан тетікбөлшектер  ығысып,  қиғашталады  (шапыраш- 
танады).  Кілтектің көлбеулігі  1:100  қатынасындай болады; 
күпшек ойығының табаны да осындай көлбеулікте жасалуы 
керек. Біліктің ойығында көлбеулік болмайды. Сызбада сына 
тәрізді  кілтектің  көлбеулігін  әдейі  байқалатындай  етіп, 
масштабсыз алады. 91,  э-суретге сегмент төріздес кілтек екі 
кескінде, ал 91, б-суретте сына төріздес кілтек үш кескінде
көрсетіпген.
99

91-сурет
Жаттығулар 
1
1.  Кілтектің  жәрдемімен  қандай  тетікбөлшектерді  біріктіруге  болады? 
1 
Кілтектік  біріктіруді  ажыратуға  бола  ма?
2.  Пішіндеріне  қарай  кілтектердін  неше  түрі  болады?  Олардың  ішіндегі 
ең  көп  тарағаны  қайсысы?  Ең  аз  тарағаны  қайсысы?
3.  Призма  тәріздес  кілтекгің  негізгі  түрлерін  ата.  Олардың  бір-бірінен
айырмашылықтары  қандай?
4.  Кілтектердің және  кілтектік біріктіруге  қатысты тетікбөлшек элемент- 
терінің өлшемдері неге байланысты болады?  Кілтектің үзындыгы  неге 
байланысты  және  оны  қалай  анықтайды?
5. 
Біліктің  диаметрі  36  мм.  Призма  төріздес  1-түрдегі  кілтек  алып, 
кілтектің  және  кілтектік  біріктірудің  сызбаларын  сал.
6.  Сегмент  жөне  сына  тәріздес  кілтектердің  қандай  ерекшелікгері  бар? 
Сына  төрізді  кілтектің  көлбеулігі  нешеге  тең? 
1
7.  Сегмент  тәріздес  кілтектің  техникалық  суретін  сал.
8.  Сына  тәріздес  кілтектің  техникалық  суретін  сал.  Онда  көлбеулікті 
байқалатындай  етіп  көрсет.
6.2.  Пісірмелі біріктіруді кескіндеу
Тетікбөлшектерді ажырамайтындай етіп бірікгіруде өте кең 
тараған әдіс — пісіріп бірікгіру әдісі. Бүйымдардың бірікгірі- 
летін жерін қыздыру арқылы балқытады;  балқыган металл 
қатқаңда бүйым бөліктері бір-бірімен бірігеді. Балқыту үшін 
керекті  жылуды  газбен  жанатын  шілтерден  немесе  элекгр 
догасынан алады. Осыған байланысты тетікбөлшекгерді элекгр 
доғасымен  және  газбен  пісіріп  біріктіру  ондірісте  жиі
100

пайдаланылады.  Бүйымдардың  түйіскен  жерінде  металл 
балқып, қайтадан қатайганда пісіру жапсары пайда болады. 
Біріктірілетін тетікболшектердің өзара орналасуларына қарай
пісіріп біріктіруді  төрт  түрге  бөледі.
Түйістіре пісіру.
 Мүңда біріктірілетін бвлшекгер бір-бірімен
түйкіп, біреуі екіншісін жалғастырады.  Бөлшектерді жазық 
фигуралар түрінде қарастырсак, онда олар біріккеннен кейін 
бір жауықтықта жатады.  Түйістіре  пісіруді  шартты түрде  С
әрпімеһ  белгілейді.
Бүрыштап пісіру.
 Пісірілетін бөлшектер бір-бірімен бүрьші
жасап орналасады, кобіне олар өзара перпендикуляр болады 
жөне бір-біріне қырлары арқылы түйіседі. Бүрьшггап пісіруді
Уөрпімен белгілейді.
Т  әрпі  тәріздеидіріп  пісіру.
  Пісірілетін  бөлшектердщ 
біреуінің  қыры  екіншісінің  бүйір  бетімен  біріктіріледі, 
көлденең  қимасы 
Т
 әрпіне  үқсайды,  сондықтан  оларды 
Т
орпімен белгілеу түсінікгі болады.
Қапсыра пісіру.
  Пісірілетін бөлшектердің біреуінің бүйір
беті екіншісінің бүйір бетімен дөл келеді, яғни олар қапсыра
айқастырылады.  Қапсыра пісіруді 
Н
 өрпімен белгілейді.
Тетікбөлшектерді қолдан пісіруге, автоматгы түрде жөне
жаргылай автоматгы түрде пісіруге болады. Оларды 
Р, А
 және
П
  өріптерімен  белгілейді.  Бөлшектерді  пісіріп  біріктіруге
олардың қырларын жонып,  алдын ала дайындауға болады.
Осыған байланысты жапсарларды жиектері жонылмаған, бір
жиегі жонылған жөне екі жиегі жонылған деп атайды. Жап-
сардың орындалу түріне қарай бір жақты жапсар, екі жақты
жапсар болуы мүмюн. 
.  .
Пісірмелі біріктірудің түріне, пісірілетін жиектердщ пиш-
ніне жөне ор ындалуын а қарай оларға әрштік-цифрлық белп-
лер  тағайындалған.  Пісірмелі  біріктірудегі  пісіру  жапсар-
ларыньщ кейбіреуі 8-кестеде беріліп отыр.
Сызбада  пісіру  жапсарлары  оңайлатылып  кескінделеді.
Егер жапсар көрінетін болса, жуан түтас негізгі сызықпен, 
егер  ол  корінбейтін  болса,  үзілме  сызықпен  көрсетеді 
(92-сурет). Бір қанатты нүсқамасы жапсарға барьш тірелегін 
сатылы  шығару  сызығы  жүргізіледі.  Оның  шартты  белпсі 
жапсар сызбада көрінетін болса, шығару сызығы сатысының 
үстіне, ал жапсар сызбада көрінбейтін болса, шыгару сызығы
сатысының астына жазылады.
Пісіру жапсарының шартгы белгісі бір-біріне сызықшалар
арқылы  гіркестіріле  жазылатын  7  элементтен  түрады  (93- 
сурет).
101

А - А
МЕСТ14306-80- Т 5 - П - Ь 6
МЕСТ 1 Ь 8 0 6 - 8 0 - Н 1 - П - Ъ №

жүктеу/скачать 8,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: