-сынып. Жаратылыс . Химия. Cабақтың тақырыбы

11-сынып. Жаратылыс . Химия.

реакцияларымен таныстыру.

2. Химиялық реакцияның түрлерін ажыратып, тотығу-тотықсыздану

реакцияларының электрондық баланыс құру және ғылыми тұрғыда негіздей

алу қабілетін дамыту.

3.Ғылымқұштарлыққа,ұйымшылдыққа тәрбиелеу.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.
І. Амандасу. Сабақ құралдарын түгелдеу.Сабақтың мақсатымен жоспарымен таныстыру.

ІІ.Органикалық химияда сн₂ = сн₂ + н₂ → сн₃ - сн₃ (гидрлену)

сн₂ = сн₂+ н₂о→ С₂Н₅ ОН этанол (гидраттану)

nсн₂ = сн₂ → (— СН₂ — СН₂ —)_n полиэтилен (полимерлену)

Бұларға карама-қарсы жүретін дегидрлену, дегидраттану, деполимерлену реакциялары, керісінше, айырылу реакциясы болып саналады:

СН₄ + С1₂ → СН₃С1+ НС1

хлорметан

С₆Н₆ + Вг₂→ С₆Н₅Вг+ НВг

Органикалык заттар мен бейорганикалык заттар арасында бейтараптану реакциясы: СН₃СООН+ КОН → СН₃С00К +Н₂О

реакция нөтижесінде түзілетін әлсіз көмір қышқылының газға ыдырауы:

2СН₃СООН + СаСО₃→ (СН₃СОО)₂ Са + СО₂↑ + Н₉0

ионданбайтын өлсіз кремний кышқылының бөлініп шығуы жатады: 2СН₃СООН + K₂Si0₃ →2СН₃СООК + H₂Si0₃↓

2. Атом дар дың тотығу дәрежесі өзгере жүретін реакциялар.

Мүндай реакцияларды тотыгу-тотыцсыздану реакциялары деп атайтыны белгілі. Мысалы, альде-гидтерді сутекпен тотықсыздандыру:

ал кышқылға айналуы үшін тотыксызданып, 2 электронды береді. Әдетте, органикалык химияда электрондар қосып алуға ынталы тотықтырғыш бөлшекті (молекула, ион) электрофилъді реагенттер, ал керісінше, электрондарды бөліп беруге дайындарын нуклеофилъді реагенттер деп жалпы атаумен атайды.

Орг. реакцияға қатысқан тотықтырғыш пен тотықсыздандырғыш атомдарды іздеп жатпай-ак бастапқы реагенттің молекуласын ақыргы өнімге айналдыру үшін қажетті оттек атомының санын есептеу аркылы теңестіреді. Мысалы, этанолды калий перманганатымен тотықтырып, сірке кышқылына айналдырғанда (біздің теңдеуде СН₃СООК), бастапқы реагентке С₂Н₅ОН бір ғана оттек атомы косылып, екі сутек атомы бөлініп кететінін байкау оңай. Ал 2 сутек атомын байланыстыру үшін тағы да бір оттек атомы кажет болатынын ескерсек, әрбір этанол молекуласы тотығу үшін 2 оттек атомы керек

3. Жылу эффектісімен сипатталатын реакциялар. жылу бөле жүретін реакцияларды экзотермиялық, ал жылу сіңіре жүретіндерді эндотермиялық. Термохимиялық теңдеудің ерекшелігі — берілген реакцияның жылу эффектісі таңбасымен қоса энтальпия түрінде АН (дельта аш) жеке көрсетіледі. 2С₂Н₂+ 5О₂ = 4СО₂+ 2Н₂О ∆Н ═ -2610 кДж.

Көбіне химиялық реакцияның жылу эффектісін табу үшін

Егер 1 моль метанды ыдыратып, кайтадан бастапкы жай заттарға айналдыру қажет болса, оған сырттан 90,9 кДж жылу беруге тура келеді, себебі:

СН_4(г) = С_(к) + 2Н_2(г) ∆Н = +90,9кДж.

