Сабақтың мақсаты – оқушыларға етістік туралы жалпы мағлұмат бере отырып, олардың білімдерін ары қарай шыңдау
Дата 23.01.2023 өлшемі 0,81 Mb. #166146 түрі Сабақ
Байланысты:
етістік туралы түсінік карточка ,
Акушерство ,
1580117971484 ,
филология 5 ,
Жеке деректерді жинау мен өңдеу ,
1279 педагогика Сабақтың мақсаты – оқушыларға етістік туралы жалпы мағлұмат бере отырып , олардың білімдерін ары қарай шыңдау Заттың қимылы мен амалын, жай-күйін білдіретін сөздердің тобын е т і с т і к деп атайды. Етістік не қылды? не істеді? қайтті? (немесе не істеп? қайтіп? не істесе? т.б. ) деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: Көп ойласаң, дана боласың, көп ойнасаң, бала боласың. Көкек көріп қарлығашты, Қиғаш келіп амандасты. Бөкеннен сұлу аңды мен көрмедім, басқаға жануарды теңгермедім. Заттың қимылын білдіретін төл етістік.Сөздің түбірі етістік болады.Мысалы: кел,кет,жүр,жаз . Түбір етістіктеріне және басқа сөз таптарына жұрнақ жалғану арқылы жасалған етістік. мысалы:ой-ла,есеп-те,жу-ын Бір ғана түбірден(негізгі немесе туынды)тұрады. Мысалы: Баста,кес,тасы,тара Іс-әрекеттің жүзеге асу-аспауына қарай: Іс-әрекеттің жүзеге асуын білдіреді.Мысалы: Баста,кес,тасы,тарады Іс-әрекеттің болмауын,жүзеге аспауын білдіреді.Негізгі және туынды етістікке –ма,ме,па, пе,ба,бе жұнақтарының жалғану арқылы,немесе жоқ,емес, сөздерінің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы:келме,санамады, өшірген емес,өшірген емес. Өзінің алдынан табыс септігіндегі сөзді қажет етпейтін етістік.Мысалы: Үйге кел,үйден шық,үйде отыр. Алдындағы сөздің табыс септікте тұруын қажет ететін етістік. Мысалы:хатты оқы, ақшаны сана,есепті шеш. Етістіктің мағыналық ерекше түрлері: Бірде есім сөздердің,бірде етістіктің қызметін атақаратын етістіктің түрін есімше дейміз. Жұрнақтары: 1) -ған,ген,қан,кен:ал-ған,кел-ген 2)-ар,ер,р:бар-ар,жүр-ер,болымсыз етістік+с жұрнағы:оқыма-с. 3)-атын,етін,йтын,йтін:жаз-атын, өр-етін, 4)-мақ,мек,пақ,пек,бақ,бек:бар-мақ Бірде үстеудің,бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрін көсемше дейміз. Жұрнақтары: 1)-а,е,й:бар-а-ды, 2)-ып,іп,п:ез-іп 3)-ғалы,гелі,қалы,келі:ал-ғалы, бас-қалы. Ескерту:көсемшенің -ғалы,гелі,қалы,келі жұрнағы жіктелмейді. Етіс. Іс-қимылдың орындалуында орындаушының қатысы қандай екенін білдіреді.Оның 4 түрі бар. 1.Өздік етіс (Орындаушы өзі) 2.Өзгелік етіс (Орындаушы өзге біреу) 3.Ырықсыз етіс (орындаушы белгісіз) 4.Ортақ етіс (орындаушы көп) Қимылды орындаушы өзі істейді. Қимылды өзге біреуге орындатқызады. Қимылдың орындаушысы айтылмай ,іс-әрекет өздігінен жасалғандай көрінеді. Қимылды орындаушысы біреумен бірлесіп,орт ақтасып істейді. Түбір етістікке –ын, Ін,н жұрнақтары жылғану арқылы жасалады. Етістікке –дыр,дір, тыр,тір,ыр,ір,ғыз, гіз,,қыз,кіз,т,сет ж жалғануы арқылы жасалады. Етістікке 1)-ыл,іл,л: 2)-ын,ін,н ж жалғану арқылы жасалады. Түбір етістікке -ыс,іс,с Ж жалғану арқылы жасалады. Жу-ын-ды,ки-ін-ді Марат шапшаң киінді. 1)аудар-ыл-ды. 2)ал-ын-ды. Шөп шабылды.
