Сабақтың мақсаты – оқушыларға етістік туралы жалпы мағлұмат бере отырып, олардың білімдерін ары қарай шыңдау



Дата08.09.2017
өлшемі21,14 Kb.
#31774
  • Етістік туралы
  • түсінік

Сабақтың мақсаты – оқушыларға етістік туралы жалпы мағлұмат бере отырып, олардың білімдерін ары қарай шыңдау

Заттың қимылы мен амалын, жай-күйін білдіретін сөздердің тобын е т і с т і к деп атайды.

Етістік не қылды? не істеді? қайтті? (немесе не істеп? қайтіп? не істесе? т.б. ) деген сұрақтарға жауап береді.

Мысалы: Көп ойласаң, дана боласың, көп ойнасаң, бала боласың. Көкек көріп қарлығашты, Қиғаш келіп амандасты. Бөкеннен сұлу аңды мен көрмедім, басқаға жануарды теңгермедім.

  • Тұлғасына қарай
  • Негізгі етістік
  • Туынды етістік
  • Заттың қимылын білдіретін
  • төл етістік.Сөздің түбірі етістік
  • болады.Мысалы:кел,кет,жүр,жаз.
  • Түбір етістіктеріне және басқа
  • сөз таптарына жұрнақ жалғану арқылы
  • жасалған етістік.
  • мысалы:ой-ла,есеп-те,жу-ын
  • Құрамына қарай:
  • Дара етістік
  • Күрделі етістік
  • Бір ғана түбірден(негізгі немесе
  • туынды)тұрады.
  • Мысалы:
  • Баста,кес,тасы,тара
  • Кемінде екі сөздің тіркесуі
  • арқылы
  • жасалады.
  • Мысалы:алып кел,бара
  • жатыр еді,
  • жазып отыр.
  • Іс-әрекеттің жүзеге асу-аспауына қарай:
  • Болымды етістік
  • Болымсыз етістік
  • Іс-әрекеттің жүзеге асуын
  • білдіреді.Мысалы:
  • Баста,кес,тасы,тарады
  • Іс-әрекеттің болмауын,жүзеге
  • аспауын білдіреді.Негізгі және
  • туынды етістікке –ма,ме,па,
  • пе,ба,бе жұнақтарының жалғану
  • арқылы,немесе жоқ,емес,
  • сөздерінің тіркесуі арқылы
  • жасалады.
  • Мысалы:келме,санамады,
  • өшірген емес,өшірген емес.
  • Мағынасына қарай:
  • Салт етістік
  • Сабақты етістік
  • Өзінің алдынан табыс
  • септігіндегі сөзді қажет
  • етпейтін етістік.Мысалы:
  • Үйге кел,үйден шық,үйде отыр.
  • Алдындағы сөздің табыс
  • септікте тұруын қажет ететін
  • етістік.
  • Мысалы:хатты оқы,
  • ақшаны сана,есепті шеш.

Етістіктің мағыналық ерекше түрлері:

  • Есімше.
  • Көсемше.
  • Бірде есім сөздердің,бірде
  • етістіктің қызметін атақаратын
  • етістіктің түрін есімше дейміз.
  • Жұрнақтары:
  • 1)-ған,ген,қан,кен:ал-ған,кел-ген
  • 2)-ар,ер,р:бар-ар,жүр-ер,болымсыз
  • етістік+с жұрнағы:оқыма-с.
  • 3)-атын,етін,йтын,йтін:жаз-атын,
  • өр-етін,
  • 4)-мақ,мек,пақ,пек,бақ,бек:бар-мақ
  • Бірде үстеудің,бірде етістіктің
  • қызметін атқаратын етістіктің
  • түрін көсемше дейміз.
  • Жұрнақтары:
  • 1)-а,е,й:бар-а-ды,
  • 2)-ып,іп,п:ез-іп
  • 3)-ғалы,гелі,қалы,келі:ал-ғалы,
  • бас-қалы.
  • Ескерту:көсемшенің
  • -ғалы,гелі,қалы,келі жұрнағы
  • жіктелмейді.

Етіс. Іс-қимылдың орындалуында орындаушының қатысы қандай екенін білдіреді.Оның 4 түрі бар.

  • 1.Өздік етіс
  • (Орындаушы өзі)
  • 2.Өзгелік етіс
  • (Орындаушы өзге біреу)
  • 3.Ырықсыз етіс
  • (орындаушы белгісіз)
  • 4.Ортақ етіс
  • (орындаушы көп)
  • Қимылды орындаушы өзі істейді.
  • Қимылды өзге біреуге орындатқызады.
  • Қимылдың орындаушысы айтылмай ,іс-әрекет өздігінен жасалғандай көрінеді.
  • Қимылды орындаушысы біреумен бірлесіп,орт ақтасып істейді.
  • Түбір етістікке –ын,
  • Ін,н жұрнақтары жылғану арқылы
  • жасалады.
  • Етістікке –дыр,дір,
  • тыр,тір,ыр,ір,ғыз,
  • гіз,,қыз,кіз,т,сет ж жалғануы арқылы жасалады.
  • Етістікке
  • 1)-ыл,іл,л:
  • 2)-ын,ін,н ж жалғану арқылы жасалады.
  • Түбір етістікке
  • -ыс,іс,с
  • Ж жалғану арқылы жасалады.
  • Жу-ын-ды,ки-ін-ді
  • Марат шапшаң киінді.
  • Жаз-дыр,айт-қыз,көр-сет
  • 1)аудар-ыл-ды.
  • 2)ал-ын-ды.
  • Шөп шабылды.
  • Жаз-ыс-ты,оқы-с-ты.

Етістіктің шақтары Іс-қимылдың уақытын білдіретін етістіктің тұлғасы.

  • Осы шақ.
  • Сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекетті білдіреді.
  • Нақ осы шақ
  • Дәл сөйлеп тұрған сәттегі іс-
  • әрекетті білдіреді.
  • 1.Жалаң нақ осы шақ жатыр,отыр,
  • жүр,тұр салт етістіктерінің жік-
  • телуі арқылы жасалады.
  • Мысалы:жатырмын,отырсың,
  • Тұрсыз
  • 2.Күрделі нақ осы шақ-а,е,й,ып,іп,п,
  • оған жатыр,отыр,жүр тұр +ж.ж
  • жалғану арқылы
  • Мысалы :бар-а жатырмын,кел-іп
  • отырсың.
  • Ауыспалы осы шақ
  • Күнделікті,дағдылы болып жатқан
  • Іс-қимылды білдіреді.
  • Етістікке –а,е,й+жіктік жалғауы
  • Жалғануы арқылы жасалады.
  • Мысалы:Күнде сабаққа бар-а-мын.
  • Келер шақ.
  • Сөйлеп тұрған уақыттан кейін болатын іс-әрекетті білдіреді.
  • Болжалды келер шақ-
  • Іс-қимылдың келешекте
  • болатынын дәл
  • көрсетпей,болжай ғана
  • біледі.
  • етістік+ар,ер,р+жіктік
  • жалғауы жалғану арқы-
  • лы жасалады.
  • Мысалы:ертең сабаққа
  • бар-ар-мын.
  • Мақсатты келе шақ
  • Іс-қимылдың келе-
  • шекте мақсат етіле
  • орындалатынын
  • білдіреді.
  • Етістік+(-мақ,мек,
  • пақ,пек,бақ,бек)+(-шы
  • ші)+жіктік жалғауы
  • арқылы жасалады.
  • Мысалы:ертең
  • Сабаққа бар-мақ-шы
  • мын.
  • Ауыспалы келер шақ
  • алдағы уақыта
  • болатын іс-қимылды
  • білдіреді.
  • етістік+(-а,е,й)жіктік
  • жалғауы арқылы
  • жасалады.
  • Мысалы:ертең
  • сабаққа бар-а-мын.
  • Өткен шақ.
  • Сөйлеп тұрған уақыттан бұрын біткен іс-әрекетті білдіреді.
  • Жедел өткен шақ-
  • Іс-қимылдың жуық
  • арада болғанын
  • білдіреді.
  • етістік+ды,ді,ты,ті+
  • жіктік
  • жалғауы жалғану арқы-
  • лы жасалады.
  • Мысалы:кеше сабаққа
  • бар-ды-м.
  • Бұрынғы өткен шақ
  • Іс-қимылдың жалпы
  • болғанын
  • білдіреді.
  • Етістік+(-ған,ген,
  • қан,кен,ып,іп,п)
  • +жіктік жалғауы
  • арқылы жасалады.
  • Мысалы:кеше
  • сабаққа бар-ған-
  • мын.
  • Ауыспалы өткен шақ
  • Сөйлеп тұрған
  • уақытқа дейін дағдылы
  • болып тұрған
  • іс-қимылды
  • білдіреді.
  • етістік+(-атын,
  • етін,йтын,
  • йтін)+жіктік
  • жалғауы арқылы
  • жасалады.
  • Мысалы:күнде
  • сабаққа бар-атын-мын.

