Сабақтың мақсаты – оқушыларға етістік туралы жалпы мағлұмат бере отырып, олардың білімдерін ары қарай шыңдау Заттың қимылы мен амалын, жай-күйін білдіретін сөздердің тобын е т і с т і к деп атайды. Етістік не қылды? не істеді? қайтті? (немесе не істеп? қайтіп? не істесе? т.б. ) деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: Көп ойласаң, дана боласың, көп ойнасаң, бала боласың. Көкек көріп қарлығашты, Қиғаш келіп амандасты. Бөкеннен сұлу аңды мен көрмедім, басқаға жануарды теңгермедім. - Заттың қимылын білдіретін
- төл етістік.Сөздің түбірі етістік
- болады.Мысалы:кел,кет,жүр,жаз.
- Түбір етістіктеріне және басқа
- сөз таптарына жұрнақ жалғану арқылы
- жасалған етістік.
- мысалы:ой-ла,есеп-те,жу-ын
- Бір ғана түбірден(негізгі немесе
- туынды)тұрады.
- Мысалы:
- Баста,кес,тасы,тара
- Іс-әрекеттің жүзеге асу-аспауына қарай:
- Іс-әрекеттің жүзеге асуын
- білдіреді.Мысалы:
- Баста,кес,тасы,тарады
- Іс-әрекеттің болмауын,жүзеге
- аспауын білдіреді.Негізгі және
- туынды етістікке –ма,ме,па,
- пе,ба,бе жұнақтарының жалғану
- арқылы,немесе жоқ,емес,
- сөздерінің тіркесуі арқылы
- жасалады.
- Мысалы:келме,санамады,
- өшірген емес,өшірген емес.
- Өзінің алдынан табыс
- септігіндегі сөзді қажет
- етпейтін етістік.Мысалы:
- Үйге кел,үйден шық,үйде отыр.
- Алдындағы сөздің табыс
- септікте тұруын қажет ететін
- етістік.
- Мысалы:хатты оқы,
- ақшаны сана,есепті шеш.
Етістіктің мағыналық ерекше түрлері: - Бірде есім сөздердің,бірде
- етістіктің қызметін атақаратын
- етістіктің түрін есімше дейміз.
- Жұрнақтары:
- 1)-ған,ген,қан,кен:ал-ған,кел-ген
- 2)-ар,ер,р:бар-ар,жүр-ер,болымсыз
- етістік+с жұрнағы:оқыма-с.
- 3)-атын,етін,йтын,йтін:жаз-атын,
- өр-етін,
- 4)-мақ,мек,пақ,пек,бақ,бек:бар-мақ
- Бірде үстеудің,бірде етістіктің
- қызметін атқаратын етістіктің
- түрін көсемше дейміз.
- Жұрнақтары:
- 1)-а,е,й:бар-а-ды,
- 2)-ып,іп,п:ез-іп
- 3)-ғалы,гелі,қалы,келі:ал-ғалы,
- бас-қалы.
- Ескерту:көсемшенің
- -ғалы,гелі,қалы,келі жұрнағы
- жіктелмейді.
Етіс. Іс-қимылдың орындалуында орындаушының қатысы қандай екенін білдіреді.Оның 4 түрі бар. - 1.Өздік етіс
- (Орындаушы өзі)
| - 2.Өзгелік етіс
- (Орындаушы өзге біреу)
| - 3.Ырықсыз етіс
- (орындаушы белгісіз)
| - 4.Ортақ етіс
- (орындаушы көп)
| - Қимылды орындаушы өзі істейді.
| - Қимылды өзге біреуге орындатқызады.
| - Қимылдың орындаушысы айтылмай ,іс-әрекет өздігінен жасалғандай көрінеді.
| - Қимылды орындаушысы біреумен бірлесіп,орт ақтасып істейді.
| - Түбір етістікке –ын,
- Ін,н жұрнақтары жылғану арқылы
- жасалады.
| - Етістікке –дыр,дір,
- тыр,тір,ыр,ір,ғыз,
- гіз,,қыз,кіз,т,сет ж жалғануы арқылы жасалады.
| - Етістікке
- 1)-ыл,іл,л:
- 2)-ын,ін,н ж жалғану арқылы жасалады.
| - Түбір етістікке
- -ыс,іс,с
- Ж жалғану арқылы жасалады.
| - Жу-ын-ды,ки-ін-ді
- Марат шапшаң киінді.
| | - 1)аудар-ыл-ды.
- 2)ал-ын-ды.
- Шөп шабылды.
| | Етістіктің шақтары Іс-қимылдың уақытын білдіретін етістіктің тұлғасы. - Осы шақ.
- Сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекетті білдіреді.
- Нақ осы шақ
- Дәл сөйлеп тұрған сәттегі іс-
- әрекетті білдіреді.
- 1.Жалаң нақ осы шақ жатыр,отыр,
- жүр,тұр салт етістіктерінің жік-
- телуі арқылы жасалады.
- Мысалы:жатырмын,отырсың,
- Тұрсыз
- 2.Күрделі нақ осы шақ-а,е,й,ып,іп,п,
- оған жатыр,отыр,жүр тұр +ж.ж
- жалғану арқылы
- Мысалы :бар-а жатырмын,кел-іп
- отырсың.
- Ауыспалы осы шақ
- Күнделікті,дағдылы болып жатқан
- Іс-қимылды білдіреді.
- Етістікке –а,е,й+жіктік жалғауы
- Жалғануы арқылы жасалады.
- Мысалы:Күнде сабаққа бар-а-мын.
- Келер шақ.
- Сөйлеп тұрған уақыттан кейін болатын іс-әрекетті білдіреді.
- Болжалды келер шақ-
- Іс-қимылдың келешекте
- болатынын дәл
- көрсетпей,болжай ғана
- біледі.
- етістік+ар,ер,р+жіктік
- жалғауы жалғану арқы-
- лы жасалады.
- Мысалы:ертең сабаққа
- бар-ар-мын.
- Мақсатты келе шақ
- Іс-қимылдың келе-
- шекте мақсат етіле
- орындалатынын
- білдіреді.
- Етістік+(-мақ,мек,
- пақ,пек,бақ,бек)+(-шы
- ші)+жіктік жалғауы
- арқылы жасалады.
- Мысалы:ертең
- Сабаққа бар-мақ-шы
- мын.
- Ауыспалы келер шақ
- алдағы уақыта
- болатын іс-қимылды
- білдіреді.
- етістік+(-а,е,й)жіктік
- жалғауы арқылы
- жасалады.
- Мысалы:ертең
- сабаққа бар-а-мын.
- Өткен шақ.
- Сөйлеп тұрған уақыттан бұрын біткен іс-әрекетті білдіреді.
- Жедел өткен шақ-
- Іс-қимылдың жуық
- арада болғанын
- білдіреді.
- етістік+ды,ді,ты,ті+
- жіктік
- жалғауы жалғану арқы-
- лы жасалады.
- Мысалы:кеше сабаққа
- бар-ды-м.
- Бұрынғы өткен шақ
- Іс-қимылдың жалпы
- болғанын
- білдіреді.
- Етістік+(-ған,ген,
- қан,кен,ып,іп,п)
- +жіктік жалғауы
- арқылы жасалады.
- Мысалы:кеше
- сабаққа бар-ған-
- мын.
- Ауыспалы өткен шақ
- Сөйлеп тұрған
- уақытқа дейін дағдылы
- болып тұрған
- іс-қимылды
- білдіреді.
- етістік+(-атын,
- етін,йтын,
- йтін)+жіктік
- жалғауы арқылы
- жасалады.
- Мысалы:күнде
- сабаққа бар-атын-мын.
Етістік - Етістік
- 1. Етістіктің нақ осы шақ түрін көрсетіңіз.
- а)Білмек болды; в)Келіп еді; с)Айтқан болатын; д)Оқып отыр; е)Ойнап кетер;
- 2. Күрделі етістікті сөйлемді көрсетіңіз.
- а)Байқаусызда сүрініп кетті; в)Пойыз уақытында келді; с)Келетін күні-ертең; д)Сара қуанды; е)Жиырма-тақ сан;
- 3. Етістіктен етістік тудырып тұрған жұрнақты табыңыз.
- а)Бұрғы; в)Тарсыл; с)Ойпат; д)Құйыл; е)Баспасөз;
- 4. Бұйрық райлы етістікті табыңыз.
- а)Келсе игі еді; в)Келіңдер, келсін; с)Барсам, болса; д)Келермін, бара жатырмын; е)Алса екен, естігей еді;
- 5. Етістіктің ауыспалы келер шақ жасап тұрған түрін табыңыз.
а)Билер; в)Билеген; с)Билейтін; д)Билемек; е)Билейді; 6. Болымды етістікті табыңыз. а)Көрмейді; в)Келген жоқ; с)Келмес, д)Бермес; е)Оқыды; 7. Түбір етістікті табыңыз. а)Барғыз; в)Жи; с)Сөйлет; д)Айтыстыр; е)Келтір. 8. Тұйық етістіктің сөйлемдегі қызметін белгілеңіз. Жақсының қасиеті - жарастыру, Жаманның қасиеті -таластыру. а)Толықтауыш; в)Бастауыш; с)Анықтауыш; д)Баяндауыш; е)Пысықтауыш; 9. Болымсыз етістік жұрнағы бар тұйық етістікті көрсетіңіз. а)Бармау; в)Баққызу; с)Келу; д)Жүргізу; е)Терісу; 10. Жедел өткен шақ етістікті табыңыз. а)Көрді; в)Көр; с)Көреді; д)Көргіш; е)Көрмек; 11. Есімшенің септелген түрін көрсетіңіз. а)Береке, немере; в)Күліп, барғансың; с)Сонау, аналардың; д)Оқуға, сенімен; е)Береріме; 12. Тұйық етістік жұрнағын көрсетіңіз. а)-еу; в)-ау; с)-і; д)-ы; е)-у; 13. Дара етістікті сөйлемді көрсетіңіз. а)Ертегі тыңдағанды жақсы көремін; в)Ол жығылып қалды; с)Марат күліп жіберді; д)Еңбек етсең, есейерсің; е)Табиғат - біздің досымыз; 14. Етістіктің болжамды келер шақ түрін табыңыз. а)Қарамақпын, в)Қарағансың; с)Қарармын; д)Қарама; е)Қарадым; 15. Етістіктің сұрағын табыңыз. а)Не істейді?; в)Қанша? Қайда?; с)Неге? Кім?; д)Кім? Не?; е)Қандай? Не?; 16. Есімше тұлғасындағы сөзбен тіркескен етістікті табыңыз. а)Кең жайлау; в)Айтқаны келер; с)Атты адам; д)Мөлдір өзен; е)Алтын сағат; 17. Етістік райларының қанша түрі барын табыңыз. а)6; в)4; с)3; д)5; е)2; 18. Өздік етісті табыңыз. а)Жудырды; в)Жудыртты; с)Жуыңды; д)Жуғызды; е)Жуылды; 19. Ырықсыз етісті табыңыз. а)Танысты; в)Жуылды; с)Орынды; д)Жәбірледі; е)Айтқыз; 20. –ды, -ді, -ты, -ті – етістіктің қай шағының жұрнағы? а)Көмекші етістік; в)Ауыспалы шақ; с)Осы шақ; д)Өткен шақ; е)Келер шақ; 21. Күрделі етістікті табыңыз. а)Көбірек алды; в)Келе жатыр; с)Біршама бар; д)Жүр; е)Әзер берді; 22. II жақ көпше түрінде тұрған етістік. а)Жатырмын; в)Жатырсыз; с)Жатырсыңдар; д)Жатырсың; е)Жатырмыз; 23. Есімшелі сөзді көрсетіңіз. а)Барар, қайтқан; в)Жазғалы, оқыпты; с)Төрттен бір; д)Айта бер; е)Таны, есті; 24. Есімше тұлғасында тұрған сөзді табыңыз. а)Қарады; в)Қарайып; с)Қарапты; д)Қарайтын; е)Қарағалы; 25. Көсемшені көрсетіңіз. а)Есқали; в)Жазалы; с)Сатқалы; д)Қалы көп қыз; е)Айтқали;
Достарыңызбен бөлісу: |