Етістіктің шақтары Іс-қимылдың уақытын білдіретін етістіктің тұлғасы. Осы шақ. Сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекетті білдіреді. Нақ осы шақ Дәл сөйлеп тұрған сәттегі іс- әрекетті білдіреді. 1.Жалаң нақ осы шақ жатыр,отыр, жүр,тұр салт етістіктерінің жік- телуі арқылы жасалады. Мысалы:жатырмын,отырсың, Тұрсыз 2.Күрделі нақ осы шақ-а,е,й,ып,іп,п, оған жатыр,отыр,жүр тұр +ж.ж жалғану арқылы Мысалы :бар-а жатырмын,кел-іп отырсың. Ауыспалы осы шақ Күнделікті,дағдылы болып жатқан Іс-қимылды білдіреді. Етістікке –а,е,й+жіктік жалғауы Жалғануы арқылы жасалады. Мысалы:Күнде сабаққа бар-а-мын. Келер шақ. Сөйлеп тұрған уақыттан кейін болатын іс-әрекетті білдіреді. Болжалды келер шақ- Іс-қимылдың келешекте болатынын дәл көрсетпей,болжай ғана біледі. етістік+ар,ер,р+жіктік жалғауы жалғану арқы- лы жасалады. Мысалы:ертең сабаққа бар-ар-мын. Мақсатты келе шақ Іс-қимылдың келе- шекте мақсат етіле орындалатынын білдіреді. Етістік+(-мақ,мек, пақ,пек,бақ,бек)+(-шы ші)+жіктік жалғауы арқылы жасалады. Мысалы:ертең Сабаққа бар-мақ-шы мын. Ауыспалы келер шақ алдағы уақыта болатын іс-қимылды білдіреді. етістік+(-а,е,й)жіктік жалғауы арқылы жасалады. Мысалы:ертең сабаққа бар-а-мын. Өткен шақ. Сөйлеп тұрған уақыттан бұрын біткен іс-әрекетті білдіреді. Жедел өткен шақ- Іс-қимылдың жуық арада болғанын білдіреді. етістік+ды,ді,ты,ті+ жіктік жалғауы жалғану арқы- лы жасалады. Мысалы:кеше сабаққа бар-ды-м. Бұрынғы өткен шақ Іс-қимылдың жалпы болғанын білдіреді. Етістік+(-ған,ген, қан,кен,ып,іп,п) +жіктік жалғауы арқылы жасалады. Мысалы:кеше сабаққа бар-ған- мын. Ауыспалы өткен шақ Сөйлеп тұрған уақытқа дейін дағдылы болып тұрған іс-қимылды білдіреді. етістік+(-атын, етін,йтын, йтін)+жіктік жалғауы арқылы жасалады. Мысалы:күнде сабаққа бар-атын-мын. Етістік Етістік 1. Етістіктің нақ осы шақ түрін көрсетіңіз. а)Білмек болды; в)Келіп еді; с)Айтқан болатын; д)Оқып отыр; е)Ойнап кетер; 2. Күрделі етістікті сөйлемді көрсетіңіз. а)Байқаусызда сүрініп кетті; в)Пойыз уақытында келді; с)Келетін күні-ертең; д)Сара қуанды; е)Жиырма-тақ сан; 3. Етістіктен етістік тудырып тұрған жұрнақты табыңыз. а)Бұрғы; в)Тарсыл; с)Ойпат; д)Құйыл; е)Баспасөз; 4. Бұйрық райлы етістікті табыңыз. а)Келсе игі еді; в)Келіңдер, келсін; с)Барсам, болса; д)Келермін, бара жатырмын; е)Алса екен, естігей еді; 5. Етістіктің ауыспалы келер шақ жасап тұрған түрін табыңыз. а)Билер; в)Билеген; с)Билейтін; д)Билемек; е)Билейді; 6. Болымды етістікті табыңыз. а)Көрмейді; в)Келген жоқ; с)Келмес, д)Бермес; е)Оқыды; 7. Түбір етістікті табыңыз. а)Барғыз; в)Жи; с)Сөйлет; д)Айтыстыр; е)Келтір. 8. Тұйық етістіктің сөйлемдегі қызметін белгілеңіз. Жақсының қасиеті - жарастыру, Жаманның қасиеті -таластыру. а)Толықтауыш; в)Бастауыш; с)Анықтауыш; д)Баяндауыш; е)Пысықтауыш; 9. Болымсыз етістік жұрнағы бар тұйық етістікті көрсетіңіз. а)Бармау; в)Баққызу; с)Келу; д)Жүргізу; е)Терісу; 10. Жедел өткен шақ етістікті табыңыз. а)Көрді; в)Көр; с)Көреді; д)Көргіш; е)Көрмек; 11. Есімшенің септелген түрін көрсетіңіз. а)Береке, немере; в)Күліп, барғансың; с)Сонау, аналардың ; д)Оқуға, сенімен; е)Береріме; 12. Тұйық етістік жұрнағын көрсетіңіз. а)-еу; в)-ау; с)-і; д)-ы; е)-у; 13. Дара етістікті сөйлемді көрсетіңіз. а)Ертегі тыңдағанды жақсы көремін; в)Ол жығылып қалды; с)Марат күліп жіберді; д)Еңбек етсең, есейерсің; е)Табиғат - біздің досымыз; 14. Етістіктің болжамды келер шақ түрін табыңыз. а)Қарамақпын, в)Қарағансың; с)Қарармын; д)Қарама; е)Қарадым; 15. Етістіктің сұрағын табыңыз. а)Не істейді?; в)Қанша? Қайда?; с)Неге? Кім?; д)Кім? Не?; е)Қандай? Не?; 16. Есімше тұлғасындағы сөзбен тіркескен етістікті табыңыз. а)Кең жайлау; в)Айтқаны келер; с)Атты адам; д)Мөлдір өзен; е)Алтын сағат; 17. Етістік райларының қанша түрі барын табыңыз. а)6; в)4; с)3; д)5; е)2; 18. Өздік етісті табыңыз. а)Жудырды; в)Жудыртты; с)Жуыңды; д)Жуғызды; е)Жуылды; 19. Ырықсыз етісті табыңыз. а)Танысты; в)Жуылды; с)Орынды; д)Жәбірледі; е)Айтқыз; 20. –ды, -ді, -ты, -ті – етістіктің қай шағының жұрнағы? а)Көмекші етістік; в)Ауыспалы шақ; с)Осы шақ; д)Өткен шақ; е)Келер шақ; 21. Күрделі етістікті табыңыз. а)Көбірек алды; в)Келе жатыр; с)Біршама бар; д)Жүр; е)Әзер берді; 22. II жақ көпше түрінде тұрған етістік. а)Жатырмын; в)Жатырсыз; с)Жатырсыңдар; д)Жатырсың; е)Жатырмыз; 23. Есімшелі сөзді көрсетіңіз. а)Барар, қайтқан; в)Жазғалы, оқыпты; с)Төрттен бір; д)Айта бер; е)Таны, есті; 24. Есімше тұлғасында тұрған сөзді табыңыз. а)Қарады; в)Қарайып; с)Қарапты; д)Қарайтын; е)Қарағалы; 25. Көсемшені көрсетіңіз. а)Есқали; в)Жазалы; с)Сатқалы; д)Қалы көп қыз; е)Айтқали; Достарыңызбен бөлісу: