Сабақтың тақырыбы: Әскери коммунизм саясатынан Жаңа экономикалық саясатқа көшу
жүктеу/скачать 295,55 Kb.
|
Ашық сабақ әдістер
1. АбулхаироваҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ «ӨРЛЕУ» БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ФИЛИАЛЫ АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ ТАРИХ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛ АҚТӨБЕ,
1 ӘОЖ 373
А 16 Пікір жазғандар: Аймукатов А.Т.–п.ғ.к., «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы»
Давлеткалиева Е.С. – п.ғ.к., «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Ақтөбе облысы бойынша ПҚБАИ кафедра меңгерушісі «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының филиалы Ақтөбе облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының 06.01.2020 жылғы сараптау кеңесінің № 38 хаттамасы шешімінің негізінде баспаға ұсынылды. А 16 Г.Е. Абулхайрова - «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Ақтөбе облысы бойынша ПКБАИ аға оқытушысы, п.ғ.м., Ж.Қ.Қуанова - Ақтөбе облысы,
Шұбақұдық мектеп гимназиясының тарих пәні мұғалімі - Тарих сабағында оқушылардың коммуникативтік дағдыларын қалыптастыру. Мұғалімдерге арналған әдістемелік құрал.-Ақтөбе: «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалының баспа бөлімі, 2020 ж.- 62 б. ISBN 978-601-7954-51-2 Әдістемелік құралда мұғалімнің коммуникативтік мәдениетінің кәсіби
шығармашылық пен ізгілендіру бағытындағы көрінісінің (ойлау, бірлескен іс- әрекет, сөйлеу мәдениеті, өзара қарым-қатынас мәдениеті, педагогтың коммуникативтік қарым-қатынасының) нәтижесі көрсетілген. Оқушы бойындағы коммуникативті дағдыларды қалыптастырудың приниптері, жолдары және нәтижелері жіктелген. Сонымен қатар, қазіргі мұғалімнің оқу - тәрбие үдерісіндегі коммуникативтік дағдыларды қалыптастырудағы іс-әрекеттері әдістемелік құралда көрініс тапқан. Әдістемелік құрал мектеп, колледж педагогтеріне және педагогикалық оқу орындарының студенттеріне арналған. ӘОЖ 373
ISBN 978-601-7954-51-2 «ӨРЛЕУ» БАҰО» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ ФИЛИАЛЫ АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ, 2020 2 КІРІСПЕ Елімізде орта білім беру мазмұнын жаңарту шеңберінде білім беру үдерісінің құрылымы мен мазмұнына өзгерістер енгізілуде. Осындай жаһандану заманында жас ұрпақтың жаңаша ойлау қабілетін, белсенділігін арттыру, білімге деген құштарлығын ояту, алған білімін өмірде оны қолдана білу, отансүйгіштік қасиетін одан әрі дамытуға бағыттау ұстаздың басты міндеті болып табылады. Осы орайда мұғалімнің коммуникативтік мәдениетінің кәсіби қызметіне әсері мол. Оқытушының әлеуметтік- педагогикалық іс-әрекетінде жеке дара шығармашылық пен ізгілендіру бағытындағы көрінісінің (ойлау, бірлескен іс-әрекет, сөйлеу мәдениеті, өзара қарым-қатынас мәдениеті, педагогтың коммуникативтік қарым-қатынасының) алатын орны ерекше. Жаңаша білім беру жағдайында ұстаз білім алушылардың талғамына орай оқушының өзін-өзі жетілдіруге, рухани қазынасын байытуға, рухани-адамгершілікті, азаматтық жауапты тұлға қалыптастыруға бағыттап отыруы қажет. Білім мен ақпарат үстемдік құрған білім беру жүйесінде бүгінгі маманның құзыреттілігін, яғни өз саласы бойынша ой-пікірінің қалыптасуын, кәсібилігін, өмірдің өзгермелі жағдайына бейімділігін, оған сай өз білімін пайдалану ғана емес, оны қажеттілікке қарай толықтыруды талап етеді. Осы мақсатта оқушылардың ішкі мүмкіндіктерін ашып, тілдік және мәдени әсер, мінез-құлық пен дағдының қалыптасуына оңтайлы әсер ететін» оқу-әдістемелік құрал табысты оқуға жетелейтін көмекші құрал болып табылады. «Тарих сабағында оқушылардың коммуникативтілік дағдыларын қалып- тастыру» әдістемелік құралында берілген сабақ жоспарларындағы мақсат пен оған жетудің жолдары оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес қойылған. Жоспардағы бағалау критерийлері, зейінді шоғырландыруға арналған жаттығу- лары, оқушылардың ойлау дағдыларының деңгейі, «Мәңгілік Ел» құндылық- тары да тақырыпқа сай таңдалды. Оқу жоспарында оқушылардың білімін саралау мақсатында ізденуге, зерттеушілік қабілеттерін шыңдауға, дәйектер келтіруде қолжетімді ресурстарды таңдап алынды. Жаңартылған білім мазмұны бағдарламасы аясында оқушылардың сыни тұрғыда ойлау қабілетін арттыру мақсатында тиімді стратегияларды қолдана білу орасан зор шеберлікті талап етеді. Атап айтқанда, диалогтік оқыту, проблемалық және ақпараттық түсіндір- мелі шығармашылық тапсырмалар енгізілген. Мұғалімнің оқушылармен жұмыстанған уақытында ойлау, пайымдау, ақпаратты ұғыну, бағалау, талдау мен жинақтау сияқты дағдылардың болуы олардың сыни тұрғыда ойлауына жетелейтін іс-әрекеттері әдістемелік құралда айқын көрініс тапқан. Интербелсенді оқу/оқыту диалогтік оқытуға негізделетіндіктен, авторлар әдістемелік құралда диалогтік оқыту әдісіне нақты тоқталған. Оқушы бойындағы коммуникативті дағдыларды қалыптастырудың приниптері, жолдары және нәтижелері жіктелген. Сонымен қатар, қазіргі мұғалімнің оқу - тәрбие үдерісіндегі коммуникативтік дағдыларды қалыптастырудағы іс- әрекеттері әдістемелік құралда бірізді жіктелген. Әдістемелік құрал мектеп, колледж педагогтеріне және педагогикалық оқу орындарының студенттеріне арналған. 3 1. МҰҒАЛІМНІҢ КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІ Соңғы кезде «қарым-қатынас» терминімен қатар, «коммуникация» термині қолданыста жиі пайдаланылып жүр. Алғаш рет «коммуникация» термині (латынша communication, communicare – ортақтастыру, жеткізу, әңгімелесу) ХХ ғасырдың басында ғылыми әдебиеттерде пайда болып, екі негізгі жалпы теориялық құрылым ретінде шетел зерттеушілері арқылы қарастырылды: 1) бихевиоризм (коммуникацияның негізі жүйе ретінде тіл емес, тікелей кез-келген адамды тәрбиелеуге болатын дыбыстары) бұл әдістің өкілі Д.Уотсон); 2) коммуникация символикалық интеракционализм (персонализм- дербестік) тұлға ішкі метафизикалық қабілеті арқылы өз бойында басқа біреудің сезімдерін ашу болып табылады, бұл әдістің өкілі Дж.Г.Мид). Қазақстандық зерттеушілердің кейбіреулері жоғарыда көрсетілген коммуникацияның екі әдісімен сәйкес келетін, тілдік коммуникация мен техникалық коммуникацияны бөліп айтады. Техникалық коммуникация – ақпараттарды қабылдауға және жіберіп отыруға мүмкіндік туғызатын құралдардың жиынтығы.Бұл коммуникацияның компоненттері: 1)хабарлама жібергіш; 2)хабарлама жеткізгіш; 3)байланыс арнасы; 4)қабылдауыш; 5)хабарлама алушы. Тілдік коммуникация - хабар жіберушіні, хабар алушыны, олардың әңгімелесу барысы және тілдің бөлігі ретінде хабарламаны енгізуге болады. Коммуникациялық бағыт адам өмірінің түрлі саласымен байланысатын сөйлеуді үйретуге бағындырылады. Коммуникативтік мәдениет дегеніміз – мәдениет, білім беру алаңында тиімді орнығу үшін, әлеуметтік ортаға тез сіңу үшін, кәсіби іс-әрекетінде өз білімін жетілдіру және өзін дұрыс көрсете алуындағы адамның жүйелік мінездемесі. Коммуникативті мәдениетке жатады: -қоғамдағы мәдениет; -жеке адамның мәдениеті; -кәсіби іс-әрекетінің мәдениеті. Қоғамда информациялық коммуникация - әрекеттестікке, ынтымақтастық- қа, түсінісушілікке көп мән береді. Сондықтан да коммуникативті мәдениеттің рөлі қарқынды даму мен адамның қоршаған ортамен ізгілікті қарым – қатынасына баламаланады.Сонымен бірге білім беру саласында педагог тұлғаларға да кәсіби мәдениетінің жоғары болуына талап қояды.Ол дегеніміз: адамилық құндылық, этикалық және адамгершілік жауапкершілігіне қатысты. Коммуникативті мәдениетке сөйлеу мәдениеті мен қарым – қатынас мәдениеті жататындықтан коммуникативті қарым-қатынас әрбір педагогке қажет. Қазіргі замандағы мұғалімнің комуникативтік мәдениеті ол ізгілендіру бағытындағы жеке-дара және күрделі әлеуметтік жүйе. 4 Мұғалімнің коммуникативтік мәдениеті - бұл оның кәсіби қызметі мен міндетінде, әлеуметтік- педагогикалық іс-әрекетінде жеке дара шығармашылық пен ізгілендіру бағытындағы көрінісі. Атап айтқанда ойлау, бірлескен іс-әрекет, сөйлеу мәдениеті, өзара қарым-қатынас мәдениеті, педагогтың коммуникатив- тік қарым-қатынасының нәтижесі. Педагогтің мәдени қарым-қатынасы: этикалық, шыншылдық, шынайы және сенімділік қарым-қатынасы, адамға деген сенім, балаға деген махаббат пен сыйластық, бірлескен іс-әрекет атқаруға қабілеті, ұжыммен жұмыс істей білуі, оқушының ата-анасымен дұрыс қарым- қатынас жасай алуы. Кәсіби компоненті: таңдаған мамандығына деген тұрақты қызығушылығы, оқу- тәрбиелеудегі әдіс-тәсілді дұрыс қолдана алуы, баланың психологиясын білуі, өз пәнін жетік білуі, эрудиция, дауыс пен ымның болуы. Психологиялық компоненты: педагогикалық ойлау, қиялдау, бақылау, ерік-жігер, сабақ берудегі қызығушылығы, шығармашылығы, уайымдау қабілеті, оқушының жеке тұлғасына қатысты іс-әрекеттің нақтылығы. Осы орайда, мұғалім оқу мен тәрбие үдерісін бір бірімен бөліп жармай қатар алып жүргенде ғана оқыту оң нәтиже беретіндігін еске сала кеткен жөн. Оқытушының оқу тәрбие процесінде атқаратын тағы бір маңызды коммуникативтік қызметі: • оқушылар арасында өзара қарым-қатынас қалыптастыру, ұжымға үйренуге, қатарларының арасында өзін қанағаттандыратын статусқа ие болуға көмектесу; • "оқушы-оқушы, оқушы-ата-ана, ата-ана-оқушы арасындағы өзара қолайлы байланысты орнату; • оқушылардың қоршаған ортамен қолайлы қатынас орнатуы; • ұжымда әр оқушыға қолайлы психологиялық ахуал орнатуға үлес қосу. Педагогтің коммуникативті мәдениетін дамытуға педагогикалық тренинг, әлеуметтік-психологиялық тренинг (танымдық, эмоционалдық, кәсіби бағытта жүзеге асады), интерактивті семинар, коммуникативті түзету әдістемесі, коммуникативті шығармашылық және коммуникативті философия әсер етеді. Педагог коммуникативті мәдениетін дамыта отырып өзіне не алады? Білімділікті, ұсталықты, берекелілікті, жауапкершілікті, және іскер сапаларын яғни, кәсіби білімін жетілдіре алады. Қазіргі заман талабына сай педагог оқыту –тәрбиелеу барысында коммуникативті мәдениетті іс-әрекет арқылы ғана адами құндылықтарды дамыта отырып жеке тұлғаның бойына сіңіруі қажет. Сонда ғана жеке тұлға мына өзгермелі заман талабына төтеп бере алатын тұлға болмақ. 5 2. КОММУНИКАТИВТІ ДАҒДЫЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПРИНИПТЕРІ Әр сабақта үйренуші оқытудың басқа да қатысушыларымен араласып (шәкірттер мен ұстаздар), коммуникативтiк қарым-қатынас процесiнiң белсендi мүшесiне айналады. Мұндай қарым-қатынаста әрбiр шәкірттің өзiндiк өмiр тәжiрибесiнiң алатын орны ерекше. Сол себепті оқу мазмұны қандай да бiр абстракциялы тақырыпқа иек артпай, оқушылардың өмiр тәжiрибесiне негiзделсе, оқу процесі оқушы тарапынан қызығушылық пен ықылас туғызатындығы сөзсiз. Білім деген тек дағды мен білік қана емес, сонымен бірге адами қасиет екендігін ізгілікке зәру ХХ ғасыр кеш түсінді. Біз - адамбыз және де күніміз тек қана адамдармен болмақ, демек білімнің басты мазмұны - адамгершілік қасиеттерге баулу болып табылатын шығар? Кезінде Абайдың да басты өмірлік қағидасы «Адам бол!» емес пе еді? Адами қасиет болмаса, қалғанның бәрі де бос, даурықпа сөз. Тамаша философ Иммануил Канттың өмірлік қағидасы келесідей болған: «Адам әрқашан да мақсат болып, ешқашан құрал болмауы керек». Бұл сөздер бойынша дүниеде барлығы да адам үшін, оның игілігі үшін жасалуы шарт, алайда адамның қолымен немесе адамның арқасында белгілі бір мақсатқа жетуге тырысу - адамгершілікке жатпайды. Біз бар ұмтылысымызды адамдарға, яғни қоғам игілігіне бағыштауымыз керек: өміріміздің ең басты қағидасы – басқалар үшін өмір сүру болмай ма?! Олай болса, оқытуда да барлық әрекетті осы идеямен байланыстырып, оның төңірегіне шоғырландырған жөн. Бүгінгі күні педагогикада білім алу мен қоғам мүдделері тығыз қарым- қатынаста қабылданады. Мұндай көзқарас бойынша қандай да болмасын білім қоғамда өмір сүріп, әлеуметтік проблемаларды шешумен тығыз байланыста болуы керек. Бұл ұстанымның екі атауы бар: оның бірі - «Сыни сауаттылықты дамыту», ал екіншісі - «Қоғамға қызмет жасау негізінде білім беру» (қараңыз: Ч.Темпл /2005, Д.Рован және В.Видович, Дж. Тейлор, Дж.Хербек және К.Бейер, Э.Бек, Х.Моулд). Бұл екі атау да мазмұн жағынан бір-біріне ұқсас, бірін-бірі толықтырады, бір-бірінің дамуы мен жалғасы болып табылады, сол себепті де оларды бір ұғымды білдіретін терминдер деп түсінген дұрыс. «Сыни сауаттылық» ұғымының пайда болуы бразилиялық педагог Паоло Фрейренің есімімен байланыстырылады (Ч.Темпл, 2005, Э.Бек). Мамандығы бойынша заңгер болғанына қарамастан, П.Фрейре Сан-Паулу қаласында әлеуметтік төменгі сатыда тұрған қала кедейлерінің сауатын ашу жұмысын өз өмірінің басты мақсаты ретінде санаған: аш-жалаңаш, қайыр сұраған дәрежедегі адамдарды осындай тағдыр шырмауынан, қоғамның жаншуынан азат ету үшін ең бірінші мезетте олардың сауатын ашу керек болды. Әрине бұл сауаттылық біздің санамызға әбден сіңіп кеткен хат танып, жазу-оқу-санаққа үйрету ғана емес, сонымен бірге өмір жерге тұқыртқан осын- дай адамдардың құлдық, ырықсыздыққа үйреншікті, кім болса соған тәуелді болып кеткен санасын өзгерту еді. Бұл адамдарды тіпті сөйлеуге де үйретіп, 6 сөздің өзіңнің қандай да болмасын мұң-мұқтаждарың мен мүдделеріңді басқаларға жеткізудің құралы екендігіне көздерін жеткізу керек еді. Мұндай адамдарды үйреткенде, оларға білімді абстрактылы түрде таныстырған тиімсіз еді: бұл білімді олардың түсіне қоюы екіталай. Сол себептен де Паоло Фрейре нақты мәселелер мен өмір туындатқан күнделікті проблемаларды мысал түрінде келтіріп, олардың нақты шешу жолдарын қарастырған жөн деген байламға келген. Бұл жердегі ең басты мәселе осы адамдардың өздері әлеуметтік сатының ең төменгі баспалдағында тұрғандығын мойындап, оның себептерін анықтап, тығырықтан шығатын жолдарды іздестіру еді. Басқаша сөзбен айтқанда, өз болмысы туралы ой-толғаныс, рефлексиялық көзқарас пен нақты проблемаларды шешу, яғни сананы ояту қажет болды (Н.