Етістік

  • Етістік
  • 1. Етістіктің нақ осы шақ түрін көрсетіңіз.
  • а)Білмек болды; в)Келіп еді; с)Айтқан болатын; д)Оқып отыр; е)Ойнап кетер;
  • 2. Күрделі етістікті сөйлемді көрсетіңіз.
  • а)Байқаусызда сүрініп кетті; в)Пойыз уақытында келді; с)Келетін күні-ертең; д)Сара қуанды; е)Жиырма-тақ сан;
  • 3. Етістіктен етістік тудырып тұрған жұрнақты табыңыз.
  • а)Бұрғы; в)Тарсыл; с)Ойпат; д)Құйыл; е)Баспасөз;
  • 4. Бұйрық райлы етістікті табыңыз.
  • а)Келсе игі еді; в)Келіңдер, келсін; с)Барсам, болса; д)Келермін, бара жатырмын; е)Алса екен, естігей еді;
  • 5. Етістіктің ауыспалы келер шақ жасап тұрған түрін табыңыз.

а)Билер; в)Билеген; с)Билейтін; д)Билемек; е)Билейді; 6. Болымды етістікті табыңыз. а)Көрмейді; в)Келген жоқ; с)Келмес, д)Бермес; е)Оқыды; 7. Түбір етістікті табыңыз. а)Барғыз; в)Жи; с)Сөйлет; д)Айтыстыр; е)Келтір. 8. Тұйық етістіктің сөйлемдегі қызметін белгілеңіз. Жақсының қасиеті - жарастыру, Жаманның қасиеті -таластыру. а)Толықтауыш; в)Бастауыш; с)Анықтауыш; д)Баяндауыш; е)Пысықтауыш; 9. Болымсыз етістік жұрнағы бар тұйық етістікті көрсетіңіз. а)Бармау; в)Баққызу; с)Келу; д)Жүргізу; е)Терісу;

10. Жедел өткен шақ етістікті табыңыз. а)Көрді; в)Көр; с)Көреді; д)Көргіш; е)Көрмек; 11. Есімшенің септелген түрін көрсетіңіз. а)Береке, немере; в)Күліп, барғансың; с)Сонау, аналардың; д)Оқуға, сенімен; е)Береріме; 12. Тұйық етістік жұрнағын көрсетіңіз. а)-еу; в)-ау; с)-і; д)-ы; е)-у; 13. Дара етістікті сөйлемді көрсетіңіз. а)Ертегі тыңдағанды жақсы көремін; в)Ол жығылып қалды; с)Марат күліп жіберді; д)Еңбек етсең, есейерсің; е)Табиғат - біздің досымыз; 14. Етістіктің болжамды келер шақ түрін табыңыз. а)Қарамақпын, в)Қарағансың; с)Қарармын; д)Қарама; е)Қарадым; 15. Етістіктің сұрағын табыңыз. а)Не істейді?; в)Қанша? Қайда?; с)Неге? Кім?; д)Кім? Не?; е)Қандай? Не?;

16. Есімше тұлғасындағы сөзбен тіркескен етістікті табыңыз. а)Кең жайлау; в)Айтқаны келер; с)Атты адам; д)Мөлдір өзен; е)Алтын сағат; 17. Етістік райларының қанша түрі барын табыңыз. а)6; в)4; с)3; д)5; е)2; 18. Өздік етісті табыңыз. а)Жудырды; в)Жудыртты; с)Жуыңды; д)Жуғызды; е)Жуылды; 19. Ырықсыз етісті табыңыз. а)Танысты; в)Жуылды; с)Орынды; д)Жәбірледі; е)Айтқыз; 20. –ды, -ді, -ты, -ті – етістіктің қай шағының жұрнағы? а)Көмекші етістік; в)Ауыспалы шақ; с)Осы шақ; д)Өткен шақ; е)Келер шақ;

21. Күрделі етістікті табыңыз. а)Көбірек алды; в)Келе жатыр; с)Біршама бар; д)Жүр; е)Әзер берді; 22. II жақ көпше түрінде тұрған етістік. а)Жатырмын; в)Жатырсыз; с)Жатырсыңдар; д)Жатырсың; е)Жатырмыз; 23. Есімшелі сөзді көрсетіңіз. а)Барар, қайтқан; в)Жазғалы, оқыпты; с)Төрттен бір; д)Айта бер; е)Таны, есті; 24. Есімше тұлғасында тұрған сөзді табыңыз. а)Қарады; в)Қарайып; с)Қарапты; д)Қарайтын; е)Қарағалы; 25. Көсемшені көрсетіңіз. а)Есқали; в)Жазалы; с)Сатқалы; д)Қалы көп қыз; е)Айтқали;



Достарыңызбен бөлісу:




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет