-сурет. a) s-s, ә) s— р, б) р—р, в)

ІІІ.

Егер химиялык байланыс бір түрлі (немесе электрте-рістіктері бірдей) атомдардың арасында түзілсе, олардың электрон бұлттарының қаптасуынан түзілген электрон тығыздығы (электрон бүлттарының каптасу аймағы) ядролардың как ортасында (сим-метриялы) орналасады. Түзілген байланыс ковалентті полюссіз болады. Мысалы, этан Н₃С—СН₃ молекуласындағы коміртек атомдары арасындағы байланыс полюссіз.

Байланыс электртерістіктері әр түрлі, бірақ электртерістіктерінід айырмашылыктары үлкен емес элемент атомдарының арасында түзілсе, онда байланыс ковалентті полюсті болады.

Химиялық байланыстьщ щындыгы байланыс түзетін атомдар ядроларының қашыктығы нанометрмен (нм) Ядролар жақын орналаскан сайын химиялық бай­ланыс берік болады.

Байланыс беріктігінің өлшемі — байланыс энергиясы. Байланыс энергиясы осы байланысты үзуге жүмсалатын энергия молшерімен анықталады (кДж/ моль). Байланыстың еселігі артқан сайын ядро-аралық қашыктық қыскарады да, байланыс энергиясы өседі.

Байланыстьщ багытталуы. s-орбитальдан баска электрон орби-тальдары өзара бұрыш жасап орналасады да, кеңістікте белгілі бір бағыты болады. Байланыстьщ бағытталуы молекуланың кеңістікте орналасуын, пішінін анықтайды. Аммиак молекуласының пішіні — төбесінде азот атомы орналаскан дүрыс пирамида төрізді болатынын білесіңдер. Сутектік байланыс бос электрон жүбы бар, электртерістігі үлкен атомдармен байланыскан сутек атомы арасында түз. оттек пен сутек арасындағы электрон тығыздығы оттекке ығысып, оттек атомы жартылай (салыстырмалы) теріс, ал сутек атомы жартылай он зарядка ие

δ^- δ⁺

...0—Н— О—Н-О—Н- 0—Н—

III 4.Мынадай қосылыстар: НС1, Н₂0, СО, Н.,СО₃ молекулаларының құрылыс формулаларын жазып, электрон тырыздығы қай элемент атомдарына қарай ығысатындығын көрсетіңдер.

ІV. Үйге§ 2,5 оқу

11-сынып. Жаратылыс . Химия

2. Органикалық заттар туралы дүние танымын арттыру.

3. Ғылымқұштарлыққа, еңбектенуге тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқалар.

Сабақтың пәнаралық байланысы: геометрия,физика

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кітаппен жұмыс.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

І. Амандасу. Сабақ құралдарын түгелдеу.Сабақтың мақсатымен жоспарымен таныстыру.

ІІ. Жаңа ұғымдар.Реакциялардың жіктелуі. Химиялық байланыстың айырылуы:гомолитті;гетеролитті. Бөлшектер:бос радикалдар; электрофильдер; нуклеофильдер. Реакциялардың механизмдері: радикалды; иондық.

1. Орынбасу реакциялары. Бастапкы молекуладагы атомныц (не атомдар тобыньщ) орнын баска атом (не атомдар тобы) басып, жаңа молекула түзіледі:

СН₄ + HONO₂→ СН₃NO₂+ н₂о

метан нитрометан

2. Қосылу реакциялары. Екі немесе одан да көп заттардан бір жанд зат түзіледі. Көміртек каңкасы бар бастапкы молекулаға баска атом не атомдар тобы қосылады:

С₂Н₆+С1₂→ СН₂С1-СН₂С1 + н₂дихлорэтан

3. Айырылу (ыдырау)реакциялары. Бастапқы органикалық косылыстан кұрылымы карапайым бірнеше зат түзіледі (бастапкы молекуладан атомдар тобы үзіледі): CH₄ →C + 2H₂

4. Изомерлену (қайта топтасу )реакциялары. Реакциялардың бүл түрлерінде реакцияга түскен заттың молекулалық формуласы өзгермейді, атомдар мен атом топтарының молекула ішіндегі байланысу реті өзгеріп, жаңа зат түзіледі:

бутан - изобутан

5. Тотыгу және тотыцсыздану реакциялары. Тотығу реакциясы көміртектің өзінен электртерістігі үлкенірек элементпен (галоген, оттек, т.б.) жаңа байланыс түзуі аркылы жүреді.

-4+1 -2+1 -2+1

СН, + [О] -> СН₃ОН

метан метанол

Жану реакциясы тотығу реакциясыныц жиі ұшырасатын түрі.

Тотықсыздану реакциясы барысында көміртек атомының тотығу дәрежесі кеміп, жаңа С—Н байланыстар түзіледі. О кұмырска альдегиді

6. Полимерлену реакциялары. Құрамында еселі байланысы бар қарапайым заттар — мономерлер бір-бірімен қосылып, кұрамы күрделі жоғары молекулалы қосылыс — полимер түзеді:полиэтилен

Коваленттік байланыстың үзілу механизмі екі түрлі өтуі Гомолитті механизм, Симметриялы үзілген жағдайда химиялык байланыс түзген электрон жұбы (электрон тығыздығы) ажырап бөлініл, радикалдар түзіледі:

А : В→ А∙ + В∙

Жұптаспаған электрондары бар бөлшектер бос радикалдар деп аталады. Бос радикалдар түрақсыз ж/е химиялық айналуларға тез түсетін атомдар немесе бөлшектер.