Кравченко, 2002). П.Фрейре «Өмірді оқыту/үйрету керек, өмірмен оқу/үйрену керек», - деп тұжырымдайды. Сондықтан да балаларды көркем әдебиетті оқытуға үйрету жеткіліксіз, оларды күнделікті өмірде ойып орын алған мәселелерді шешуге үйрету керек дейді бразилиялық педагог. Ал ол үшін саясаткерлердің сөздерін, әлеуметтік қызметтердің жұмысын, тіпті жарнамаларды дұрыс түсініп, оларға әлеуметтік әділдік тұрғысынан тиісті баға беруге үйрену/ үйрету керек. Басқаша айтқанда, үйренуде/үйретуде өмірге бағытталу керек. Ал сыни сауаттылық пен қоғамға қызмет арқылы оқыту теориялары білімді өмірлік проблемаларды шешуге арналған құрал деп түсінеді. «Білім деген не?» десек, шындығында да ол - абстрактылы ұғым емес, білім - нақты білік пен дағды. Шәкірт басына (миына) орасан зор көлемде мәлімет жинап алып, олардың өмірде не үшін керектігін және қалайша қолданылатындығын білмей жүрсе, ондай білімнің қажеті қанша? Ондай «білімпаздың» қолынан келетіні жалғыз ғана нәрсе: ол қандай да болмасын мәселе бойынша өзін хабардар екендігін көрсетіп, барша жұртты білгіштімен таңқалдырады. Мұндайда келесідей сұрақтың тууы да ықтимал: «Бұл білім бе, жоқ әлде тек есте сақтау қабілеті мен жадының керемет үлгісі ме? Білім сонда тек осы үшін ғана керек пе?» Жоқ, білім - өмірде өз қажетін таба алатын білік пен дағды. «Не нәрсеге үйренсек те, оның барлығы да өмірмен тығыз байланыста болғаны абзал»,- деп тұжырымдайды жоғарыда аталған оқыту теориялары. Сонымен, оқу/оқытудың да, әрбір ұстаздың да басты мақсаты – қоғамға игі өзгерістер енгізуге құштар және де осындай әрекет қолынан келетін азаматтарды қалыптастыру болуы керек. Ал оған жетудің ең тиімді жолы - әр сабақта нақты өмір туындатқан проблемаларды шешу. Философтардың пайымдауы бойынша, бүгінгі күнгі адамзаттың ең басты проблемасы - өгейсіну, жатсыну. Қоғам дамыған сайын адам өзінің ұжымдық сипатынан айрылып барады: егерде бастапқыда адам өзін ұжымның мүшесі мен бөлігі ретінде қабылдап түсінсе, ендігі күні адам патриархалды, яғни ұжымдық санадан арылып, өзін толыққанды өмір иегері ретінде сезінеді. Адам бүгінде өзін ұжымның бөлігі ретінде қабылдамайды: бұл ұстаным мүмкін оны еркіндік пен тәуелсіздікке әкелетін де шығар. Алайда адам өзінің психикасына терең бойлаған бұрынғы қорқыныш пен үрейден тіпті де арылмаған. Айырмасы сол, 7 егер ұжымдық дәуірде адам табиғаттан қорықса, қазіргі өзіндік (индивидуалды) заманда адам өзі қалыптастырған қоғамнан қорқуда. Оның бойындағы бұрынғы үрей мен қорқыныш жоғалып кетпей, тек өзгеру мен трансформацияға ұшырап, басқа қалыпқа ғана енген. Адам бәрібір қазір де қорқуда, үрейленуде. Бұрын ол табиғат алдындағы қорқынышымен ұжыммен бірігіп күрессе, енді адам қоғам алдында жалғыз қалған. Сондықтан адамдардың бір-бірімен адами тұрғыдан қоян-қолтық қарым-қатынас құруы керек, бір-бірімен шынайы диалог жасауы керек. Ал мұндай әрекеттерге үйрену бірінші кезекте интербелсенді оқу/оқыту процесінде жүзеге асырылады.Төмен кестеде оқушы бойындағы коммуникативті дағдыларды қалыптастырудың приниптері , жолдары және нәтижелері көрсетілген: Не нәрсеге Қалай үйрену/үйрету Не үшін үйрену/үйрету керек? керек? үйрену/үйрету керек? 1. Қағидалық 1. Өздігімен 1. Адам болу үшін, мәселелер «Үйрету мүмкін емес, тек тұлға болу үшін - өмір сүруге үйрену ғана ықтимал» деген Бұл адамның ең басты - адам болуға қағиданы ұстана отырып, міндеті мен мақсаты. - ешкімге де тәуелді өздігімен үйрену. Адам үшін басқалар болмауға, өзіндік 2. Белсенді әрекеттер да ең басты мақсат тұрғыдан әрекет арқылы және құндылық болуы жасауға Білім тек белсенді әрекеттер- керек. Өмірдің басты - маман болуға ді қолдану арқылы ғана заңдылығы «Кім - өмір бойы үйрене игеріледі. болу?» емес, «Қандай білуге 3. Бірлесе болу?» 2. Нақты білік пен Білімді жекелей емес, бірлес- 2. Азамат болу үшін дағды кен (жұп, шағын топ, аудито- «Біз» есімдігі «Мен» - ақпаратты таңдап, рия құрамында) жағдайда жа- есімдігінен анағұрлым оны өздігінше игере салған жұмыс пен әрекеттер жоғары, ал қоғам мүд- білу, өз мұқтаждығы- арқылы игерген тиімді. делері жеке бастың на пайдалана білуге 4. Өмірмен байланыс мүдделерінен биік - ойлай білуге, арқылы екендігін қабылдау ойлануға Қандай да болмасын пән керек. - ізденуге, жаңалық (тақырып) өмірде туындаған ашуға проблемаларды шешуге 3. Маман болу үшін - қандай да болмасын бағытталады Өздігімен өмір бойы мәселе бойынша өзін- 5. Рефлексия арқылы үйрене білу, жалпы дік түсінік, пікір, Философиялық адами құндылықтарды көзқарас қалыптасты- («Мен кіммін? Қандаймын? ұстану, ра білуге Қайда бара жатырмын? Ме- фундаменталды және - тиімді қарым- нің өмірімнің мәні мен мақса- кәсіби білік, машық, қатынас құра білуге ты қандай?») және танымдық дағды, құзырлықтарды - дұрыс таңдау жасап, («Мен не білемін? Мен не үй- меңгеру шешім қабылдай рендім? Бұл білім маған қа- білуге жет пе? Мен бұл білімді қа- 8 - өмірде туындаған лайша қолдана аламын? Мен проблемаларды шеше тағы да не білгім келеді? Мен білуге оны қалайша білемін?) сұрақ- тар төңірегінде ой қозғау. 3. КОММУНИКАТИВТІК ДАҒДЫЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ Дәстүрлі оқытуда басты мақсат «нәтиже» болып, ұстаз өзінің барлық күш- қайратын «үйретуге» бағыттайды, шәкіртті қорытынды нәтижеге ең қысқа жол- мен жетелеуге тырысады. Мұнда оқытудың нәтижелігі бірінші кезекте ақпарат- пен байланыстырылады: үйрету процесі оқушыға ақпарат «беруге» бағыттала- ды, оны жаңа мәліметпен қамтамасыздандырумен шектеледі. Дәстүрлі оқытуда білім беру процесі көп жағдайда оқушының сабаққа «таза парақ» (tabula rasa) күйінде келіп (немесе іші қуыс ыдыс секілді), мұғалімнің оны сабақта біліммен «толтырумен» айналысатын құбылыс деп түсініледі. Шәкірт сабақта ғана жаңа білім алып, сабақтан кейін оны бекіту жұмысымен ғана айналысты. Ал интербелсенді оқу/оқыту басты назарды «процеске», яғни үйрену процесінің өзіне, оқушылардың «қалай» және «қандай әдіс-тәсілдер арқылы үйренетіндігіне» аударады. Мұндағы мақсат - оқушылардың өзара белсенді әрекеттер арқылы өздігімен білім игеруінде, оны ізденуінде, құрастыруында. Мұндай сабақтарға шәкірттер «таза парақ» күйінде келмей, алдын-ала дайындалып келеді, олар сабақ басында тақырып бойынша өз түсініктері мен пікірлерін келтіріп, әрі қарай оларды дәлелдеу жүйесін құрады, пікірталас жүргізеді, өзге пікірлерді тыңдап, балама көзқарастарды ескереді. Басқаша сөзбен айтқанда, шәкірт өмірде әр адамға қажетті білік-дағдыларды қалыптастырады. Ал сабақтан кейін сол білімдерін өздігімен дамыта түседі. Сол себепті де интербелсенді оқу/оқытуда үйренушілер келесідей әрекеттерді атқаруға дайын болуы керек: - бірлескен жұмыс, -танымдық, коммуникативтік, әлеуметтік тұрғыдан белсенділік таныту, - бастамашылдық, - кері байланыс жасау, - проблема шешу, шешім қабылдау. Интербелсенді оқу/оқыту барысында үйренушілер әрқашанда белсенді бо- лып, өзіндік пікір қалыптастырып, өз ойларын дұрыс жеткізе білуге, өз көқара- сын дәлелдеуге, пікірталас жүргізуге, басқаларды тыңдауға, өзге пікірді сый- лауға және онымен санасуға үйренеді. Мұндай сабақтарда бір ғана дұрыс жауап болмайды, өйткені басты мәселе дұрыс жауапты табуда емес, керісінше үйрену- шінің жеке тәжірибесіне негізделген іздену процесінің өзі болып табылады. Интербелсенді оқу/оқыту келесі жұмыс түрлері мен әрекеттер арқылы жүзеге асырылады: - бірлескен жұмыстар (жұптық, топтық, бүкіл аудиторияның), - жеке және бірлескен зерттеу жұмыстары, 9 - рөлдік және іскерлік ойындар, - пікірталастар, - ақпараттың әртүрлі көздерімен жұмыс жасау (кітап, лекция, Интернет, құжаттар, мұражай, т.б.), - шығармашылық жұмыстар, - кейс-стади, - презентациялар, - компьютерлік оқыту бағдарламалары, - тренингтер, - интервью, - сауалнама, т.б. Интербелсенді оқу/оқыту бірлесе үйрену идеяларын ұстанғандықтан, бұл жерде әсіресе бірлескен топтық жұмыс әдістерінің маңызын баса айту керек: олар өзін-өзі мен басқа адамдарды танудың тиімді құралы болып табылады, дүниетаным қалыптастырып, тұлғаның өзіндік дамуы мен басқалардың іс- әрекеттері мен олардың себептерін түсінуге ықпал жасайды. Топтық жұмыстар барлық үйренушілердің жұмысқа белсене қатысуын қамтамасыз етеді. Мұндай жұмыста шәкірттер өздерінің коммуникативтік дағдыларын (тыңдай білу, ортақ шешім қабылдау, жанжалдарды болдырмау) іс жүзінде қолданады, өздері «ойнап шығады». Бірлесе үйренуде әрбір үйренуші танымның (оқу, үйренудің) ортақ мағынасына және қорытынды нәтижесіне өз үлесін қосып, басқалармен өзінің білгенімен, идеяларымен, ойларымен алмасады, тиімді нәтижеге (білімге) қандай бірлескен үйрену әрекеттері арқылы жете алатындығын анықтайды. Мұндай қарым-қатынастағы бірлескен әрекеттер бірін-бірі жақтыру, өзара сыйласымдық пен қолдау атмосферасында өтіп, тек қана жаңа білім игеруге жағдай жасап қана қоймай, сонымен бірге таным процесін ынтымақтастық пен бірлесу деңгейлеріне көтереді, яғни қарым-қатынас пен оның негізгі нысаны диалогты танымның басты құндылығына айналдырады. Сонымен интербелсенді оқу/оқытудың келесідей идеялары мен қағидаларын келтіруге тұрарлық: - Үйрету мүмкін емес, тек үйрену ғана ықтимал. - Білім дайын күйде берілмейді, ол тек игеріледі. - Білім игеру тек белсенді әрекеттер арқылы ғана жүзеге асырылады. - Оқу/оқытудың негізгі мазмұнын «не нәрсеге оқу/оқыту» емес, «қалай оқу/оқыту» құрайды: білік, дағды, машық, құзырлық, білімді игеру практикасы. - Өмір бойы үйрене білу. - Білім тек өзіндік тұрғыдан игеріледі, өйткені «білім» дегеніміз жеке адамның қандай да болмасын мәселе мен проблема, ақпарат пен мәлімет бойынша құрастырған ойы, идеялары, пікірі, көзқарасы, түсінігі, дәлелдері, уәждері, тұжырымы. Ал оқу/оқыту - үйренушінің «МЕН-і» бірінші орынға қойылатын процесс. - Білім бірлескен әрекеттер арқылы игеріледі: үйрену/оқу – коммуникативтік процесс. 10 - Білім дегеніміз өмірде қажетті және қолданбалы мәселелер болғандықтан, білім игеру процесі практикаға (күнделікті өмірге) негізделуі керек. - Оқу/оқытудың негізі - өмір сүруге үйрену/үйрету. - Оқу/оқытудың негізгі мақсаты – адам болуға үйрену/үйрету. - Оқу/оқыту дегеніміз диалог, ал диалог – адамгершілікке үйренудің ең тиімді әдісі. - Білім мазмұны үйретушінің талаптарымен айқындалмай, үйренушінің мұқтаждары мен мүдделерінен туындайды. - Оқу/оқыту қоғамға қызмет жасау идеясы арқылы жүзеге асырылады. - Әр сабақта үйренуші тұлғасында конструктивизм, оптимизм, позитивизм секілді жағымды қасиеттердің дамуына ықпал жасау керек. - Рефлексия - дүниетаным мен өзін-өзі танудың негізгі тәсілі, рефлексиялық тұлға қалыптастыру - оқу/оқытудың негізгі мақсаты. Коммуникативтік дағдыларды қалыптастыру жолдары интербелсенді оқу/оқыту бірлескен әрекеттерге негізделеді. 4.ҚАЗІРГІ МҰҒАЛІМНІҢ ОҚУ - ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕГІ КОММУНИКАТИВТІК ДАҒДЫЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ӘРЕКЕТІ
Білім игеру процесінің негізгі проблемаларының бірі ұстаз қызметімен байланысты. Мұнда мәселе келесідей сұраққа қандай жауап беруде болып отыр: «Ұстаз кім: «үйретуші» мен «білім көзі» ме, әлде «үйрену процесін ұйымдастырушы», «менеджер», «үйренуге жағдай жасаушы» ма? Бүгінгі күнгі білім жүйесі үйренушіцентристік қағидаларды ұстанғандықтан, оқу/оқытуда басты тұлға шәкірт болып саналады. Егерде болашақ өмірде кезігетін нақты проблемалар мен қиыншылықтардың қандай болатындығы туралы ешкімнің де дерегі жоқ болып, қазіргі аласапыран, күнделікті өзгеріп отырған дүниеде олар жайында тіпті болжам жасаудың өзі де неғайбыл және қажеті шамалы дүние болса, онда оқыту процесінде басты салмақты ұстаздан шәкіртке ауыстырған жөн: үйренуші оқыту процесінің басты тұлғасына (субъектіне) айналуы тиіс. Шәкірт өздігімен үйренуі керек, сонда ғана оның білімі толығады, солай ғана ол білімді өз өмірінде қолдана алады. Шәкірт бұрынғы бәлсенді (пассив) күйден (әдетте сабақта оқушы/студент тек мұғалімнің/оқытушының айтқаны мен оқулықта берілгенді бұлжытпай орындайды емес пе?) белсенді әрекеттерге көшуі қажет. Шәкірт өздігімен және басқалармен бірлесе білім ізденіп, оны қандай тиімді әдіс-тәсілдер арқылы меңгеретінін шешіп, бұл білімнің өз өміріне қалайша қажетті болатындығын айқындауы керек. Бұл ұстаным мұғалімнің маңызын тіпті де төмендетпейді – мұнда мәселе оның міндеттерінің түбегейлі өзгеруінде. Әрине, бұл жерде «Шәкірт ұстаздың көмегінсіз-ақ үйренеді» деп кесіп айтудың қажеті жоқ: ұстаз рөлін жоққа шығармай, оны тек басқа мазмұнға бөлеу керек. Шындығында да адам тек біреудің ықпалы мен көмегі арқылы бір нәрсені біледі емес пе? Ешкімнің 11 көмегінсіз, өздігімізше, іздену мен қателесу арқылы білімді игеретін болсақ, онда өзімізге дейінгі адамзат тәжірибесін иемдену үшін бізге қаншама уақыт қажет болар екен? Өйтпеген жағдайда шәкірт үшін адамзаттың өзіне дейінгі барлық тәжірибесін игеру қиынға түспей ме: ол өздігімен табиғаттың бұрыннан белгілі заңдарын қайтадан ашып, «Американы тауып», өздігінше «дөңгелек немесе велосипедті ойлап шығару» істерімен айналысатын еді ғой. Ал оның қажеті қаншама? Ұстаз - білім алу, оқыту процесінде міндетті түрде қажет тұлға. Алайда мәселе ұстаздың бұрынғы «үйретуші», «білім беруші», «білім көзі», «бұлжымас бедел», «оқытушы» сынды рөлдерінен бас тарту қажеттігінде. Ендігәрі педагог үйрену процесін өзара әрекеттесу деп қабылдап, өз қызметін «ұйымдастырушы», «бағыт-бағдар беруші», «жөн сілтеуші» деп түсінуі керек. Бұл өзгеріс ұстаз еңбегінің маңызын тіпті де бәсеңдетпейді, керісінше ерекше мазмұнмен толықтырады, мәртебесін асқақтатады. Педагог білім тасымалдаушыдан (қара жұмыс) - білім әлеміне жол көрсетуші дәрежесіне көтеріліп (ізгі қызмет), нағыз ұстаздық харекетті атқарушы болады. Қытайдың ғұламасы Конфуций ұстаз қызметінің маңызы туралы былай деген екен: «Егер адамдарды жеті жыл бойы жақсы адам оқытса, оларды шайқасқа жіберуге болады». Интербелсенді оқуда/оқытуда педагог үйренушілердің өзіндік таным процесін ұйымдастырушыға айналады, ол үйретпейді – үйренуге бағыт-бағдар сілтейді, өзі де әр сабақта үйренеді. Педагог - «білім көзі» емес, ол - оқушының шығармашылық жұмысы мен еңбегінің бастамашысы, ұйытқысы, оқушыны білім алудың белсенді әрекеттеріне ынталандырушы, оның үйрену процесіндегі серігі әрі үлгі тұтар тұлғасы. Оқытушы орасан зор көлемді ақпарат әлемінде оқушыға өзіндік көзқарас, түсінік пен құндылықтарды қалыптастыруда жанашыр көмекші іспеттес. Мұндай ұстанымның бірнеше себептері бар: 1. Үйренушілер арасындағы қарым-қатынас интербелсенді оқудың ең басты мәселесіне айналып, қатысушылардан өзара әрекеттесу мен ынтымақтастықты қажет етеді, ал ұстаз осындай коммуникативтік процесті ұйымдастыра білуі қажет. 2. Интербелсенді оқуда үйренушілер өз біліміне және өзгелердің біліміне деген жауапкершілікті өздеріне жүктеп алады. Сол себепті оқытушы да үйрену процесінің белсенді мүшесіне айналып, таным процесінің нәтижелігіне мүдделі болады. 3. Интербелсенді оқу/оқыту үйренушілердің жеке тәжірибесіне сүйенеді, ал ұстаз тәжірибені жаңа біліммен байланыстыру жолдарын бағыттап отырады. 4. Интербелсенді оқу/оқытуда іздену процесі қорытынды нәтижеден маңызды болғандықтан, оқытушы сол процесті ұйымдастыра білуі керек. 12 5.ДИАЛОГТІК ОҚЫТУ – КОММУНИКАТИВТІК ДАҒДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗІ Қазіргі заманда білім адамды бұрынғыдай табиғатты өзіне бағындырып, дүниені игеру немесе өзгерту үшін қажетті ұғымдармен «қаруландырмай», ке- рісінше оның болмыс пен жаратылыс заңдылықтарын біліп, дүниеге бейім- деліп, «кірпіш» секілді «қалануына» әкелуі керек. Білім адамға ақыл беріп, әлемді көріп, түсінуге, оған өзінің жан дүниесін ашуға, сол арқылы ақиқатты ізденуге жетелеуі қажет. Білім әр адамға өз әлемін айқындап, оның құндылықтары мен қағидаларын белгілеуге көмек беруі керек. Бұл арқылы адам өзінің ішкі жан дүниесін ашып, оны басқаруға үйренеді. Кешегі дәстүрлі оқыту жүйесі тұлғаның дамуын оның парасаттық (интеллектуалдық) деңгейімен түсіндірсе, бүгінде бұл мәселе тұлғаның өзіндік рефлексиясымен (яғни қоршаған, зерттеліп жатқан болмысқа деген адамның өзіндік көзқарасы, оның құндылықтарын, себептері мен салдарын, мағынасын түсінуі) байланыстырылады. Ал бүкіл Әлемді және басқаны түсінуге, адам болуға, адамгершілік қасиеттерді бойыңа дарытуға тек диалог арқылы ғана жетуге болады. 1998 жы- лы өткен Әлемдік философиялық конгресте диалог - тұлғаның адамгершілік қасиеттерді иемденудің ең басты тәсілі деп аталғаны бекерден бекер жәйт емес болар. Сонымен, білімнің басты мақсатын «Үйрету!» емей, «Адами қасиет- терді басқа адамды түсіну арқылы бойға сіңіру үшін қажетті жағдайлар жасау» немесе, басқаша айтқанда, «Диалог пен қарым-қатынасқа үйрету» деп қабылдап, «Диалог – оқу/оқыту процесінің басты құралы» деген қағиданы ұстансақ қателеспейміз. Сайып келгенде, тiршiлiктiң негiзi осындай қарым-қатынас пен диалогқа орнығады: басқаның ойымен, пiкiрiмен, көзқарасымен санасу, бөтендi түсiне бiлу, өзiңдi оның орнына қоя бiлу – осы қасиеттердiң бәрi де әлеумет ахуалын белгiлейтiндiгi даусыз тұжырым. Өмiрде ең керектi бiлiм – қоғамда қарым- қатынас құра бiлу, басқа адамдармен тiл табысу. Мiне осылай ғана бiз әр адамға тән, табиғатымызда жаратылыстан қалыптасқан менмендiктен арыламыз. Философ Эрих Фромм келесi сөздерде осы ойды меңзеген сияқты: «Адамның өмiрдегi басты мақсаты – нарциссизмнен (яғни, менмендiктен) арылу» (Э.Фромм, 64). Пәлсапашы Қанат Нұрланованың пайымдауы бойынша, қарым-қатынас идеясы қазақ ұлттық философиясының негiзiнде жатыр. «Өмiр мәнi – араласу, қатынасу, iштесу, қауышу, дидарласу, жүздесу, яғни, түсiнiсу»,- деп түсiнген ата-бабаларымыз осы әрекеттер арқылы басқа адамға, оның көзқарасы мен дүниетанымына, ойы мен пікіріне деген ыждаһат пен ықылас қалыптасатындығына көздерiн жеткiзген (К.Нурланова, 4). Соңғы кезде жиi келтiрiлетiн Ысты Бөлтiрiк шешеннiң келесi сөздерiнде де осы терең мағыналы идея жатыр: «Қарт шешеннен:”Өмiрдiң мәнi не: бала ма, бақ па, дәулет пе?»- деп сұрағанда, ол былай деп жауап берген екен: «Бала деген артта қалған iз емес 13 пе, бақ деген аспанда ұшқан құс емес пе, дәулет деген қолда ұстаған мұз емес пе? Бұл өмiрдiң мәнi – сiз бен бiз емес пе?!» Сонымен, адамзат ғұламалары біздің тек қана қарым-қатынас арқылы, диалог құру арқылы ғана Әлемді тануымыз ықтимал, яғни таным мен білім - адамдардың өзара әрекетінің нәтижесі деп есептеген, тіпті қарым-қатынас, диалог - өміріміздің мәні деп түсінген. Олар ықылым заманнан бері бұл қағиданы адам өмірінің негізі ретінде санап келеді. Адамның жаратылысынан әлеуметтік мақұлық екендігін де ұмытпау керек: біз бір-бірімізсіз өмір сүре алмаймыз. Экзистенциализм философиялық бағытының көрнекті өкілі Карл Ясперс адам өз өмірінің мәнсіздігінен, абсурдтығынан, өмірдегі жалғыздығынан, жаттанудан тек шынайы қарым-қатынас (коммуникация) арқылы ғана арылуына болады деп есептеген. Қарым-қатынас дегеніміз, К.Ясперс бойынша, жақын адамдармен бірін-бірі жақтыру, достық пен махаббат жағдайында қауышып, ешкімге де ұқсамайтын қайталанбас (уникалды, уникумды) ішкі жан дүниеңді жүзеге асыру (А.Перцев, 9). Кезінде Кеңес Одағында есімі тек әдебиеттанушыларға ғана мәлім болып қойған, ал Батыста терең философ ретінде дәріптелген М.М.Бахтин атақты орыс жазушысы Ф.Достоевскийдің шығармашылығын талдай келе, былай деп жазған еді: «Адамның шынайы өмірін сөзбен құрастырудың жалғыз ғана адекваттық формасы болып ешқашан аяқталмайтын диалог танылады. Өмір өз табиғаты бойынша диалогтық құбылыс. Өмір сүру дегеніміз диалогқа қатысу: сұрау, тыңдау, жауап беру, келісу және т.с.с.» (М.Бахтин, 153). Тағы да бір жерде М.М.Бахтин былай дейді: «Достоевскийде адам қарат- па субъектісі болып шығады. Ол туралы айтуға болмайды, - оған тек қаратып сөйлеуге болады. Сол себепті де Достоевскийдің көркем әлемінің нақ ортасы- нан диалог орын алған, және де диалог тәсіл ретінде емей, мақсат ретінде қолданылады. Бұл жерде диалог әрекеттің себепкері емес – ол әрекеттің өзі... Болу дегеніміз диалог арқылы қарым-қатынас құру» (М.Бахтин, 338). Диалог туралы ойын М.Бахтин әрі қарай былай деп пысықтайды: «Барлығы да құрал, ал диалог – мақсат. Бір дауыс ешнәрсені аяқтамайды және ешнәрсені шешпейді. Екі дауыс - өмір минимумы, болмыстың минимумы... Достоевский диалогының негізгі схемасы қарапайым: «мен»-нің «басқаға» қарама-қарсы тұруы тәрізді, адамның адамға қарама-қарсы тұруы» (М.Бахтин, 339). Философияда сөйтіп диалог тек қана қарым-қатынас құралы болмай, сонымен бірге өмірлік мақсат ретінде танылып отыр. Бұл тұжырым өмірге деген көзқарасты түбегейлі өзгертуі мүмкін. Ол «Өмірдің мәні – қарым-қатынас пен диалог, өмірдің өзі де қарым-қатынас пен диалог» деген өмірлік қағиданың үстемдігіне бастайды. Ал бұл дегеніңіз әр адамда басқаға деген ынта мен ықыластың пайда болуына алып келеді, адам өз өмірінің мәнділігі мен толыққандылығын тек басқалармен байланыс пен қарым-қатынас арқылы ғана өлшейтін болады. Ол басқалар үшін өзінің ішкі әлемін айқара ашып, басқаларды тануға ұмтылады, сол арқылы «Мен ғана!» деген эгоцентристік көзқарастан арылып, өз жүрегінде адами қасиеттерді ұштай түседі, адамгершілікке негізделген құндылықтарға бағытталады. 14 5.1. ДИАЛОГТІК ОҚЫТУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Диалог - екі жақтың сөз арқылы ауызша немесе жазбаша қарым-қатынасы. Мұнда екі жақтың құқықтары бірдей болғандықтан, диалогты демократиялық қоғамдағы қарым-қатынастың басты нысаны деп атауға тұрарлық. Ал демок- ратиялық қоғамның әрбір мүшесі өмірде туындаған қандай да болмасын проб- леманы терезесі тең тұлғалардың қарым-қатынасында талқылауға дайын болып, өзінің конструктивтік позициясын басқаларға білдіруге және жеткізуге ұмты- лады. Бұл қарым-қатынас міндетті түрде конструктивтік ұстанымда болып, басқалардың тұлғасы мен пікірін түсіну және сыйлау тұрғысынан жасалады. Диалог тек қарама-қарсы отырған адаммен ғана орын алмайды, диалогты әрбір адам өзімен де жасайды. Атақты структуралист Ю.Лотман қарым- қатынастың (коммуникацияның) схемасын екі түрде былайша көрсеткен: «Мен – Ол» және «Мен – Мен». Бірінші схема түсінікті, өйткені ол басқамен жасалған диалогты, қарым-қатынасты меңзейді. Мұнда «басқа» рөлінде бөтен адамдар, ақпарат, кітап, табиғат, бүкіл Әлем болуы ықтимал. Ал екінші схема өзіңмен-өзің жасаған диалогты айқындап тұр. Біздің санамызда (басымызда, миымызда) өзіндік түсінік, пікір, ойлар фор- масында туындайтын білім де тура осындай екі жолмен игеріледі, сіңіріледі: алдымен басқамен қарым-қатынас арқылы, содан кейін өзіңмен диалог жасау, яғни рефлексия арқылы. Рефлексия қарастырылатын әрбір мәселе бойынша ой толғатып, жан-жақты зерттеп, өз түсінігіңді қалыптастыру, өзіңді тану мен түсіну, ішкі жан дүниеңе үңілу, өзіңмен сырласу, өзіңе есеп беру дегенді білдіреді. Осындай рефлексиялық жұмыс санада жаңа ұғымдар мен түсініктерді құрастырады, жаңа білім, міне, осы кезде қалыптасады, сол себепті де оқу/оқыту процесіндегі барлық іс-әрекеттердің негізін рефлексия құрауы керек. Диалогтың негізінде қарым-қатынасқа деген қажеттілік жатыр. З.С.Смелкова бұл турасында былай дейді: «Ең бастысы – бірлескен жұмысқа ішкі қажеттілікті (мотивация) қалыптастыру, психологиялық жақтырушылықты қамтамасыздандыру, белсенді түрде іздену мен жаңа білімді игеруге бағытталу» (З.Смелкова, 55). Диалогқа деген қажеттілік қашан және қалайша туындайды? Оның келесідей шарттарын келтіруге болады: 1. Танымдық ұстаным. Егер оқушы «Жаңа түсінік (білім) бірлескен жұмыс нәтижесінде ғана қалыптасады» деген қағиданы ұстанса, онда ол әрқашан да өзінің идеялары мен туындаған сұрақтарын басқаларға жеткізіп, оларды талқылауға дайын болады. 2. Психологиялық алаңдамаушылық. Диалогта оқушы өзінің құқықтарын ешкім аяққа баспай, ойлары мен идеяларының, пікірлері мен көзқарасының мұқият тыңдалып, олардың сенімсіздік пен күлкіден қорғалатындығын білсе, онда ол өзін қарым- қатынастың тең дәрежелі субъектісі ретінде қарастырады. 3. Қызығу. Монологқа қарағанда диалогтың қызық екендігін түсініп, оқушы оның ұтымды жақтарына назар аударады: 15 - егер монолог оқытушының басымдылығына жетелесе, диалогтың басты кейіпкерлері ретінде оқушылар танылады; - егер монолог оқушылардан тек тыңдау мен жазу (көшіру) сияқты қызықсыз (бәлсенді, пассив) әрекеттерді талап етсе, диалог көптеген интербелсенді тәсілдерді қолдануды меңзейді; - егер монологта тек оқытушының ғана пікірлері жарияланатын болса, диалогта сабаққа қатысып отырғандардың бәрінің де пікірі ортаға салынып, талқыланады; - егер монологта жұмыс нәтижесі көзге көрінбей, кейінге (келесі сабаққа) шегерілсе, диалогта өз қолыңмен жасаған жұмыстың нәтижесі мен нәтижелігін әр сабақта көруге болады. Шындығында да монолог екінші жақты ескермейді, оның пікіріне құлақ аспайды, оған өз ойын жеткізу мүмкіндігін бермейді. Монологты оқытудың негізгі әдісіне айналдырған ұстаз шәкіртіне тіпті ойлануға мұрсат та бермейді: мәселен, мұндай ұстаздар сұрақ қойғаннан кейін жауапты орта есеппен тек үш секунд қана күтеді екен. Бұл уақытта шәкірт тарапынан жауап естімесе, ұстаздың назары басқа оқушыға ауады немесе жауапты өзі береді екен. Ал егерде шәкіртке сұрақ қойып, оған ойлану үшін, өз ойын басқалармен талқылап, ұштай түсу үшін бірнеше минут уақыт берілсе қайтеді? Диалог - екі жақтың да үні мен даусы емес пе? Сол себепті де монологтық үрдістен арылу үшін бірінші кезекте оқытушы өз сөзінде үзіліс (пауза) жасап отыруы керек: «Диалогқа қатысушылардың сөйлеу ретін тактарге (такт – музыкада ырғақтың қысқа кезеңдері – А.Ә.) бөлуге болады: бір такт – сөйлеу, екіншісі – үндемеу. Бұл тактар бір-бірін тұрақты түрде алмастырып тұратындықтан, диалогты ырғақты процесс деп атауға болады» (О.Гойхман, Т.Надеина, 131), яғни ұстаздың сөзі үзікті болып, екінші жақтың да сөзге араласуын талап етуі қажет. Сонда мұғалім сөйлеушіден тыңдаушыға айналады және де сөйлеу мәнерінің мұндай жаңаша күйі шәкіртке өз ойын құрастыру, қалыптастыру, жеткізу мүмкіндігін береді, оны диалогқа шақырады. Бүгінде диалогтың екі түрі айқындалады: ақпараттық және түсіндірмелік (интерпретациялық). Ақпараттық диалогтағы қарым-қатынасқа қатысушылар- дың арасында білім деңгейлері тұрғысынан алшақтық болады, ал интерпрета- циялық диалогта қатысушылардың білімдері біркелкі болып, тек түсініктері ғана әртүрлі болады (О.Гойхман, Т.Надеина, 131). Әдетте оқу/оқыту процесінде ақпараттық диалог жиі кездеседі, өйткені көп жағдайда оқытушы сабақты өзінің мол тәжірибесін студенттерге беру процесі деп түсінеді. Оқытушы мен оқушылардың білімдері біркелкі болмағандықтан, класта диалогтың монологқа айналып кету қаупі бар: оқушы мұндай теңсіздік жағдайында диалогтың тең құқылы қатысушысы болып кетуі екіталай, ол мұндай қарым-қатынаста өзін төмен санап, одан бас тартуы да ықтимал. Мұндай жағдай орын алмау үшін З.С.Смелкова келесідей ұсыныс жасайды: «...Диалог – қарым-қатынас субъектілерінің тоғысуы, олардың әрқайсысы да өзінің серігіне, тыңдаушысынан, түсінушіге қаратып сөйлейді. Оқытудың нәтижелігі олардың қаншалықты тең құқықты екендігіне, мұғалімнің қарым- 16 қатынаста өзінің басымдылығын білдіртпей, қаншалықты бірлескен ой- толғанысты, бірлескен шығармашылықты ұйымдастыра білуіне, ал оның серігі оқушы рөлінен тең құқылы автор рөліне ауыса алатындығына байланысты» (З.Смелкова, 49). Оқытушы тарапынан осындай тең құқылы жағдай жасалғанда ғана диалог тиімді әрі нәтижелі болып, қатысушылардың танымдық мүдделеріне сәйкес келеді. Сол себепті де оқытушының әр сабақтағы басты міндеті - сыныптағы қандай да болмасын қарым-қатынасты интерпретациялық диалог деңгейіне көтеру. Бұл үшін ұстаз қарым-қатынаста оқушыынң білетін мәліметі мен әлі де білмейтін ақпарат (алайда оқытушыға таныс) арасындағы қарама-қайшылық пен айырмашылықты оның жеке тәжірибесіне сүйене отырып теңдестіруі қажет. Оқушы жаңа мәлімет бойынша өзінің жеке тәжірибесіне жүгінетін болса, диалогтағы екі жақ та тең құқылы болып, өзара қарым-қатынаста ақпаратты қайталамай (репродукция), оны өзіндік тұрғыдан түсіндіруге ұмтылады (интерпретация). Интерпретациялы диалогта тек қана ақпарат емес, сонымен бірге жаңа ұғымдар, түсініктер, құндылықтар қалыптасады. Осылайша оқу/оқытудың нәтижелігі арта түседі. Оқу/оқыту процесінде диалогты интербелсенді әдістерді қолдану арқылы жүзеге асыруға болады, өйткені мұндай әдістер қарым-қатынас процесінің қатысушыларын ынталандырып, оларда ішкі мотивацияның пайда болуына әкеліп, өзара әрекеттесуіне, бір-біріне ықпал жасауына бастайды. Білім осындай коммуникативтік араласуда пайда болады, ал үйренушінің тұлға ретінде өсуі мен дамуы өзара ықпалдасуда арта түседі. Тұлға аралық қарым-қатынас мақсаттарын айқындайтын етістіктер Сөйлесу Сөйлесуді бастау, сұрақ қою, жауап беру, пікір келтіру, ойды білдіру, тыңдау, келіспеу, Әрекеттесу Ынтымақтасу, қосылу, шақыру, қатысу, ұсыну, бірлесу, кеңесу, ортаға салу Әдеп Ғафу өтіну, кешірім сұрау, кешіру, ризашылық білдіру (рахмет айту), сыйласымдық білдіру Қолдау Көмектесу, жәрдем беру, күлімсіреу (езу тарту), мақтау, қолпаштау, қол шапалақтау Интербелсенді оқу/оқыту әрбір үйренушінің талабы мен талпынысын, күш-
17 6.ТАРИХ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ БОЙЫНДА КОММУНИКАТИВТІК ДАҒДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕРІ Тарих пәнінің мақсаты жас ұрпақ бойына тарихи сана қалыптастыру, оқушы бойына құндылықтарды сіңіру мен коммуникативті және зерттеушілік, сыни ойлау дағдыларын дамыту. Қазіргі қоғамда аталмыш дағдылардың оқушы бойында болуы оның ертеңгі болашағына өз әсерін тигізуі сөзсіз. Сондықтан сабақ барысында оқушының бойында белгілі коммуникативтік дағды қалыптастыру үшін мұғалім оқытуды түрлендіріп отырғаны абзал. Оқу процесінде білім алушыны ынталы, қызығушылығы жоғары, дербес, сенімді, жауапты, талдау жасай алуға бағыттайтын оқытудың түрлі формалары ұсынылады: - мұқият іріктелген тапсырмалар мен іс-әрекет түрлері арқылы білім алушыларды ынталандыра және дамыта оқыту; - білім алушыларды зерттеу және зерттеушілік жұмыстарын жүргізуге негізделген белсенді оқытуды ұйымдастыру; - білім алушылардың сыни ойлау дағдыларын дамыту; - білім алушылардың жеке мүмкіндіктерін ескере отырып, деңгейлік тапсырмалар құрастыру; - білім алушылардың жеке, жұптық, топтық және тұтас сыныптық жұмыс түрлерін ұйымдастыруды қолдану; - оқу процесінде тарихи құжаттардың фрагменттерін талдау, ақпарат жинақтау және қорытынды жасау, себеп-салдарлық байланыстарды орнатуды және т.б. талап ететін тапсырмаларды кеңінен қолдану; - -сабақта білім алушының біліміндегі кемшіліктерді уақытында анықтауға мүмкіндік беретін кері байланысты ұйымдастырудың әр түрлі әдістерін қолдану. Сын тұрғысынан ойлау дағдыларын дамытудың сан қилы жолдары бар. XIV ғасыр- XVI ғасырдың бірінші жартысындағы ортағасырлық еуропалық қоғам бөліміндегі «Қара індет» шаруалар көтерілістерімен феодалдық соғыстардың басты себебі болды ма?» сабағында «Дөңгелек үстел» әдісі арқылы өткізген сабақта берілген тапсырмалар арқылы бақылау, тәжірибе, толғану және пайымдау әрекеттері арқылы ақпаратты ұғынуға, бағалау мен синтездеуге түрткі болады. Талдауға берілген Франция мен Англия мемлекеттеріндегі шаруалар көтерілістері туралы мәселе қозғалғанда оқушылар Англия мен Франциядағы шаруалар көтерілісі туралы, Англия мен Франциядағы шаруалар көтерілістерінің барысы туралы әңгімелейді. Сонымен бірге, антифеодалдық көтерілістердің салдарын сипаттап көтерілісшілердің жеңілу себептерін қорытындылайды. Бұл жерде білім алушы мұғалімнің және сыныптастарының көмегіне жүгіне отырып мынадай дағдыларды игереді.: Берілген дерек бойынша Франция мен германия туралы дәлелдерден көру және ауызгша берілген ақпаратпен танысады. Оқулық, web-сайт сияқты қосалқы дереккөздерден “Қара індет» туралы болжам мен гипотезаларды түсінеді 18 Екі елдегі көтерілісшілердің қалай біріктірілгенін және бір-бірімен байланысын талдайды. Дәлелдер мен бірқатар тұжырым құру үшін түрлі ақпарат көздерін біріктіре отырып, жинақтайды. Жоспарда берілген У.Тайлер мен Г.Кальдің жекеленген суреттерінің немесе түрлі жеке пікірлер мен естеліктердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстырып зерттейді. Зерттеуге негіз болған «Қара індеттің» жауаптарын түсіндіру нәтижесінде алынған білімін оқушылар қолданады. Жасалған қорытындыларды негіздеп, өзектілігі мен маңыздылығын дәлелдейді «Аялдама» әдісі бойынша картамен жұмыс жүргізіледі. Бұл жұмыста шар- уалар көтерілістерінің таралу аймақтарын картадан көрсетеді және шаруалар көтерілісінің таралу аймақтарын кескін картаға түсіреді. «Аялдама» әдісі арқы- лы оқушылар жетелеуші сұрақтар қоя отырып, Германия мен Франциядағы оқиға болған орындарға сипаттама жасайды. Дәлелдерді талдайды, мағынаны анықтау үшін саналы түрде стратегиялар қолданады. Яғни, Еуропада шаруалар көтерілісі болған мемлекеттерді атайды, Англия мен Франция мемлекеттерінің территориясын анықтайды, шаруалар көтерілістерінің таралу аймақтарын картадан көрсетеді , көтерілістердің Англия мен Франция мемлекеттеріндегі таралу аймақтарын кескін картаға түсіреді. Осы іс-әрекеттер арқылы оқушы белсенді болады, жаңашыл идеялар мен келешекке ашық болады. Оқушылардың арасындағы көшбасшылық қасиетті дамыту барысында осы тақырыпты саралауда «Көшбасшы» әдісін пайдалануға болады. Оқушыларға «У.Тайлер мен Г.Каль жетекшілігімен болған антифеодалдық шаруалар көтерілістерінің маңызы неде?» дeгeн проблeмaлық сұрaқ бeрілeді. Мәселені талдауда әр топ мүшелеріне ролдер бөлініп беріледі және ол ролдер кездейсоқ беріледі, яғни атқаратын қызметі оқушы деңгейіне тәуелсіз болады. Маңызды мәселені өз жауапкершілігіне алған кез-келген оқушы жағдайдан шығуға тырысады. Жауапкершлік қана емес, өз сыныптастары сияқты жеке өзіне сенім артып тапсырған жұмысты аса сақтықпен атқаруға тырысады. Бұл әрекет – зерттеулерге негізделмеген, тек бұл басқаларға дем беретін және әрі қарай іс- әрекет жасау үшін оларды қажетті бағытпен қамтамасыз ететін инновацияға негізделген жанды диалогтік үдеріс. Осындай стратегиялар оқушылардың көшбасшылық қабілеттерін дамытады, өзіне деген сенімділік артады. Ұқсастық пен айырмашылық тарихи түсінігін «Абсолютизм: Батыс пен Шығыс бөліміндегі «XIV Людовик және Ұлы Петр: кімнің билігі айтарлықтай шексіз болды?» тақырыбындағы сабаққа пайдалана отырып, оқушылардың тарихи жағдайлар мен оқиғаларды салыстырып саралауға, өз ойын, пікірін жеткізе білуге үйретуге болады. «XIV Людовик және Ұлы Петр: кімнің билігі айтарлықтай шексіз болды?» сабағының оқу мақсаты Батыс пен Шығыстағы монархия формаларын (сословиелік-өкілдік және шексіз билік) ажырату және саяси биліктің ерекшеліктерін анықтау үшін әртүрлі ел билеушілерінің қызметін салыстыру. Осы сабақта сахналандырылған қойылым арқылы тарихи оқиғалардың мағыналары мен маңыздылығын, үдерістер мен оқиғаларды «тез 19 түсінуге», бұл тарихи тұлғалардың қызметі мен екі елдің арасындағы қарым- қатынастың мәнін терең түсінуге жағдай қалыптасады. «Сахналық қойылымның» құрылымы мынадай: «Бір оқушыны император Юнлэні бейнелеу үшін орындыққа отырғызып, қалғандарын оның алдында басын көтермей, көзін төмен салып тұрғызады. Императордың алдында тұрған барлық оқушыларға «император» алдында еңкейіп, содан соң бір тізесімен тізерлеп, алақанын еденге төсеп, үш рет маңдайын еденге тигізуін және осы бас июді екі рет қайталап жасауын ұсынылады («коутоу» - ақсақалдарға құрмет көрсету немесе билік иеленушілерге, яғни императорға қатысты ежелгі қытай салты). Император рөліндегі оқушы мен бірнеше оқушыдан бұл рәсімді орындау сәтінде не сезінгендігін сұралады. Оқушыларға қытай императорын ұлықтау, сондай-ақ басқа маңызды жиындарда үш рет тағзым ету мен тоғыз рет төмен иілу ережесі дәстүрлі түрде орындалғандығын түсіндіру қажет». Нәтижесінде, білім алушылар тек қана пәндік материалды ғана емес, зерт- теу процестері, дағдылар және біліктермен байланысты әдістерді игереді. Атап айтқанда, материалдарды жинау мен реттеу әдістері, сұрақтарды құрастыру және дереккөздермен жұмыс жасау процесінде мәселені қоя білу білігі, сәйкестендіру әдістері мен дереккөздерді сыни бағалауы, зерттеу жоспарларын әзірлеу, материалдарды жинақтау және нәтижелерді тексеру орындалады. Тарихи деректердің интерпетациясы бойынша тапсырмалар әзірлеуде оқу- шылардың тарихи дерекпен жұмыс істеуі олардың жас ерекшеліктері мен та- нымдық мүмкіндіктерін, дайындық деңгейін ескере отырып біртіндеп күрде- лендіру білім алушының танымдық қабілетін арттырады. Тарихты оқытуда түрлі тарихи деректерді, аудио және бейне материалдарды, иллюстрацияларды «Қытайлықтар мен еуропалықтардың теңіз саяхаттарының айырмашылығы неде?» бөліміндегі «Сауда,қолөнер және әлемді игеру» сабағында «Саяхат» зерттеу әдісін пайдалана отырып, оқушыларға сұрақтар қою арқылы, зерттеудің келесі сатысына көшіп отырдым. Мысалға, «қытайлықтар мен еуропалықтардың теңіз саяхаттарының айырмашылығы неде?» деген сауал ұсына отырып, ашық жерге бормен Мин әулетінің қазынасы артылған кеменің (қазіргі қытайлардың өлшемімен ұзындығы 146 метрге дейін) сызбасын сыздыртамын . Қасына Христофор Колумбтың «Санта Мария» кемесіне ұқсатып тағы бір кеменің суретін салады. (кейбір мәліметтер бойынша кеменің ұзындығы 18 метрдей екен). Оқушыларға әртүрлі кемелердің өлшемдерін бейнелейтін суреттерді ресурстар тізімі көрсетіледі. Осы кемелердің бірі Үнді мұхитымен сапар шеккен Юнлэ императордың билігі тұсындағы (1402-1424 ж.ж.) Мин әулетінің қазынасы артылған кеме, екіншісі 1492 жылы Христофор Колумбтың Солтүстік Америкаға жүзіп барған кемесі екендігін түсіндіріледі. Бүкіл сыныппен суреттерді талқылай отырып,. Ұлы Жібек жолы Шығыс пен Батысты қалай байланыстырғаны туралы өз ойларын ортаға салады. Бұл әдіс арқылы барлық оқушылар жұмыстанып қана қоймайды, сонымен бірге интерпретациялық бағалау жүзеге асады. Осы тақырып аясында оқушылар берілген мәтін мен бейнематериалға сүйеніп, төмендегі сұрақтар бойынша ақпараттарды талдайды. 20
2. Не себепті «қытайлықтар әлемді жаулап алуға ұмтылды»?. 3.Қытайлықтардың саяхаттарды жасауға шешім қабылдауының және бас тартуының себептері неде және салдары қандай? Нәтижесінде, оқушылар қытайлықтарға шетелге саяхат жасаудың ұнау себебін анықтайды, қытайлықтардың әлемді жаулап алу себебін анықтайды және қытайлықтардың саяхаттарды жасауға шешім қабылдауының және бас тартуының себептері мен салдарын анықтайды. Бұл әдіс арқылы білім алушының ізденуге ынтасы артып, қызығушылығы жоғарылайды. Дербестік, сенімділік пен жауаптылық дағдылары қалыптасып қана қоймай, талдай жасап қорытындылауға үйренеді. Сонымен бірге, қытайлықтардың саяхаттарды жасауға шешім қабылдауының және бас тартуының себептер тізімін дайындап, «Органайзер» кестеде орындау тапсырмасы берілгенде тарихи түсініктің себеп-салдарын анықтау түрі бойынша себеп салдарлы байланысын, яғни себеп пен оның әсері арасындағы қарым-қатынасты анықтайды. Себептерді ішкі-сыртқы факторлар туындатады. Тарихта іс-әрекетті, оқиғаны, құбылысты немесе жағдайды туындататын себептер болады. Себептердің әсер етуіне байланысты тікелей немесе жанама болып бөлінеді. Салдар бір іс-әрекет, құбылыс немесе жағдайдың нәтижесі немесе зардаптары болып табылады. Салдарлар жағымды және жағымсыз болып бөлінетіндігін оқушы түсінеді және талдайды. 