Жалпы алғанда, кез келген реакцияның жылу эффектісін реагент­тер мен өнімдердің стандартты түзілу энтальпиясын пайдаланады. Өйткені ол барлық өнімдердің түзілу жылуынан барлық реагенттердің түзілу жылуын азайтқандағы айырмаға тең:

∆Н _{х.р =} ( Σ∆Н ^о_{түз.өнім} ─ Σ∆Н ^о_{түз. реагент.})

Ал органикалык химияда реакцияның жылу эффектісін реа­генттер мен өнімдердің жану энтальпияларын пайдаланып табады. Онда АН⁰ мөнін есептеу үшін, керісінше, реагенттердің жану энталь-пиясынан өнімдердің жану энтальпиясын шегеруге тура келеді:

∆Н _{х.р =} ( Σ∆Н ^о_{түз. реагент} ─ Σ∆Н ^о_{түз өнім..})

4. Қайтымсыз реакция кезінде реагенттер өзара түгелдей әре-кеттесіп, өнімдерге айналады, 2С₂Н₂+5О₂ = 4СО₂+ 2Н₂О

Қайтымды реакция нөтижесінде процесс тура және кері бағытта да жүре алады, яғни реагенттердің әрекеттесуі өнімдерді берсе,кері өнімдер әрекеттесіп бастапқы реагенттер шығады.

ІІІ.

1. Берілген алмасу реакцияларының молекулалық теңдеуін аяктаңдар. Олардың қыскарған иондық теңдеулеріне сүйеніп, не себептен бір багытта жүретінін түсіндіріңдер:

СН₃СООН + Са(ОН)₂ →

НСООН + Na₂Si0₃ → →

2. Мынадай тотығу-тотыксыздану реакциясын электрондық баланс өдісімен және реагенттен өнімге айналуға тиіс оттек атомдарының көмегімен теңестіріңдер:

СН₃ОН + KMnO₄ + H₂SO₄ → НСООН + MnSO₄ + K₂SO₄ + H₂O

3. Көміртек пен сутектен 3,2 кг гме.тан алғанда бөлінетін жылуды есептеп шығарыңдар.
ІV. Үйге § 1.1-1.3 оқу.

V. 1.Химияляқ реакцияның түрлеріне мысал келтір.

2. Тотығу тотықсыздану реакцияларына мыфсал карточкамен жұмыс.

3. Жылу эфектісін табуға арналған реакциялар. Мысал келтір.

4. Қайтымды қайтымсыз реакцияларды ажырату. Мысал келтір.

11-сынып. Жаратылыс . Химия.

туралы ілім негіздерін қайталап еске түсіру.

2. М.И,Усанович тоериясы бойынша қышқылдар негіздер, тұздарды ғылыми

тұрғыда реакция теңдеумен дәлелдей алу қабілетін дамыту

3.Ғылымқұштарлыққа,ұйымшылдыққа, ұқыптылыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: слайдтар., сызба-нұсқалар, трек-сызбалар,карточкалар.

Сабақтың құрал-жабдықтары: реактивтер: қышқыл,тұз,негіздер.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Математика, физика,тарих.

Сабақтың әдісі: кітаппен және карточкамен жеке жұмыс.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

І. Амандасу. Сабақ құралдарын түгелдеу.Сабақтың мақсатымен жоспарымен таныстыру.

ІІ. Қышқылдық қасиетке сулы ерітіндіде түзілетін оксоний ионы жауапты: H₂SO₄+ 2Н₂О ↔ 2Н₃О⁺_(гидр)+ SO₄^2- _(гидр)

Негіздік қасиетке судың әсерінен электролит диссоциациялан-ғанда бөлінетін гидроксид ионы ие болады:

Са(ОН)₂↔ Са²⁺_(гидр)+ 2ОН^-- _(гидр)

Сулы ортадагы қышқылдық-негіздік әрекеттесу дегеніміз—оксоний мен гидроксид иондарының бірін-бірі бейтараптауы. Мысалы: Н₃ОС1 + КОН = КС1 + 2Н₂О

21Бейтараптанудың кысқарған иондық теңдеуі:

Н₃О⁺ + ОН^-+2Н₂О

кышқыл Н₃О⁺ мен негіз ОН~ өрекеттесіп, әлсіз электролит еріткіштің молекуласын береді

Дания ғалымы Бренстед ұсынған протондық теория бойынша өзінен протон бөле алатын белшекті (молекула не ион) қышцыл, ал протон қосып алатын бөлшекті негіз деп атайды.

Қыпщылдык-негіздік әрекеттесуді бейнелейтін протолиттік реакцияның жалпы түрі:

НА + В ↔ ВН⁺ + А^-

қыш. I негіз II қыш. II негіз I

Реагент ретінде алынатын қышкыл мен негіз бірін-бірі бейтарап-таганда, өнім ретінде жаңа қышқыл мен жаңа негіз түзетінін керсетеді.

с₂н₅он+ HC1↔ с₂н₅он⁺ + C1^-

негізII қыш. I қыш. II негіз I

Қышкылдық-негіздік әрекеттесудің ең озық теориясын әлемге әйгілі химик Қазакстан Республикасы Ұлттық ғылым акаде-миясының академигі М. И. Усанович 1939 жылы ұсынған. Усанович теориясы бойынша қышқыл өзінен катион (протон) бөлетін немесе анион (электрон) қосып алатын бөлшек. Ал негіз, керісінше, өзінен анион бөліп немесе катион косып алатын бөлшек. Қышкыл мен негіз әрекеттесіп бірін-бірі бейтараптағанда, түз түзіледі. Мысалы

HNO₃+н₂о ↔ Н₃О⁺ + N0^-₃

Өйткені мүндағы өнім — түз — оксоний нитраты қышкыл-катионнан Н₃0⁺, негіз-анионнан NO₃ қүралған. Дел осылайша басқа да катион мен анионнан тұратын күрделі заттар, мысалы, гидроксид-тер: LiOH, КОН, Ва(ОН)₂, т.б., түздар: КС1, Na₂SO₄, A1₂(SO₄)₃, т.б. бәрі де тұздарға жатады.

│

Н

Н₂О + Р₂О₅ ═ Н₃РО₄

түздардың екідайлық қабілеті болатыны мынадай

ВаС1₂ + Na₂SO₄ = BaSO₄↓ + 2NaCl реакцияның мәні:

Ва²⁺ + SO^2- = BaSO₄↓

қыш негіз тұз

Усанович теориясы тотығу-тотықсыздану реакцияларына да қышкылдык-негіздік әрекеттесу түрғысынан қарауды ұсынады. Электрон беруші тотыксыздандырғыш — негіз, ал қосып алушы тотыктырғыш — қышкыл қызметін аткарады.

2СН₃СООН+ Mg= (CH₃COO)₂Mg + Н₂↑

қышкыл негіз тұз

металл өз электронын беріп, тек негіздік қасиет көрсетеді. Егер металл тотыксыздандырғыш болса, хлор молекуласы тотыктыр-ғыш ретінде тек кышкылдық касиетке ие болады:

2ё

Са + С1₂→ СаС1₂

Усанович теориясы бойынша қарапайым негіз — металдың, карапайым кышкыл — бейметалдың күшін сипаттау үшін иондану энергиясы (J) мен электрон тарткыштык энергиясын (Е) пайда ланады.

Берілген протолиттж реакция теңдеулерш аяқтап, қышқыл I — негіз I, қышқыл II — Heгiз II болатын бөлшектерді астына жазып керсетіңдер:

4. НСО₃ + ОН ^- ↔ 5. СН₃СООН + С₂Н₆ОН ↔

V. 1.Химияляқ реакцияның түрлеріне мысал келтір.

2. Тотығу тотықсыздану реакцияларына мыфсал карточкамен жұмыс.