Молекулага СХ бос радикалмен (А-) шабуыл жасағанда, жаңа молекула мен жаңа радикал түзіледі:

С : X + А∙ -----> СА + Х∙

Мұндай орынбасу реакцияларын радикалды орынбасу деп атап, S_R деп белгілейді (S латынша "substitutio" — орынбасу). Метанның хлорлану реакциясы радикалды орынбасу механизмі бойынша жүреді:СН₄ + С1₂→ СН₃∙∙ + НС1

Оң зарядты бөлшектер электрофилъдер ("электронға ынтык" деген мағынаны білдіреді) немесе электронакцепторлар деп аталады. Электрофильді реагенттерге катиондар мен бөлінбеген бос орбиталь-дары бар молекулалар жатады,

ІV. Үйге§ 2,6 оқу.

V.

1. Органикалық заттарда химиялық байланыстынң қандай түрі жиі кездеседі және себебі неде?

3. Химиялық байланыстардың беріктігінің өлшем бірлігі қандай?

4. Оттек пен сутек атомдарының электрон орбитальдарының қаптасуын көрсе-тіп, су молекуласы кұрылысының сызбанұсқасын бейнелеңдер НОН=104°.

5. δ -байланыс қалай түзіледі? Әр түрлі жағдайларына мысалдар келтіріп, электрон орбитальдарын сызып түсіндіріңдер. Бұл екі байланыстың қайсысы берік?

6. Метанның СН₄ азоттың N₂ хлорметанның СН_аС1 молекулаларында қанша δ -ж/е π-байланыетар болады? Құрылымдық формулаларын жазып, бейнелеп көрсетіндер.

7. Коваленттік байланыстың қандай сипаттамаларын білесіңдер?

8.Электртерістік ұғымын еске түсіріп, С—С1, С—-Н, С—О, 0—Н, N—Н арасындағы байланыстарда электрон тығыздығы кай атомға қарайығысатындығын көрсетіңдер.

9.Молекулалык формулалары келтірілген қосылыстардың: СН₄, С₂Н₆, С₃Н_8,С₆Н₁₄, СН₃ОН, C₂H₅OH, СН₃ОСН₃ қайсысы сутектік байланыс түзе алады ?

11-сынып. Жаратылыс .

Cабақтың тақырыбы: Органикалық қосылыстардың жіктелуі.Номенклатурасы.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды органикалық қосылыстармен таныса отырып, оларды

номенклатурасы бойынша атау тәсілдерін оқып үйрену.

2. Органикалық заттар туралы дүние танымын арттыру, ойлау қабілетін

дамыту.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

І. Амандасу. Сабақ құралдарын түгелдеу.Сабақтың мақсатымен жоспарымен таныстыру.

ІІ.Көмірсутектер — құрамына тек қана екі элемент: көміртек пен сутек атомдары. кіретін органикалық қосылыстар.

Алифатты (ашық тізбекті)				Циклді (тұйық тізбекті)
Қаныққан	Қанықпаған			цикло-алкандар Сnн2n	ароматты (арендер) Сnн2n-6
Алкандар С2н2п+2	Алкендар Сnн2n	Алкадиендер Сnн2n-2	Алкиндер Сnн2n-2

көмірсутектердің көміртек атомдары тізбектеліп сызықты немесе тармақталып жалғасады, ал циклоалкандар мен ароматты көмірсутектердің молекулаларында көміртек атомдары тұйық цикл (сақина) түзе байланысады.

Көміртек атомдарының арасындағы байланыстардың түріне (дара, кос, үш еселі және ароматты) карай қаныққан, қанық-паган жөне ароматты болып үш топка бөлінеді

(ИЮПАК) халықаралық атауы кеңінен колданылады. Оны ресми жүйелеу (систематикалық)

ІV. Үйге§ 2,7оқу.

5. 
   НВr мол-ның электрондарының суретін салып, коваленттік байланыстың түзілуін ж/е үзілуін түсіндір
   

11-сынып. Жаратылыс . Химия. 28.09.

таныстыру.

2. Органикалық заттар туралы дүние танымын арттыру.

3. Ғылымқұштарлыққа, еңбектенуге тәрбиелеу.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

ІІ. Жаңа ұғымдар.Парафиндер.Гомологтар.Гомологтық қатар.Көміртек атомдары (біріншілік, екіншілік, үшіншілік).Изомерлену.

Енді метанның мысалында алкандардың жалпы формуласын пайдаланып есептеу жүргізейік. Жалпы формуладағы C_nH_2ttf2, п—көміртек атомының санын кәрсететін бүтін сандар. Көміртек атомының саны бірге тең болғанда (п=1), сутек атомынын саны 2п+2 =2^-1+2 = 4 болады да, ең карапайым органикалык қосылыс, канықкдн кемірсутек — метанның молекулалық формуласы СН₄ шығады.

н-алкандардың гомологтық қатары, радикалдары жөне мүмкін болатьш изомерлер саны

Алкандардың изомерлері

1 2 3 4 5