2-ші тапсырмада берілген себептер тізімі мен мәтінді қолданып, «Органайзер» кестесінде тікелей және жанама себептерді және жағымды, жағымсыз салдарларды маңыздылығына қарай реттілікпен орналастыру тапсырылады. Қытайлықтардың саяхаттарды жасауға шешім қабылдауының себептері мен салдарларын маңыздылығына қарай реттілікпен органайзер кестесінде орналастыру арқылы оқушылар тарихи оқиғалардың алғы шарттарын анықтайды, яғни оқушыларда коммуникативтік дағдылардың өзін- өзі реттей алуы орын алады. Қытайлықтар мен еуропалықтардың теңіз саяхаттарын Венн диаграммасында салыстырады. Бұл жерде салыстыру арқылы келтірген дәйектерін , атап айтқанда саяхат бағыттары, жетістіктері, кемшіліктері мен саяхат нәтижесін топпен талдайды. Диалог барысында балаларға баламалы мүмкіндіктер беріліп, басқа адамның көзқарасын өзінің тұжырымдамалық түсінігін тереңдетуге жағдай жасалынады. Бұл жерде сұрақ туындаған жағдайда мұғалімдердің ақпарат көзі болуы міндетті емес, оқушылар мен мұғалімдер бірлесіп интернет көмегімен зерттеу жұмыстарын жүргізе алады, мұғалім бірлесіп интнрнет көмегімен зерттеу жұмыстарын жүргізе алады, мұғалімдер оқушыларға табылған ақпараттардан қажеттілерін таңдап, баға беріп, іздеудің тәсілдері туралы сын тұрғысынан ойлауға көмектесе алады. Осы диалог арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамытады. «Ұлы географиялық ашулар әлемді қалай өзгертті?» тақырыбында «ХУ- ХУІ ғасырлардағы саяси, экономикалық, әлеуметтік даму ерекшеліктерін түсіндіріп, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау» атты сабақтың оқу мақсаты бойынша тарихи картаны пайдаланып түсіндіруге 21 тапсырма беріледі, бұл білім алушылардың бойында уақыт пен кеңістікте бағдарлану дағдыларының дамуына септігін тигізеді. Сондықтан білім алушының алған тарихи білімін кеңістікте бағдарлауға мүмкіндік беретін картографиялық дағдысын дамыту ұсынылады. Бұл тарихи оқиғаларды, олардың өзгерісі мен даму жағдайын картада белгілеуге берілетін тапсырмалардан көрінеді. Білім алушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, презентация, интеллект карталар, диаграммалар жасауға тапсырмалар беру ұсынылады. «Кинометафора» әдісі бойынша географиялық ашулар туралы видео көрсетіліп, оқушылардың ойлары толықтырылады. Өз ойларын әңгімелейді. Нәтижесінде, оқытуда білім алушының оқыған тарихи фактілер мен оқиғаларды кеңістікте бағдарлау дағдысы қалыптасады және тарихи картаны «оқып», оны білім көзі ретінде пайдаланады. «Қайта өрлеу дәуірі» сабағында тарихи деректердің негізінде тарихи зерттеу жүргізу дағдыларын қалыптастыру мен дамыту мақсатында гипотезаларды ұсыну, зерттеу сұрақтарын құрастыру, деректерді талдау, әртүрлі көзқарастарды салыстыру, нәтижелер мен қорытындыларды шығару, өзінің ұстанымын анықтауға тапсырмалар бере отырып, «Кубизм» әдісін пайдаландым. 1.«Ренесанс» сөзі қандай мағына береді? 2.Қайта өрлеу дәуірінде дамыған өнер салалары қандай? 3.Қайта өрлеу орталығы? 4.«Моно Лиза» картинасының авторы кім? 5.Қайта өрлеу дәуіріндегі туындылардың ерекшеліктері неде? 6.«Әулие Петр соборының» құрылысына басшылық еткен аса көрнекті суретші кім? Осы тәрізді сұрақтар қою арқылы тарихты оқыту процесі білім алушының ақпараттың белгілі бір көлемін тарихи даталар, ұғымдар, тұлғалар, оқиғаларды механикалық есте сақтауға ғана емес, алған білімі мен білігін оқу мен тәжірибелік міндеттерді өздігінен шешумен сипатталатын тұлғалық құзыреттілігін дамытуға болады. «Шығыстағы Ренессанс әлемдік мәдениетті қалай байытты?» тақырыбы бойынша оқу бағдарламасының басты мақсаттарының бірі болып табылатын оқушылардың бойында тарихи ойлау дағдыларын қалыптастыру мен дамыту жүзеге асады. Сол мақсатты іске асыру барысында сабақта оқушылардың «тарихи ойлау» дағдысын қалыптастыруға мүмкіндік беретін түрлі әдіс- тәсілдерді (белсенді және проблемалық оқыту әдістері, зерттеу, жоба әдістері т.б.) қолданылады. Ол үшін барлық сынып оқушыларын ғалымдар атауларына қарай бірнеше топтарға бөлдім: Ұлықбек, Әлішер Науаи, Бабыр тобы. Топтарға «Неліктен Ұлықбектің ғылыми еңбектері сол замандағы діни өкілдердің қоғамдық сана-сезіміне ықпал етті, Ұлықбек обсерваториясының бүгінгі күнгі маңыздылығы неде, Бабыр өзінің танымал еңбегі «Бабырнама» арқылы орта ғасырлық мәдениеттің дамуына қандай үлес қосты, «Бабырнама» еңбегінің қазақ халқы үшін маңыздылығы неде?» тәрізді сұрақтар төңірегінде талдау жұмыстары жүргізіледі. Топтардың жариялаған ақпараттарын топтастырып, тақырыпты толық меңгеру үшін оқушылар жеке «Үш жақты күнделік» 22 толтырады. Нәтижесінде, оқушылар өткен заманның кез-келген құбылысын сол заманның контекстінде, бұрын болған және кейінгі тарихи оқиғалармен өзара байланысында көру, анықтау, бағалау, талдау қабілетін біледі. Осы қабілетке ие болу арқылы оқушы өткен тарихқа қатысты білім мен түсінікке негізделген өзіндік дәлелді ұстанымды қалыптастыра алады. Сонымен бірге, тарихи ойлау дағдылары әрбір сабақта олардың біртіндеп кеңеюі мен прогрессиясы негізінде дамытылуы тиіс. Білім алушыларда тарихи сананы, толеранттылық, өз елі және басқа елдердің тарихы мен мәдениетіне құрмет көрсетуді, ғасырлар бойы қалыптасқан жалпы адамзаттық, ұлттық және жалпыадами құндылықтарды қалыптастыруға, ойлау, коммуникативтік және зерттеу дағдыларын дамытуда «Тұлғатану», «Суреттер сөйлейді» әдістерінің маңызы зор. «Қайта өрлеу дәуірі өнердің дамуын қалай өзгертті?» тақырыбында «Суреттер сөйлейді» әдісі арқылы өткен білімге шолу жасалады және жаңа біліммен ұштастыру үшін тақырыпқа сәйкес суреттер қамтылады. Жаңа тақырыптың атауын оқушылардың өздеріне болжатып, сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін дамыту арқылы тақырыпты ашады. Одан әрі оқулықтағы тұлғалардың ұстанымдары арқылы тарихи тұлғалардың, атап айтқанда, Мартин Лютер мен Томас Мюнцердің ұстанымдары мен өзіндік ерекшеліктеріне оқушылар баға береді, сонымен қатар реформаторлардың жасаған еңбектерінің нәтижесін және бүгінгі күнгі даму жағдайына бағалайды. Нәтижесінде оқушылардың білімін саралау мақсатында ізденіс, зерттеушілік, дәйектер келтіру дағдыларын дамытуды жүзеге асырамын. М.Лютер мен Н.Коперниктің суреттеріне «Мозайка» әдісін пайдалана отырып құрастыру арқылы оқушылар алдыңғы білімге шолу жасайды және сыни тұрғыда ойлауға жетелеу арқылы жаңа тақырыпты ашуға талпыныс жасайды. Тарихи ойлау дағдыларын дамытуға бағытталған тарихи процестер мен құбылыстарды зерттеу, талдау, түсіну және түсіндіру дағдыларын қалыптастыруда Леонардо да Винчи, Боккаччо, Рафаэль, Томас Мор, Петрарка, Санти, Микеланджелоның шығармашылық қызметтеріне талдау жасалынады. Тарихи тұлғаға сипаттама бергенде мынадай арнайы жадынаманы қолдану ұсынылады: - тарихи қайраткердің сыртқы бейнесін суреттеу; - тұлғалық белгілерін сипаттау; - өмірінің ең жарқын мыңызды фактілерін атау; - тұлғаның тарихқа қосқан үлесіне баға беру. Бұл тарихи тұлғалардың іске асырған ерекше әрекеттерінің білім алушының есінде ұзақ сақталуына мүмкіндік береді. «Неліктен Жанна д̓ Арк бүгінгі күнге дейін француз халқының есінде?» сабағында мұғалім оқушыларға «Жанна д’Арктің Франция тарихындағы рөлі» атты мәтінді таратады. Оқушылар мәтін бойынша Жанна д*Арктің Франция тарихында алатын орнын анықтайды. Тарихи деректердің интерпетациясы бойынша тапсырмалар әзірлеуде оқушылардың тарихи дерекпен жұмыс істеуі олардың жас ерекшеліктері мен танымдық мүмкіндіктерін, дайындық деңгейін ескере отырып біртіндеп күрделендіру ұсынылады.Тарихты оқытуда түрлі 23 тарихи деректерді, аудио және бейне материалдарды, иллюстрацияларды қолдану ұсынылады. Мұғалім оқушыларға түрлі деңгейдегі тапсырмаларды таратып, сұрақтарға жауап беруге тапсырма береді: 1 топ VII Карлдің Реймсте тәж кию рәсімі не үшін қажет болды? Жауапты мәтіннен табыңыз; 2 топ Неліктен король Жанна д‘Аркті мойындап, әскер берді? Жауапты мәтіннен табыңыз; 3 топ Жанна бургундықтардың тұтқынында болған кезде, неліктен король оны қорғап алмады? Жауапты мәтіннен табыңыз; 4 топ Неліктен король VII Карл ширек ғасыр өткеннен кейін Жанна д,Арктің ісін қайта қарауды талап етті? Жауапты мәтіннен табыңыз; 5 топ Жанна д, Арктің жеке бас қасиеттерін анықтаңыз. Жауапты мәтіннен табыңыз;. Мұғалімнің сабаққа әзірлейтін тапсырмалары келесі критерийлерге сәйкес болуы қажет: тапсырманың, оның мақсаты мен орындалуының қолжетімділігі; дифференциацияны көздеу; сын тұрғысынан ойлауды дамытуға мүмкіндік беру; проблемалық оқытуға негізделуі; бағалау мүмкіндіктерінің бар болуы. Баяндама, эссе жазу, презентация жасау және т.б.бойынша тапсырма беру барысында мұғалімге оқушыларды тапсырманың критерийлерімен таныстыру ұсынылады. Осындай мұқият іріктелген тапсырмалар мен іс-әрекет түрлері арқылы білім алушыларды ынталандыра және дамыта оқыту жүзеге асатын болады және оқу процесінде тарихи құжаттардың фрагменттерін талдау, ақпарат жинақтау және қорытынды жасау, себеп-салдарлық байланыстарды орнатады. Белгілі бір тарихи концептілерге негізделген оқыту нақты оқу материалының негізінде оқушылардың бойында тарихи ойлау дағдыларын қалыптастыруға және дамытуға мүмкіндік береді. Мұндай әдіс, зерттеуге негізделген оқытуды жүзеге асыруға мүмкіндік туғызады. Төменде берілген сабақ жоспарлары топтамасында жоғарыда талданған мәселелердің тәжірибелік негізі көрсетіліп, ұсынылып отыр: Мектебі:
Ұзақ мерзімді 2 С бөлімі. XIV ғасыр- XVI ғасырдың бірінші жоспар бөлімі: жартысындағы ортағасырлық еуропалық қоғам Сабақ тақырыбы: «Қара індет» не себепті жылдам таралды ? Мерзімі: Мұғалімнің аты-жөні: Сынып: 7 Қатысқандар: Қатыспағандар: Осы сабаққа не- 6.2.4.1 адам өміріндегі қоршаған орта туралы білімнің рөлін гізделген оқу түсіндіру. мақсаттары (оқу бағдарламасына сілтеме)
24 Сабақ Барлық оқушылар: Еуропада «Қара індеттің» таралуы мақсаттары: туралы ақпаратты біледі. Оқушылардың басым бөлігі: «Қара індеттің» таралған аймақтарынтауып, картадан көрсетеді. Кейбір оқушылар: адам өміріндегі қоршаған орта туралы білімнің рөлін түсіндіріп, баға береді. Ойлау дағдыла- Білу,түсіну, қолдану, бағалау рының деңгейі: Тарихи концепт Дәлел:«Қара індеттің» таралу себебіне дәлел келтіреді; Бағалау -Еуропада «Қара індеттің» таралуы туралы ақпаратты білу; критерийлері -қара індеттің ортағасырлық елдердегі таралу аймақтарын табады; -індеттің ортағасырлық елдердегі таралу аймақтарын кескін картаға түсіру; -адам өміріндегі қоршаған орта туралы білімнің рөлін түсіндіру; -қоршаған орта туралы білімнің маңыздылығын бағалау; Тілдік -эпидемия, оба, себептері, қара індеттің салдары; мақсаттар: -қара індет не себепті...... деп ойлайсыз?.. себебі....өйткені Құндылықтарды -толеранттылық сананы қалыптастыру; дарыту -сын тұрғысынан ойлаудағдысын қалыптастыру; -денсаулық, достық және айналадағыларға қамқорлық көрсетуге баулу; Пәнаралық Биология, география. байланыс: АКТ дағдыла- Интерактивті тақта, презентация, бейнежазба рын қолдану: Алдыңғы сабақ Моңғолдардың жорықтары Еуразияның саяси картасын білімдері: қалай өзгертті(«суреттер сөйлейді» әдісі ) Жоспар Сабақтың жос- Сабақта жоспарланған іс-әрекеттер Ресурстар парланған кезеңдері Сабақтың басы Ұйымдастыру кезеңі: Психологиялық А.Әлімов 7 минут ахуал туғызу «Интербелсенді «Тарихи сәт» әдістемені Топқа бөлу «Суреттер сөйлейді» әдісі ар- ЖОО-да қылы өткен білімге шолу жасалады және қолдану жаңа біліммен ұштастыру үшін тақырыпқа мәселелері» сәйкес суреттер қамтылады. Жаңа тақы- Оқу құралы.- рыптың атауын оқушылардың өздеріне Алматы,2013 болжатып, сыни тұрғыдан ойлау қабілет- жыл терін дамыту арқылы тақырыпты ашады. -Сендер нені көріп тұрсыңдар? 25 -Сендер сурет бойынша қандай сұрақтар http\\ қоя аласыңдар? Nina_Pastuhova. -Осы сурет қай тарихи оқиға туралы turbina.ru мәлімет береді деп ойлайсыздар? http\\ kk.m.wikipedia. org Сабақтың тапсырма: «Дүниежүзі тари- ортасы: 25минут «Кинометафора» әдісі хы» 7(6)-сынып. Мәтінмен жұмыс кітап #16 70- бет Р.Т.Айтбай, Бағалау критериі: Ә.Қ.Қасымова, -Еуропада «Қара індеттің» таралуы туралы 2017 жыл Бейне ақпаратты білу; баян: «Қара ін- Дескриптор: дет: XIV ғ. оба -«Қара індет» сөзінің мағынасын біледі; эпидемиясы»:http - оба ауруының шығу себебін түсіндіреді; s://www.youtube.c -обаның теңіз және керуен жолдары om/watch?v=zISR арқылы таралу себебін негіздейді; I6D0aM0 https://www.googl Бағалау: «Бағдаршам» әдісі e.com/search?q=% 2-тапсырма:Жұптық жұмыс.Оқушылар D0%BA%D0%B8 жұптаса отырып оба ауруының таралу %D0%BD%D0% аймағын тауып, кескін картаға түсіреді. BE%DD1%96&rl (Әр жұпқа А4 бетке түсірілген дайын z=1C1GGRV_en кескін карта беріледі. KZ850KZ850&oq =%D0%BA%D0 Бағалау критериі; %B8%D0%BDro -қара індеттің ортағасырлық елдердегі me&ie=UTF-8- таралу аймақтарын табу; кнометафараәдіс - індеттің ортағасырлық елдердегі таралу аймақтарын кескін картаға түсіру; https://www.goo Дескриптор: gle.kz/search?bi -Қара індеттің ортағасырлық елдердегі w=904&bih=62 таралу аймақтарын атайды; 0&tbm=isch&sa -Кескін картаға «Қара індеттің» таралған =1&ei=TvTiXM аймақтарын GmDYSIrwSHn 26 түсіреді ; 7mwCQ&q=%D -«Қара індеттің» таралу аймақтарын бөліп 0%B1%D0%B0 көрсетеді; %D2%93%D0% B4%D0%B0%D Бағалау«Мұғалім мадақтамасы» 1%80%D1%88 3-тапсырма %D0%B0%D0 «ПТМС» әдісі %BCimg.....0.6o Бағалау критерийі: 8DhVPGlKg- - адам өміріндегі қоршаған орта туралы бағдаршам білімнің рөлін түсіндіру; әдісі -қоршаған орта туралы білімнің маңыздылығын бағалау; Дескриптор: - адам өміріндегі қоршаған орта туралы Кескін карта
_d0bad0b0d0b7- жасайды; Бағалау: Табыс баспалдағы» Сабақтың аяғы Кері байланыс «5-5-1» жазбаша https://www.googl
5 сөзден 5 сөйлем құрайды, 5 сөйлемнен 1C1GGRV_enKZ негізгі 5 сөзді тауып 1 сөйлем құрайды. 850KZ850&ei=d_ Рефлексия: «Блоб ағашы» XiXNLCO- mIk74PisWd0Ao &q ab.1.0.0i7i30.5102 7. https://www.googl e.com/search?rlz= 1C1GGRV_enKZ 850KZ850&ei=uf XiXPZa
Саралау. Бағалау – Акт мен жұмыс Сабақ барысында мақсат бойынша, қарым-қа- сабақ жасау кезінде тынас жасауда, диалогқа түсуде, оқуды жүзеге барысында қауіпсіздік асыру, ресурс пайдалану, оқушыға жеке, жұп- қолданылған ережесін сақтау. тық қолдау көрсету арқылы саралау бағалау Сыныпта еркін жүргізіледі. түрлері: атмосфера «Суреттер сөйлейді»-алдыңғы білімге шолу «бас бармақ» қалыптастыру. жасай отырып, топқа бөлу. «Бағдаршам», Топ ережесін «Кинометафора»-арқылы жаңа тақырыптың «Мұғалім сақтау, 27 негізін ашу. мадақтама- Сынып тазалығын «Жұптық жұмыс»- арқылы оқушылар жұптаса сы» «Табыс сақтау. отырып оба ауруының таралу аймағын тауып, баспалдағы» кескін картаға түсіреді. «ПТМС»-адам өміріндегі қоршаған орта ту-
бағалау.
Кері байланыс «5-5-1»- оқушылар тақырып бойынша 5 сөз алады, 5 сөзден 5 сөйлем құрайды, 5 сөйлемнен негізгі 5 сөзді тауып 1 сөйлем құрайды. «Блоб ағашы»-арқылы оқушылар өздерін бағалайды.Осы әдістер арқылы зерттеу сұрақтарын жүргізуді және шешімдерін табуды ұсына отырып айтылым, оқылым, тыңдалым және жазылым дағдыларын қалыптастырамын. 2.Оқушылардың білімін саралау мақсатында ізденіс, зерттеушілік, дәйектер келтіру дағдыларын дамытуды мақсат етемін. Сабақ бойынша рефлексия. Сабақ мақсаттары/оқу мақсаттары қол жетімді болды ма? Оқушылардың барлығы оқу мақсат- тарына жетті ма? Жоқ болса неге? Сабақта дифференциация дұрыс өткізілді ме? Сабақтың уақыттық кезеңдері сақталды ма? Жоспардан қандай ауытқулар болды және неге? Жалпы баға Сабақтың қандай екі аспектісі жақсы өтті? (сабақ беру мен оқыту жөнінде ойланып көріңіз)? 1: 2:
көріңіз 1: 2: Сыныпта сабақ барысында мен оқушылардың қандай қиындықтарын анықтадым және келешекте сабақтарда неге назар аудару қажет? Мектебі:
Ұзақ мерзімді 2 С бөлімі. XIV ғасыр- XVI ғасырдың бірінші жоспар бөлімі: жартысындағы ортағасырлық еуропалық қоғам Сабақ тақырыбы: «Қара індет» шаруалар көтерілістерімен феодалдық соғыстардың басты себебі болды ма? 28 Мерзімі: Мұғалімнің аты-жөні: Сынып: 7 Қатысқандар: Қатыспағандар: Осы сабаққа негіз- 6.3.2.2У.Тайлермен Г.Каль жетекшілігімен болған делген оқу мақсат- антифеодалдық көтерілістердің себептері мен маңызын тары (оқу бағдарла- анықтау. масына сілтеме) Сабақ мақсаттары: Барлық оқушылар: Франция мен Англия мемлекеттеріндегі шаруалар көтерілістері туралы айтады; Оқушылардың басым бөлігі: Шаруалар көтерілісінің таралу аймақтарын картадан көрсетіп, кескін картаға түсіреді; Кейбір оқушылар:У.Тайлер мен Г.Каль жетекшілігімен болған антифеодалдық көтерілістердіңмаңыздылығына баға береді. Ойлау дағдылары- Білу,түсіну, қолдану, бағалау. ның деңгейі: Тарихи концепт Маңыздылық: У.Тайлер мен Г.Каль жетекшілігімен болған антифеодалдық көтерілістердің маңыздылығына баға береді. Бағалау -Франция мен Англия мемлекеттеріндегі шаруалар критерийлері көтерілістері туралы айту; -Шаруалар көтерілістерінің таралу аймақтарын картадан көрсету;
- Шаруалар көтерілісінің таралу аймақтарын кескін картаға түсіру; - У.Тайлер мен Г.Каль жетекшілігімен болған антифеодалдық көтерілістердің негізгі маңыздылығына баға беру. Тілдік мақсаттар: Пәнге қатысты лексика мен терминология: «Қара індет», феодал, Жакерия Құндылықтарды Толеранттылық сананы қалыптастыру; дарыту Сыни тұғысынан ойлау дағдысын дамыту; Ұлттық бірлік пен бейбітшілікті сақтауға, азаматтық жауапкершілікке тәрбиелеу. Пәнаралық Биология ,география. байланыс: АКТ дағдыларын Интерактивті тақта, презентация, бейнежазба қолдану: Алдыңғы сабақ «Қара індет» не себепті жылдам тарады? білімдері: («Мозайка » әдісі) Жоспар
Сабақтың Сабақта жоспарланған іс-әрекеттер Ресурстар жоспарланған кезеңдері 29 Сабақтың Ұйымдастыру:Сыныптың психологиялық https://infourok.ru/ басы 3 минут ахуалын қалыптастыру. «Гүлмен тілек» zhaartilan- 5 минут әдісі. Оқушылар бір-біріне гүл беру арқылы badarlama- Сабақтың сыныптастарына тілек айтады. boyinsha-sabata-
алдыңғы білімге шолу жасалынады және 2516526.html жаңа сабақтың тақырыбы ашылады. https://infourok.ru/ kratkosrochniy- plan-na-temu-ship- kelem-
szhienbaeva- 284027.html Суретте қандай оқиға бейнеленген?
Қалыптастырушы бағалау:«Мадақтама сөздері»(жарайсың,керемет,т.б) https://yandex.kz/i mages/search?text
ғалау&pos=25&i mg_url=https%3A %2F%2Farhivurok ov.ru%2Fkopilka% 2Fup%2Fhtml%2F 2018%2F03%2F02 %2Fk_5a998a9564 f0b%2Fimg_user_f ile_5a998a95e7f78 _24.jpg&rpt=sima ge 1-тапсырма: «Дөңгелек үстел» әдісі: https://nsportal.ru/ (мәтінмен жұмыс, мәтінді талдау). user/981695/page/ Бағалау критерий: belsendi-dis-tsilder -Франция мен Англия мемлекеттеріндегі шаруалар көтерілістері туралы айту; https://yandex.kz/i Дескриптор: mages/search?text Англия мен Франциядағы шаруалар =жұлдызшалар%2 көтерілісі туралы біледі; 0арқылы%20баға Англия мен Франциядағы шаруалар лау&lr=20273&po көтерілістерініңбарысынәңгімелейді; s=9&img_url= Антифеодалдық көтерілістердің салдарын 53d1a1344ae45d88 30 сипаттайды; .jpg&rpt=simage Көтерілісшілердің жеңілу себептерін Франция,Англия қорытындылайды. мемлекеттерінің Қалыптастырушы бағалау: «Жұлдызша» картасы әдісі https://yandex.kz/i 2- тапсырма: «Аялдама» әдісі. (картамен mages/search?text жұмыс) =франция%20мен %20англиядағы% 20шаруаларce620 4f7%2Fimg4.jpg& rpt=simage Бағалау критерий: https://yandex.kz/i Шаруалар көтерілістерінің таралу mages/search?text аймақтарын картадан көрсету; =басбармақ%20әд Шаруалар көтерілісінің таралу аймақтарын ісі%20арқылы%2 кескін картаға түсіру. 0бағалау&stype=i Дескриптор: -Еуропада шаруалар көтерілісі болған mage&lr=20273&s ource=wiz мемлекеттерді атайды; https://yandex.kz/i -Англия мен Франция мемлекеттерінің mages/search?text территориясын анықтайды; =көшбасшы&pos -Шаруалар көтерілістерінің таралу =1&img_url=https аймақтарын картадан көрсетеді; %3A%2F%2Fa.my -Көтерілістердің Англия мен Франция мем- trend.it%2Fcfd%2 лекеттеріндегі таралу аймақтарын кескін F2013%2F04%2F4 картаға түсіреді; 56442%2Fo.16583 - Англия мен Франция мемлекеттеріндегі 2.jpeg&rpt=simage көтерілістің таралу аймақтарын салыстырады. Қалыптастырушы бағалау: «Басбармақ» әдісі арқылы 3-тапсырма: «Көшбасшы» әдісі: https://yandex.kz/i «У.Тайлер мен Г.Каль жетекшілігімен бол- mages/search?text ған антифеодалдық шаруалар көтерілістері- =жарайсың%20ба нің маңызы неде?»- дeгeн проблeмaлық ғалау&pos=25&i сұрaқ бeрілeді. mg_url=https%3A Бағалау критерий: У.Тайлер мен Г.Каль %2F% жетекшілігімен болған антифеодалдық көтерілістердіңмаңыздылығына баға беру. Дескриптор: - Көтеріліс жетекшілері: У.Тайлер мен 31 Г.Кальдың ерліктері туралы есте сақтайды; -У.Тайлер мен Г.Каль жетекшілігімен болған антифеодалдық көтерілістердің маңыздылығын талқылайды; -Шаруалар көтерілістерініңтарихи маңыз- дылығын сипаттауда нақты фактілерді қолданады; -Еуропадағы антифеодалдық көтерілістер- дің негізгі маңыздылығына баға береді. Қалыптастырушы бағалау. «Мадақтама сөздері» (жарайсың,керемет,т.б) Сабақтың Кері байланыс: «Бес саусақ»әдісі https://ust.kz/word/
2 минут Балан үйрек – мағантүсініксізболды ri-60480.html Ортантерек – мағанжеткіліктіболмады Шылдыршүмек – меніңкөңілкүйім Кішкенебөбек – меніңұсынысым Рефлексия: https://infourok.ru/sa «Пантомима» bata-paydalanatin- Қолдарын жоғары көтерсе –сабақ жақсы refleksiya-trleri- өтті, басы төмен-қанағаттанған жоқ, 823076.html беттерін қолымен жауып алса –ұнамады. Саралау. Бағалау – Денсаулық және Сабақ барысында мақсат бойынша, қарым- сабақ қауіпсіздік қатынас жасауда, диалогқа түсуде, оқуды барысында техникасын сақтау жүзеге асыру, ресурс пайдалану, оқушыға қолданылған жеке, жұптық қолдау көрсету арқылы саралау бағалау Сыныпта жүргізіледі. түрлері: қауіпсіздік 1.«Мозайка », «Дөңгелек үстел», «Аялдама», «Басбармақ», техникасын сақтау «Көшбасшы», «Бес саусақ»әдістері арқылы «Мұғалім туралы нұсқаулық зерттеу сұрақтарын жүргізуді және шешімде- мадақтама- беріледі. рін табуды ұсына отырып айтылым, оқылым, сы» тыңдалым және жазылым дағдыларын «Жұлдызша» қалыптастырамын. 2.Оқушылардың білімін саралау мақсатында ізденіс, зерттеушілік, дәйектер келтіру дағдыларын дамытуды мақсат етемін. Сабақ барысында мақсат бойынша Сабақ бойынша рефлексия. Сабақ мақсаттары/оқу мақсаттары қол жетімді болды ма? Оқушылардың барлығы оқу мақсаттарына жетті ма? Жоқ болса неге? Сабақта дифференциация дұрыс өткізілді ме? 32 Сабақтың уақыттық кезеңдері сақталды ма? Жоспардан қандай ауытқулар болды және неге? Жалпы баға Сабақтың қандай екі аспектісі жақсы өтті? (сабақ беру мен оқыту жөнінде ойланып көріңіз)? 1: 2: Сабақтың жақсаруына не әсер етуі мүмкін (оқыту мен оқу жөнінде ойланып көріңіз 1: 2: Сыныпта сабақ барысында мен оқушылардың қандай қиындықтарын анықтадым және келешекте сабақтарда неге назар аудару қажет? Мектебі:
Ұзақ мерзімді Крест жорықтары жоспар бөлімі: Сабақ тақырыбы: «Қара індет» Еуропаны қалай өзгертті» Мерзімі: Мұғалімнің аты-жөні: Сынып: 7 Қатысқандар: Қатыспағандар: Осы сабаққа не- 6.3.2.2 - У.Тайлер, Г.Каль жетекшілігімен болған антифе- гізделген оқу одалдық көтерілістердің себептері мен маңызын анықтау; мақсаттары (оқу 6.3.1.4 - феодалдық соғыстар мен орталықтандырылған бағдарламасына мемлекеттердің құрылуы арасында байланыс орнату сілтеме)
Сабақ Барлық оқушылар: Ортағасырлық еуропалық қоғамға «Қара мақсаттары: індеттің» тигізген біледі; Оқушылардың басым бөлігі: Англиямен Франциядағы шаруалар көтерілісінің себептері мен салдарларын анықтау. Кейбір оқушылар: тарихи деректерге сүйене отырып, антифеодалдық көтерілістерді өзге қозғалыстарға өзіндік баға береді Ойлау дағдыла- Білу, түсіну, қолдану, бағалау. рының деңгейі: Тарихи концепт Себеп пен салдар Бағалау -Обаның зардаптарын анықтайды; критерийлері -Англия мен Франциядағы шаруалар көтерілісінің себептері мен салдарларын анықтайды; -Англия мен Франциядағы шаруалар көтерілісінің ұқсас- тықтары мен айырмашылықтарын анықтайды, талдайды; -Обаның эпидемиясы мен шаруалар көтерілісінің арасындағы байланысты табады. 33 Тілдік Жүзжылдық соғыс, Жакерия, Гильом Каль, Уот Тайлер мақсаттар: көтерілісі, халықаралық қарым- қатынас. Құндылықтарды жұптық/топтық жұмыстарды және бағалауды ұйымдастыру дарыту арқылы ынтымақтастық, сыйластық пен академиялық шындықты дамыту Пәнаралық География (кескін карта) байланыс: АКТ дағдыла- Интерактивті тақта , презентация,бейнежазба. рын қолдану: Алдыңғы сабақ Оқушыларда ислам діні туралы жалпылама білімдері болуы білімдері: мүмкін. Жоспар Сабақтың Сабақта жоспарланған іс-әрекеттер Ресурстар жоспарланған кезеңдері Сабақтың БЫМ/Бмұғалім оқушылар назарына «оба Оқу құралдары басы колоннасының» суретін көрсетеді. Талқылауға 4 минут сұрақ: Бұл архитектуралық ескерткіш неліктен Презентация тұрғызылды? Жұмыс дәптеріне сабақ тақырыбын жазып, Тақырып, зерттеу жұмысының қадамдарымен, сабақ мақсаттар мақсаты мен бағалау критерийлерімен, тарихи және бағалау концептімен танысу. критерийлері Оқушылармен бірлесіп, зерттеу сұрақтары берілген слайд анықталады: Тарихи дерек бойынша обаның зардаптарын анықтау.
«Обаның зардаптары» атты кестені толтыру. «Еуропадағы шаруалар көтерілістері» тақырыбында кластер құрастыру. Сабақтың қорытындысын шығару. Сабақтың М/БМұғалім оқушыларға тарихи деректерден ортасы: үзінділерді таратады. Оқушыларға сұрақ:Оба http://files.scho 28 минут салдарынан еуропалық қоғамда қандай ol- өзгерістер орын алды? collection.edu.r 8 минут Дескрипторлар: u/dlrstore/8edf2 Еуропалық қоғамда тұрмыстық өмірдегі орын b58-c06a-4571- алған өзгерістерді анықтайды. a654- М/ЖМұғалім оқушыларға «Обаның зардаптары» 278908620b04/ мәтінін таратып, төменде берілген кестені %5bIS6SV_4- толтыруды сұрайды: 13%5d_%5bM Экономикалық Саяси зардаптар Әлеуметтік P_02%5d.swf 10 минут зардаптар зардаптар Презентация Дескрипторлар: 34 Обаның экономикалық зардаптарын анықтайды; Обаның саяси зардаптарын анықтайды; Обаның әлеуметтік зардаптарын анықтайды; Б мәтін бойынша жалпысыныптық талқылау. Оқушылар жауаптарын дәлелдейді, мұғалім кері байланыс береді. Б «Қара індеттің» жағымды салдары бойынша мысал келтіре аласыз ба? (кез-келген сала бойынша). М Мұғалім презентацияға сүйене отыра, Еуропадағы Жүзжылдық соғыс туралы қысқаша ақпарат береді. М/Т Мұғалім сыныпты екі топқа бөледі: 1.Франциядағы шаруалар көтерілісі www.yandex.kz 2.Англиядағы шаруалар /yandsearch?tex Топтарға мәтін таратылып, кластер жасауға t=жарай тапсырма беріледі. Көтерілістің себептері Хронологиялық шеңбері Көтеріліс басшылары Дидактикалық 10 минут Көтерілістің салдары материал Дескрипторлар: «Крест Көтеріліс басшыларын анықтайды; жорықтарыны Көтерілістің атауын атайды; ң салдарлары» Көтерілістің хронологиялық шеңберін анықтайды; Уот Тайлер бастаған шаруалар көтерілісінің кем дегенде 3 себебін анықтайды; Жакерияның кем дегенде 3 себебін анықтайды; Екі көтерілістің салдарын анықтайды. Сабақтың Ж.Оқушылар Англия мен Франция аяғы билеушілеріне шаруалар көтерілістерін 5 минут болдырмау үшін кеңес береді. Дескрипторлар: 3 минут Кем дегенде көтерілістің 3 себебін анықтайды; Мәселені шешуде кем дегенде 3 нұсқаны ұсынады.
Өзгерістер туралы қорытынды шығарады. Ж Рефлексия, «ТҰЖ» әдісі: Т – түсіндім Ұ – ұнады Ж–жасай алдым Саралау. Бағалау Жақын арадағы Денсаулық және Сабақ бойынша рефлексия: даму аймағын (ЖАДА) қауіпсіздік Сабақ мақсаттары:оқу анықтайтын ой қозғау техникасын сақтау. 35 мақсаттары қол жетімді кезеңінде диагностикалық Сыныпта қауіпсіздік болды ма? Оқушылардың бағалау ұйымдастыру. техникасын сақтау барлығы оқу мақсаттарына Мағынаны тану кезеңінде туралы нұсқаулық жетті ма? Жоқ болса неге? оқушылар критерийлерге беріледі.Денсаулық Сабақта дифференциация сәйкес бағаланады, олар сақтау технология- дұрыс өткізілді ме? себептерін аталған лары сергіту сәті Сабақтың уақыттық сипаттамаларға сәйкес орындалғанда, пси- кезеңдері сақталды ма? жіктеуге мүмкіндік алады хологиялық тұрғы- Жоспардан қандай дан жағымды ахуал ауытқулар болды және неге? қалыптастырылады Жалпы баға: Сабақтың қандай екі аспектісі жақсы өтті? (сабақ беру мен оқыту жөнінде ойланып көріңіз?) 1: 2: Сабақтың жақсаруына не әсер етуі мүмкін (оқыту мен оқу жөнінде ойланып көріңіз). 1: 2:
анықтадым және келешекте сабақтарда неге назар аудару қажет? Мектебі:
Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі:
Сабақ тақырыбы: Неліктен Жанна д̓ Арк бүгінгі күнге дейін француз халқының есінде? Мерзімі: Мұғалімнің аты-жөні: Сынып: 7 Қатысқандар: Қатыспағандар: Осы сабаққа негіз- 6.3.1.4 – феодалдық соғыстар мен орталықтандырылған делген оқу мақсатта- мемлекеттердің құрылуы арасында байланыс орнату ры (оқу бағдарлама- сына сілтеме) Сабақ мақсаттары: Барлық оқушылар: Ортағасырлық азаттық қозғалыстың себеп-салдарын біледі; Оқушылардың басым бөлігі: Франциядағы шаруалар көтерілісінің себептері мен салдарларын анықтайды . Кейбір оқушылар: Франция тарихындағы Жанна д Арктің іс-әрекеттерін талдап,оған баға береді Ойлау дағдылары- Білу, түсіну, қолдану, бағалау. ның деңгейі: Тарихи концепт маңыздылық 36 Бағалау критерийлері -Обаның зардаптарын анықтайды; -Англия мен Франциядағы шаруалар көтерілісінің себептері мен салдарларын анықтайды; -Англия мен Франциядағы шаруалар көтерілісінің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтайды, талдайды; -Обаның эпидемиясы мен шаруалар көтерілісінің арасындағы байланысты табады. Тілдік мақсаттар: Орлеан, Азенкур, бітім Құндылықтарды жұптық/топтық жұмыстарды және бағалауды дарыту ұйымдастыру арқылы ынтымақтастық, сыйластық пен академиялық шындықты дамыту Пәнаралық байланыс: География (кескін карта) АКТ дағдыларын Интерактивті тақта , презентация,бейнежазба. қолдану:
Алдыңғы сабақ Англия мен Франция арасындағы жүзжылдық соғыс білімдері: Жоспар Сабақтың Сабақта жоспарланған іс-әрекеттер Ресурстар жоспарланған кезеңдері Сабақтың БЫМ/Б Мұғалім оқушылар назарына Жанна Оқу басы Д*Арктің алтынжалатқан ескерткішін ұсынады. құралдары 4 минут Сұрақ: Бұл қыз тарихта қандай рөл атқарды? Жұмыс дәптеріне сабақ тақырыбын жазып, зерттеу жұмысының қадамдарымен, сабақ мақсаты мен бағалау критерийлерімен, тарихи Презентация, концептімен танысу. Дидактикалық Оқушылармен бірлесіп, зерттеу сұрақтары материал: анықталады: «Жанна Франция тарихында Жанна д Арктің рөлін д’Арктің анықтау; Франция Жанна д*Арктің маңызын зерттеу. тарихындағы Сабақтың қорытындысын шығару. рөлі» Сабақтың М/Б Мұғалім Жүз жылдық соғыс картасын ортасы: көрсетіп, оқушылардан карталар арасындағы 28 минут айырмашылықты түсіндіруді сұрайды. М/Т Мұғалім оқушыларға «Жанна д’Арктің 8 минут Франция тарихындағы рөлі» атты мәтінді таратады. Оқушылар мәтін бойынша Жанна http://files.scho д*Арктің Франция тарихында алатын орнын ol- анықтайды. collection.edu.r Б Жалпысыптық талқылау. u/dlrstore/8edf Дескрипторлар: 2b58-c06a- 37 Мәтіннен басты ақпаратты ажыратады; 4571-a654- 3 сөйлем көлемінде жауап дайындайды; 278908620b04/ Қорытынды шығарады. %5bIS6SV_4- М Қорытынды шығару. 13%5d_%5bM М/Ж Мұғалім оқушыларға түрлі деңгейдегі P_02%5d.swf тапсырмаларды ьаратып, сұрақтарға жауап Презентация беруге тапсырма береді: 1 топ VII Карлдің Реймсте тәж кию рәсімі не үшін қажет болды? Жауапты мәтіннен табыңыз; 10 минут 2 топ Неліктен король Жанна д‘Аркті мойындап,
3 топ Жанна бургундықтардың тұтқынында болған кезде, неліктен король оны қорғап алмады? Жауапты мәтіннен табыңыз; 4 топ Неліктен король VII Карл ширек ғасыр өткеннен кейін Жанна д,Арктің ісін қайта қарауды талап етті? Жауапты мәтіннен табыңыз; 5 топ Жанна д, Арктің жеке бас қасиеттерін анықтаңыз. Жауапты мәтіннен табыңыз;. Дескрипторлар: №1 сұрақтың жауабын мәтіннен табады; www.yandex.k VII Карлдің Реймсте тәж кию рәсімінің z/yandsearch?t қажеттілігін түсіндіреді; ext=жарай №2 сұрақтың жауабын мәтіннен табады; Король Жанна д‘Аркті мойындап, әскер берудің себебін түсіндіреді; №3 сұрақтың жауабын мәтіннен табады; Дидактикалық Корольдің Жанна д*Аркті қорғамау себебін материал түсіндіреді; «Крест №4 сұрақтың жауабын мәтіннен табады; жорықтарыны Жанна д,Арктің ісі бойынша жаза қайта қаралу ң салдарлары» себебін аықтап, түсіндіреді; №5 сұрақтың жауабын мәтіннен табады; Жанна д,Арктің жеке бас қасиеттерін анықтайды. Б Жалпысыныптық талқылау. Мұғалім кері байланыс береді. М Оқушылар «Жанна д’Арк» синквейнді құрастырады. Тақырып – бір сөз-зат есім (Жанна д’Арк). Екі анықтауыш. Үш етістік. Бір сөйлем. Тақырып бойынша ассоциация: синоним немесе сөз тіркесі. 38 Ж/Б Кейбір оқушылар өз жауаптарын оқиды Сабақтың аяғы Б Сұрақты талқылау: Неліктен Жанна д̓ Арк 5 минут француз халқының жадында сақталған? 3 минут Ж Рефлексия Саралау. Бағалау Жақын арадағы Денсаулық және қауіп- Сабақ бойынша рефлексия: даму аймағын (ЖАДА) сіздік техникасын Сабақ мақсаттары:оқу анықтайтын ой қозғау сақтау. мақсаттары қол жетімді кезеңінде диагностика- Сыныпта қауіпсіздік болды ма? Оқушылардың лық бағалау ұйымдас- техникасын сақтау ту- барлығы оқу мақсаттарына тыру. ралы нұсқаулық беріле- жетті ма? Жоқ болса неге? Мағынаны тану кезе- ді. Денсаулық сақтау Сабақта дифференциация ңінде оқушылар крите- технологиялары сергіту дұрыс өткізілді ме? рийлерге сәйкес бағала- сәті орындалғанда, пси- Сабақтың уақыттық нады, олар себептерін хологиялық тұрғыдан кезеңдері сақталды ма? аталған сипаттамаларға жағымды ахуал Жоспардан қандай сәйкес жіктеуге қалыптастырылады ауытқулар болды және неге? мүмкіндік алады Жалпы баға:
1: 2: Сабақтың жақсаруына не әсер етуі мүмкін (оқыту мен оқу жөнінде ойланып көріңіз). 1: 2:
анықтадым және келешекте сабақтарда неге назар аудару қажет? 7.ИНТЕРБЕЛСЕНДІ ОҚУ ШАРТТАРЫНЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ДАҒДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДА АТҚАРАТЫН РОЛІ Интербелсенді оқу дәстүрлі оқытудың негізгі идеялары мен ұстанымдары болып келген авторитарлық пен үстемдікті, үйретушінің мызғымас беделін, монологты, сырттан (үйретуші тарапынан) күштеуді демократиялық коммуникациямен алмастырады. Іскерлік пен ынтымақтастыққа, үйренушілердің мүдделері мен қызығушылығын ескеріп, өзара сыйласымдылық пен тәуелділікке, бірлескен іс- әрекеттерге негізделген мұндай қарым-қатынас үйренушілерге саналы және ерікті түрде білім ауқымын айқындап, оқу/үйренудің нысандары мен әдістерін өздігімен таңдау мүмкіншілігін беру арқылы олардың өз біліміне деген жауапкершілігін нығайтады. Сол себепті интербелсенді оқуда/оқытуда келесі шарттарды қадағалау міндетті деп тану керек: - жағымды психологиялық орта орнату, 39 - үйренушілерде білім игеруге деген қызығушылықты (мотивация, ынта, ұмтылыс) тудыру, - білім игеруде үйренушілерді сәттілікке бағыттау, - білім игеру процесін коммуникативтік процесс деп түсініп, бірлескен әрекеттерді қолдану. Жағымды психологиялық орта орнату Бүгінде білім игеру процесінде ортаның маңызы дау тудырмайтын аксиома іспеттес. Американдық философ Джон Дьюи білімді тәжірибе деп түсініп, оны құрастыруда ортаның алатын орнын ерекше атап кеткен: «Тәжірибе индивид пен оны қоршаған ортаның әрекеттесу процесінде пайда болады». Ал қоршаған ортаны Дж.Дьюи «жеке бастың қажеттіліктері, қалаулары, мақсаттары және қабілеттерімен әрекеттесу арқылы тәжірибенің іске асырылуын қамтамасыз ететін қандай да болмасын ситуация» деп атайды (Дж.Дьюи, 343). Интербелсенді оқуда/оқытуда үйренушілер қомақты нәтижелерге өзара қарым-қатынас пен әрекеттесу, бірлескен әрекеттер арқылы жететіндігін біледі, сол себепті де олар үйренудің нәтижесіне деген өз жауапкершіліктерін түсінеді. Сондықтан мұндай сабақтарда жағымды психологиялық климаттың, сенім атмосферасының алатын орны аса маңызды. Интербелсенді оқуда/оқытуда оқытушы бұрынғыдай барлық күш-жігерін үйретуге жұмсамай, студенттердің бірлесе отырып, өздігімен білім алуына тиімді жағдайлар жасайды. Мұндай ұстанымның дәлелін келесі сөздерден көруге болады. Ғұлама ғалым Альберт Эйнштейн кезінде «Мен өз шәкірттерімді ешқашанда үйретпеймін; мен тек олардың үйренуіне тиімді жағдайлар жасауға тырысамын» деп айтса, суда жүзу бойынша он бір Олимпиада чемпионын дайындаған атақты австралиялық жаттықтырушы Фред Корлайль «Мен чемпиондарды даярлап шығармаймын, мен тек жеңімпаздар қалыптасатын орта дайындаймын» деген екен. С.Мирсейітова егер «сыныптағы ортада оқушылар арасында еркін қарым- қатынас, өзара әрекеттесу мен ынтымақтастық қуатталып, оқушыларға өзіндік идеяларды ұсыну мүмкіншілігі берілсе, онда олар ешнәрседен қаймықпай, берілген тапсырмаларды ынтамен орындайды» деген ұйғарым жасап, әрі қарай былай деп жазады: «Мұндай сыныпта мұғалім қуаттаушы (фасилитатор) болып, таным процесін бағыттайды, олар өздерін үйренуші деп таниды, әр оқушының жеке тәжірибесі, әлеуметтік қарым-қатынас пен ізденуге негізделген орта құрады» (С.Мирсеитова, 2008, 24-25). Мұндай орта «таным, ізденіс және еркін пікір алмасуға жағдай жасайды», мұндай орта – «әрбір үйренушіге өз білімі мен сыныптағы барлық оқушылардың біліміне жауапкершілікті жүктейтін, тіл және басқа да коммуникативтік құралдар бірлесе проблема шешу мен жаңа идеяларды зерттеу социумы» (С.Мирсеитова, 2008, 81). Мұндай орта педагогтардың негізгі ұмтылысына айналады: «Білім берудің басты мақсаты - ешкімге ұқсамайтын дербестігі, рухани әлемі, шығармашылық потенциалы бар адамның қалыптасуы мен дамуы үшін орта құру» (С.Мирсеитова, 2008, 5). Бұл секілді ортада бірінші кезекте жағымды психологиялық климат құрылады, класс ішінде тұлғаның жан-жақты дамуы, бірлескен өнімді әрі 40 тиімді жұмыс жасауына қолайлы тұлға аралық қатынастар мен жағдайлар жасалады. Жағымды психологиялық климат топ (аудитория, сынып) құрамына кіретін үйренушілердің еркіндігін меңзейді. Бұл еркіндік өзара сыйласымдық, жолдастық, бір-біріне бейімделу және бөтен пікір мен көзқарастарды жағымды тұрғыдан қабылдау мен оларды түсінуге деген ұмтылыстан, оларға төзе білуден тұрады. Үйренушілер тек осындай жағдайда ғана оқу/үйрену процесі тиімді сипат алатындығын түсінуі керек. Жағымды психологиялық климат құру - әр сабақтың және жалпылама алғанда бүкіл білім игеру процесінің басты мақсаты. Үйренушілер әр сабақта жағымды атмосфераны орнатуға ұмтылу - жақсылық пен ізгілік нышаны деп түсінгені абзал. Жағымды психологиялық климат құру үйретуші мен әрбір үйренушіден келесі ережелерді сақтауды талап етеді: 1. Үйрену процесіне қатынасушылардың әрқайсымен өзара сыйластыққа негізделген жеке қарым-қатынас орнатуға мүдделі болу. Сыйластық қарым-қатынасты оқу процесінің ғана емес, сонымен бірге бүкіл өміріміздің мәні мен мағынасы деген философиялық түйін ұстанып, осындай жүздесуді сабақтың негізіне айналдыру керек. 2. Қарым-қатынаста қысымнан бас тартып, «жұмсақ» әдістерді қолдану. Сабақ беруде халқымыздың «Жақсыдан жылы шығады», «Жақсы сөз – жарым ырыс», «Жылы-жылы сөйлесе – жылан інінен шығады, суық-суық сөйлесе – мұсылман діннен таяды» деген аталы сөздерін ұмытпаған абзал. Сондықтан да қысымға негізделген әрекеттерді педагогикалық қызметтен аластату керек, өйткені олардың игі нәтижеге апаруы неғайбыл нәрсе. Неғұрлым қатты қысым жасасақ, соғұрлым қарсылық та күшейе түспек. Сондықтан да білім беру ісінде мейлінше жұмсақ болу шарт. 3. Әрбір үйренуші мен бүкіл топ жұмысына көмек пен жәрдем жасау, қол ұшын беруге дайындық. Оқу процесінде қатысушылардың барлығы да өздерінің ортақ іспен айналысып, маңызы бар проблеманы шешіп жатқандығын есте ұстауы қажет: «Илеп жүргеніміз – бір пұшпақтың терісі». Сол себепті де әркімге қол ұшын беру - бірлескен жұмыстың нәтижелігін арттырады деп тұжырымдаған дұрыс. Ал ұстаздың оқу процесі барысында әрбір үйренуші мен топтың жұмысын, оның нәтижелерін қуаттап, қолдап, қолпаштап, олардың нәтижелеріне шын көңілден қуанып отыруы қажет. 4. Әрбір пікірді тыңдай білу, оны сыйлау және онымен санасу. Әр мәселе бойынша әрбір адамның өзіндік пікір қалыптастыратындығы хақ: «Қанша адам бар болса, пікірлер де соншама» деп бекер айтылмаған болар. Сайып келгенде, білім дегеніміз әр адамның өзіндік түсінігі, пікірі, ұстанымы, тұжырымдамасы, көзқарасы, уәжі, ойлары, дәлелдері. Сондықтан да білім алу процесінде үйренушілердің өзіндік көзқарас қалыптастыруға ұмтылуын ынталандырып, ондай әрекеттерін қуаттаған жөн. 41 5. Жағымды (позитивтік) және конструктивистік көзқарас ұстану, ешкімді де, ешнәрсені де (өзгенің пікірі мен көзқарасы) сөкпеу, даттамау. Жұмыс барысы мен нәтижесінде туындайтын сәтсіздіктердің алдын алу, оларды болдырмауға ұмтылу; ал сәтсіздік болған жағдайда кімнің кінәлі екендігін іздемей, оның себептерін талдап, болашақта оны қайталамаудың жолдарын қарастыру. 6. Жұмысқа әртүрлі тәсілдер мен құралдарды қолдану арқылы үнемі жаңалықтар енгізіп отыру. Бұл жәйт үйренушілердің назарын білім игерудің қиыншылықтарынан оның қызықты жақтарына аударады, оларды ынталандырады, еркіндік береді. 7. Шығармашылыққа негізделу, шығармашылық тұрғыдан қатысушылардың ашылуына мүмкіндік беру. Шығармашылық дегеніміз жаңалық ашу. Әр сабақта оқушылар біреудің айтқанын қайталамай (репродуктивтік әрекеттер), жаңалық жасауға, ашуға ынталандырып отырған абзал. Жағымды психологиялық климат құруда сабақ басында (қажет болған жағдайда сабақ ортасында) үйренушілердің көңілін көтеру үшін және олардың назарын сабаққа аудару мен жұмысқа ынталандыру мақсатында ойсергектер (немесе кейде ойашар деп те аталады) қолданған тиімді. Ойсергектер үйренушілерді еркін сезіндіріп, оларды секемдік пен сенімсіздіктен арылтудың тиімді амалдары болып табылады. 7.1 Бірлескен топтық жұмыс Әрбір сабақта топтық жұмыс арқылы бірлесе әрекеттенген тиімді. Бұл