3. Жылу эфектісін табуға арналған реакциялар. Мысал келтір.

4. Қайтымды қайтымсыз реакцияларды ажырату. Мысал келтір.

11-сынып. Жаратылыс . Химия.

айқындау.Органикалық заттар ,олардың табиғатта таралуы,түрлері,жіктелуі

2. Органикалық заттар туралы дүние танымын арттыру,білімдерін толықтыру.

3. Органикалық қосылыстардың адам өміріндегі маңызы,тұрмыста қолданылуы

және зиянды жақ тары туралы түсініктерқалыптастыру.

Іздемпаздыққа,алғырлыққа ,ұйымшылдықққ тәрбиелеу.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

І. Амандасу. Сабақ құралдарын түгелдеу.Сабақтың мақсатымен жоспарымен таныстыру.

ІІ. Қазан университетінің профессоры Александр Михайлович Бутлеров 1861 жылы негізін қалаған органикалық қосылыстардың химиялық құрылыс теориясы:

А. М. Бутлеров молекуладағы атомдардың байланысу ретін заттын химиялық құрылысы д а.

Молекул-ғы атом-ң байланысу реті көрсетілген хим. формулақұрылыс формуласы деп аталады

Кольбе Адольф Вильгельм Герман (1818—1884) Неміс химигі. Төртхлорлы көміртекті элементтерден синтездеуге болатынын (1843 ж.) дәлелдеді. Карбон кышкылдарының тұздарынан электрохимиялық жолмен қаныккан көмірсутектерді электролиздеп алу әдісін ашты (Кольбе реакциясы). Екіншілік жөне үшіншілік спирт-тердін болатынын болжады. Кекулемен катар көміртектід төрт валенттгі екендігін айтты. Радикалдар теориясын қолдады.

(1828-1886)Орыс химигі. Органикалық қосылыстардың химиялық құрылыс теориясынын негізін қалады. Теорияға сүйене отырьш біркатар жаңа косылыстарды болжап, тұңғыш рет синтездеді. Көптеген органикалық қосылыстардың изомерленуін болжап түсіндірді (1864 ж.). Қанықпаған көмірсутектердің полимерлену реакциясың ашып, жоғары молекулалық қосылыстарды синтездеу жолын тапты. Этиленді гидраттау арқылы этил спиртін алуды. Қантты заттарды сйнтездеуді алғаш жүзеге асырды. "Органикалық химияны толық оқуға кіріспе" оқулығын жазды (1864 ж.).

Құрылымдық формулалардағы атомдардың арасындағы сызықшалар коваленттік байланыс түзуші электрон жұбын көрсетеді.

Н Н н н

Н:С:С:О:Н Н-С-С-О-Н

.. .. │ │

Н Н н н

н-с-о-с-н Н-С-С-О-Н

н н н н

диметил эфирі кайнау темп. — 23,7 С этил спирті кайнау темп. +78,3"С

3. молекуладағы атомдар мен атом топтары бір-біріне өзара қалай? Жоғарыда қарастырылған диметил эфирі мен этил спиртінің құрамын салыстырсақ спирт молекуласындағы оттек атомымен бай­ланыскан сутектің қасиеті көміртекпен байланыскан сутектердің қасиеттерінен өзгеше. Электртерістігі үлкен оттек атомының әсерінен тек оттекпен байланыскан сутек қана белсенді металдармен орынбасу реакцияларына түсе алады:

2С₂Н₅ -ОН + 2Na-----> 2С₂Н₅ONa + Н₂↑

Диметил эфирі мен этил спиртінің мысалында келтірілген күры-лымдык формулалары аркылы жалғасып түрған атомдар бір-біріне өсер ететіндіктен, заттардың касиеттері (физикалык та, химиялык та) өзгеше болатынын білдіңдер. Органикалык химиямен кеңірек танысканнан кейін өздерің де күрылымдык формулалары бойынша заттардың қасиеттерін болжай аласындар.