Сабақтың тақырыбы: Алкиндер. Құрылысы. Изомериясы. Номенклатурасы

1.Алкендерден алкадиендердің айырмашылығы неде? (еселі байланыстарының санында)

2.Диендер деп қандай көмірсутектерді атайды? (құрамында екі қос байланысы бар , жалпы формуласы — С_n Н_2n-2 болатын қанықпаған көмірсутектер)

3.Диендерге қандай реакциялар тән? (қосылу, полимерлену)

4.Алкадиендерді ашқан кім? (С.В. Лебедев 1932 жылы)

5.Каучук нешеге бөлінеді? Қайдан алынады? (табиғи, синтездік)

6.Каучукқа қандай физикалық қасиеттер тән? (катты зат, майысып, созылады, суды, газды, электр тогын өткізбейді, суда ерімейді.)

7.Резеңкені каучуктан тәжірибе жүзінде қалай алуға болады? (каучукті күкірт қосып, вулканизациялап )

8.Каучуктың өзі көп қолданылмай, негізінен резеңкеге айналдырылатыны неліктен?

9.Егер күкірт резеңкеге қажетті мөлшерден көбірек қосылса, қандай зат алынады? (эбонит)

10.Алкадиендердің сапалық реакциясы қандай? (броммен)

Жаңа сабақты түсіндірмес бұрын ацетиленнің ашылу тарихын таныстыра отырып, проблемалық сұрақ беремін. Оқушылар сұрақты 9- сыныпта өткен материалдарын еске түсіріп, табады.

Қазіргі кезде кең қолданылатын кальций  карбидін  неміс химиигі Ф. Велер 1862 жылы кездейсоқ ашты.  Ол қалай болды? Велер калцийді әктен көмір қатысында тотықсыздандырып алмақшы болады. Нәтижесінде химик ешқандай металдық қасиеті жоқ қандай да бір күйген массаны алады. Өкінген Велер ол массаны қорадағы қоқысқа керексіз өнім ретінде  лақтыра салады. Жаңбыр жауған кезде Велердің лаборанты өзі лақтырып тастаған тасты массадан газ бөлініп жатқанын байқады. Ол газ Велерді қызықтырды.

 

СаО+3С→СаС₂  + СО

Яғни, бүгінгі сабағымыз алкиндер және оңың маңызды өкілі ацетилен жөнінде болмақ.

Сабаққа эпиграф «Ғылыми жаңалықтар мен болжамдардың шегін көру мүмкін емес» Д.И.Менделеев

І топ Алкиндердің құрылысы мен изомериясы

ІІ топ Алкиндердің номенклатурасы мен алынуы
Алкиндер – құрамында бір үш еселі байланысы бар жалпы формуласы  С_nH_2n-2 болатын қанықпаған көмірсутектер.  Құрамында үш байланысы бар ең қарапайым көмірсутек – этин немесе ацетилен С₂H₂. Оның химиялық формуласын ұсынған – П. Бертло.(1860 жылы) Бірінші мүшесі ацетиленнен С₂H₂ басталатындықтан, алкиндер ацетиленді көмірсутектері деп те аталады.

Алкиндерде үш байланыс жанындағы көміртек атомы  sp-гибридтенген күйде болады. Көміртектің екі гибридтенген орбитальдарының біреуі сутек атомының  s-орбиталімен, келесісі екінші көміртек атомының  sp-  гибридтенген орбиталімен  σ-байланыстар түзуге жұмсалады да, ацетилен молекуласындағы атомдардың бәрі  180°С бұрыш жасап, бір түзудің бойында орналасады. Ацетилен молекуласындағы екі көміртек атомының арасындағы үш байланыстың біреуі  σ-, екеуі  π- байланыстан тұрады.

Ацетиленнің изомерлері:

Көміртегі қаңқасы бойынша: НС≡С–СН₂–СН₂–СН_{3      пентин — 1}

НС≡С–СН(СН₃)–СН_{3   3-метилбутин — 1}

Еселі байланыс орны бойынша: НС≡С–СН₂–СН_{3     бутин — 1}

Н₃С –С ≡ С–СН_{3     бутин — 2}

Класаралық :  НС≡С–СН₂–СН_{3      бутин — 1}           Н₂С=СН–СН=СН_{2   бутадиен – 1,3}

Алканданды дегидрлеп:  CH₃–CH₃ → 2H₂ + CH≡CH

Табиғи газдан  (метаннан) : 2CH₄ → 3H₂ + CH≡CH

Кальций карбидінен: CаС₂ +H₂O → Ca(OH)₂ + С₂H₂↑

Галогентуындылардан: CH₃–CHCІ–CH₂CІ + 2КОH → CH₃– С≡СН + 2КСІ + 2H₂O
V. виртуалды зертхана

VІ. «Қанағат» тапсырмасы:  Салыстыру кестесін толтыр:

Салыстыру түрі	Этан	Этилен	Ацетилен
Гибридтену түрі	sp3	sp2	sp
Байланыс түрі	σ-байланыс	σ-байланыс, π-байланыс	σ-байланыс, екі  π-байл
Байланыс ұзындығы	0,154 нм	0,134 нм	0,120 нм
Байланыс беріктігі	350 кДЖ/моль	620 кДж/ моль	810 кДж/моль
Құрылысы	тетраэдр	жазықты	сызықты

 

VІІ. «Талап»  тапсырмасы:   Номенклатура бойынша атау

1. СН₃ – СН₂ - СН₂ – С ≡СН

2.СН ≡ С - СН₂– СН – СН₃
                               ∣          ∣
                           СН₃ СН₃

3. СН₃ – С ≡ С – С Н₂– СН₃

С

∣

С

∣

С

VІІІ. «Терең ой» тапсырмасы   Есеп бұрышы

Құрамында 25% қоспасы бар 500 кг кальций карбидінен ацетиленнің қандай көлемін (қ.ж.) алуға болатынын есептеңдер.      

Ацетиленнің жану реакциясының термохимиялық теңдеуі бойынша: 2С₂Н₂ + 5О₂= 4СО₂ + 2Н₂О+ 2600 kДж