Шағын топтық (немесе жұптық) жұмыстар үйренушілерде бірлік, бірегейлік (корпоративтік) сезімдер қалыптастырып, сол арқылы өздерінің ұжымға тікелей қатысы бар екендігін аңғартады. Ал «Көптің түкіргені – көл», «Бірлесе көтерген жүк жеңіл» екендігі баршаға аян, ұжым болып қандай да болмасын тапсырманы орындау қызық та тартымды шаруаға айналады. Бірлескен жұмыс барысында шағын топ мүшелерінің (ең тиімдісі әр топ құрамында 4-6 оқушы болғанда) барлығы да өзара қарым-қатынасқа негізделген (интербелсенді) әрекеттерді атқарады (мәселен, тыңдай білу, өз пікірін ұтымды және дәлелді түрде жеткізе білу, ортақ пікір қалыптастыру, туындаған егес пен дау-дамайларды шеше білу, бірлесе шешім қабылдау). Мұнда біреудің жұмыстан тыс не қалыс қалуы екіталай: барлығы да қызу 42 әрекетте болады, барлығы да жұмыстың қорытынды нәтижесіне өз үлесін қосады. Әдетте дәстүрлі сабақта бірнеше үйренуші ғана әрекет жасайды: олар ұстаз талабы бойынша берілген тапсырманы жеке-жеке орындап, жасалған жұмысы бойынша есеп және жауап береді. Ал бұл мезетте қалған оқушылар белсенді әрекеттер атқармайды. Бұған керісінше, топтық жұмысқа барлық дерлік оқушылар қатысады, өйткені берілген тапсырма бірлескен жұмыс арқылы ғана орындалуы тиіс. Әр оқушы идеяларды келтіру мен оларды талқылау, таңдау және шешім қабылдау ісіне белсенді қатысады: топтық жұмыста әрбір пікір мен көзқарас құнды. Дәстүрлі сабақта үйренушілерді жұмысқа жұмылдыру ұстаз тарапынан қатаң талап қою арқылы жүзеге асырылады (мәселен, бұйрық, нұсқау, жарлық, үкім арқылы). Ал топтық жұмыста үйренушілерді белсенділендіру кеңес, сұраныс, ұсыныс арқылы жасалады. Дәстүрлі сабақта ұстаздың өзі үйренушілердің жұмысын бақылауға алса, топтық жұмыста бақылауды топ мүшелерінің өздері жүргізеді. Топтық жұмыс үйренушілерде ұжымдық сезім қалыптастырып, бірлескен жұмыстың қызықты әрі тартымды әрекет екендігін көрсетеді, студенттердің жалпы еңбекке деген ынтасын арттырады. Оқушылар кейін өмірде «МЕН» қағидасынан гөрі (эгоцентристік немесе эгоистік ұстаным) «БІЗ» тұжырымының (ұжымдық, жамағаттық, қоғамдық ұстаным, бірлік идеясы) анағұрлым пайдалы екендігін аңғарады, бұл позицияның зәулім гуманистік идеяларға негізделгеніне көздерін жеткізеді. Топтық жұмысты ұйымдастыру арқылы оқытушы келесідей мақсаттарға жетеді: - үйрену процесіне қатысушылардың әрқайсысы бір-бірімен жеке қарым- қатынас орнатады; - үйренушілер туындаған сенімсіздік пен қобалжудан («Бұл жұмысты мен орындай алар ма екенмін?», «Жұмысты орындай алмасам қайтемін?», «Ұят болып қалмас па екен?»), қорқыныштан («Мені жазаламас па екен?», «Басқалар менің жұмысымды сынап немесе мені күлкіге жығып кетпес пе екен?») арылады; - әр үйренушіге өзінің қабілеттері мен ерекшеліктерін ашуға (көрсете білуге) жағдай жасалады; - үйренушілер арасында еркіндік және сенім атмосферасы қалыптасады; - үйренушілер топ жұмысында позитивтік, конструктивтік, шығармашылдық қағидаларды ұстанады. Топтық жұмыстың тиімділігі мен нәтижелігі келесі әрекеттерден артады: 1. Берілген тапсырма топтың барлық мүшелеріне қызықты болуы керек. Тапсырма барлық оқушылардың мүдделеріне сәйкес келіп, оларда бірлескен жұмысқа деген ынта тудыруы керек. 2. Топқа бөлудің қызықты тәсілдерін қолдану керек. Оқушыларды топқа бөлудің қызықты әрі танымды тәсілі олардың алдағы жұмысқа деген ықыласын арттырады. Бөліну кезінде басқалардан 43 ерекшеленетін қасиеттері арқылы олар уақытша болса да бастарын біріктіреді, араларында бір-біріне деген жылы сезімдер орнайды. 3. Топ ішіндегі бірлескен жұмыс ережелерін айқындап, нақты уақыт белгілеу керек, оларды әр жұмыс алдында тағы да бір қайталап, еске түсіріп отырған жөн. 4. Тапсырманың топқа бөлінбей тұрып берілгені дұрыс. 5. Тапсырма берілгеннен соң оның түсініктілігін топ ішінде талқылап алу керек. 6. Топтар арасында бәсекені негізгі мақсатқа айналдырып жібермеу керек. Топ аралық бәсеке оқушыларды проблема шешу мәселесінен «қайткенде де бірінші болу керек» деген ұстанымға ауытқытып жіберуі мүмкін. Әрбір оқушы бәсекеге өзгелермен емес, алдымен өзімен-өзі түсуі керек. 7. Жұмыс аяғында әр топ жұмыс нәтижелерін жариялап немесе ол туралы есеп беруі керек. Бірлескен жұмыстың ережелері семестр басында оқушылармен бірлесе қабылданып, оларды аудитория қабырғасына іліп қойған орынды. Мұнда келесідей талаптарды ұстануға болады: - Тыңдай білу керек! - Бірлескен жұмыста актерлер мен көрермендер жоқ–бәрі де қатысушылар! - Әрбір қатысушы өз пікірін келтіруі керек! - Біреу сөйлегенде, оның сөзін бөлуге болмайды! - Жеке бастың қасиеттері сыналмай, тек пікірлер ғана сыналады! - Мәселе жеңіске жетуде емес, басқалардың пікірін біліп, ең тиімді шешім табуда! - Басқалардың пікірлерін сыйлау керек! - Бірлесе жұмыс жасауға ұмтылу керек! - Бір мәмілеге келуге ұмтылу керек! - Жанжалдарды болдырмау керек! Бұған қоса қарым-қатынастың (коммуникацияның) ережелерін құрастыруда Г.Грайстың максималарын (этикалық қағидаларын) қолдануға тұрарлық. Бұл максималар алдымен бірлескен әрекеттерді қамтиды: 1. Ақпараттың толықтығы максимасы. 2. Сапа максимасы (Шындықты айт!). 3. Релеванттылық максимасы (Тақырыптан ауытқыма!). 4. Мәнер максимасы (Анық, қысқа және бірізді түрде сөйле!). Мұнымен қатар Г.Грайс қарым-қатынаста аса маңызды тағы да бір қағида – сыпайылықтың максималарын келтіреді: 1. Әдеп максимасы (Басқалардың мүддесін сақта! Оның жеке әлемінің шекарасын бұзба!). 2. Кеңпейілділік максимасы (Басқаларға жүк артпа!). 3.Қолпаштау максимасы (Басқаларды жамандама!). 4. Кішіпейілділік максимасы (Мақтаудан қашқақта!). 5. Келісу максимасы (Қарсылық білдіруден қашқақта!). 6. Симпатия максимасы (Мейірбандық таныт!) (С.Мирсеитова, 2005, 43). 44 Сабақ аяғында (кері байланысты ұйымдастыруда) бірлескен жұмыстың нәтижелігі туралы студенттерге келесі сұрақтарға ауызша немесе жазбаша жауап беруді тапсырған орынды: - Топ ішінде жұмыс жасау оңай ма? - Топ қалайша ортақ пікірге келді? Ортақ пікірге келуде қандай қиыншылықтар туындады? - Сіздің пікірлеріңізді топ қандай дәрежеде ескерді? - Топтың пікірін жариялаған спикердің көңіл-күйі қандай дәрежеде болды? - Бірлескен жұмысқа қандай жәйттер кедергі болды? - Бірлескен жұмысқа қандай жәйттер көмектесті (пайдалы болды)? - Топ жұмысын басқарған студенттің пікрлері қашан да ұтымды болып отырды ма? - Топтық жұмыста Сіз қандай тәжірибе жинақтадыңыз? - Топтық жұмысты қалайша жақсартуға болады? Өзара позитивтік тәуелділік. Оқушыларр қандай да болмасын жұмыс пен тапсырманы орындау үшін және сәтті нәтижеге жету үшін бір-біріне тәуелді (жағымды тұрғыдан) екендігін, бір-бірімен байланысты екендігін сезінуі керек. Мұндай тәуелділікті топ ішінде келесі түсініктерді ұстану арқылы құрастыруға болады: - оқушыларға ортақ мақсаттар қою (олар тек өздері ғана оқымай, сонымен бірге өз жолдастарын да үйренуге ынталандырады), - оқушылар арасында еңбекті бөлу (жұмысты рөлдер немесе міндеттерге бөлу оқушылардың ортақ жұмыстың нәтижесіне деген жауапкершілігін арттырады), - оқушылар арасында материалдарды, ресурстар немесе ақпараттарды топ мүшелері арасында бөлу (мұнда оқушылардың назары ортақ түсінік құрастыруға бағытталады), - оқушыларға жауапкершілік жүктеу (түсінік құрастыру және сол ұғымды басқалардың игерілуі әр студентке байланысты деген идеяны ұстану), - оқушыладың шағын топтарын марапаттау (мадақтау мен марапаттау топтың әр мүшесіне оның жұмыс нәтижесіне қосқан үлесін ескерусіз теңдей бөлінеді). 2. Бетпе-бет тұрғыдан өзара әрекеттесу. Оқушылардың бір-бірімен әрекеттесуі үшін тиімді жағдайлар жасау қажет: парталарда оқушылар бір-біріне бет қаратып отырып, оларда бірлескен әрекеттердің нәтижесін көрсетуге болатын материалдар болуы керек (плакат, маркерлер), оларға өзара әркеттесуді қажет ететін тапсырмалар беру керек. Оқушылар бір-біріне жәрдемдесу, өзара пікір алмасу, бірін-бірі демеу, бірін- бірі үйрету арқылы өз оқуын жақсарта түседі. 3. Жеке жауапкершілік. Топтың әрбір мүшесінің мақсаттары мен жауапкершілігін айқындау керек. Әр оқушының орындаған тапсырмасы жеке бағаланып (тест немесе жауап беру арқылы), оның нәтижелері топқа жарияланып отырады. Жауапкершілік тек жақсы оқитындарға ғана жүктеліп қоймай, барлық оқушыларды да қамтуы қажет. 45 4. Тұлға аралық жұмыс дағдылары. Үйренушілерде әлеуметтік дағдылар қалыптаспаса, олар тиімді түрде бірлесіп жұмыс жасай алмайды. Мұндай дағдылар оқу/оқыту процесінің басты мақсаттарына айналып, әр сабақтың негізін құрауы керек. Өзара әрекеттесу келесідей дағдыларды меңзейді: - басқара білу, - шешім қабылдау, - сенімге негізделген қарым-қатынас құру, - жанжалдардың алдын алу, оларға жол бермеу. 5. Топтың дамуы. Топтардың өз мақсаттарына қалайша жететіндігін және өзара тиімді қарым-қатынасты қалайша құратындығын талқылау үшін студенттерге қажетті уақыт берілуі керек. Ұстаздың топтың дамуын келесі әрекеттерді қолдану арқылы жоспарлауына болады: - Берілген тапсырманы орындауда топ мүшелерінің ұтымды үш әрекетін келтіру. - Келесі сабақта топ жұмысының тиімділігін арттыруы мүмкін бір әрекетті келтіру. 7.2. Интербелсенді оқуды ұйымдастыру ережелері Бірінші ереже. Аудиторияны жұмысқа дайындау.
46 Топқа бөлу әдетте кездейсоқ түрде жасалынады. Алайда семестр бойы бір студент жолдастарының әрқайсысымен семестр бойы топ құрамында жұмыс жасап шығуы керек. Мұндағы басты мақсат - үйренушілердің бір-бірімен тиімді қарым-қатынас құрып, ортақ тіл таба білуіне ықпал жасау. Топқа бөлуді әрекетке негіздеп, қызықты қылып өткізген жөн (топқа бөлу тәсілдері төменде беріледі). Үшінші ереже. Мақсаттарды және күтілетін нәтижелерді айқындау. Әр сабақтың басында бүгін қарастырылатын тақырып бойынша ұстаз өз тұрғысынан сабақтың мақсаттарын айқындап, үйренушілерден қандай білім, білік, дағды, әрекеттер күтетіндігін жеткізеді. Сонан соң үйренушілердің өздерінен сабақтан нендей нәтиже күтетіндерін құрастыруды талап еткен орынды. Бұл әрекет әр үйренушіде өзінің сабаққа тікелей қатысы бар екендігі туралы ойды нақтылап, оларды «Сабақта мен қандай білім ала аламын? Ол үшін мен қандай жұмыс пен әрекеттер атқаруым керек? Бұл білім маған қандай пайда бермек?» деген сұрақтар төңірегінде ой-толғаныс жасауға шақырады. Төртінші ереже. Жұмыс ережелерін қабылдау. Сабақ басында жұмыс ережелерін қабылдап (силлабуста келтірілгендерден басқа), оларды әрі қарай қатаң ұстану үйренушілерді тәртіпке шақырып, тиімді әрі үнемді түрде жұмыс жасауға қолайлы. Ол үшін әрбір шағын топ бұл мәселені 1-2 минут талқылап алғаннан кейін, олардың ұсыныстарын көлемді параққа (флип-чарт, плакат) түрлі-түсті маркерлермен жазып, аудиторияның көрнекті жеріне іліп қоюға болады. Ұстаз тарапынан емей, өздері құрастырып қабылдаған ережелерді үйренушілер мейлінше қадағалауға тырысады. Ережелер сан-алуан болуы мүмкін, мәселен, жұмыс регламенты, реті мен тәртібін анықтайтын, алайда олардың дені бірлескен жұмыста силасымды қарым-қатынас құруға бағытталғаны жөн. Мәселен: - Біреу сөйлегенде, оның сөзін бөлмейік! - Тұлғаның жеке басын сынамай, көзқарас пен пікірді сынайық! - Сабаққа кешікпейік! - Қысқа да нұсқа сөйлейік! - Уақытты үнемді әрі тиімді пайдаланайық! - Берілген тақырыптан ауытқымайық! - Біз үшін әрбір пікір құнды! - Жекелей жұмыс жасағанда, бір-бірімізге бөгет жасамайық! - Тыңдай білейік! - Берілген тапсырманы мүлтіксіз орындайық! Бесінші ереже. Сенім және жұмыс атмосферасын қалыптастыру. Үйренушілерді психологиялық тұрғыдан интербелсенді оқуға дайындау қажет. Әдетте сабаққа келгендердің бәрі дерлік оқуға белсене араласып кетуге дайын емес, өйткені олардың өздерін ыңғайсыз әрі дискомфортты сезінуі мүмкін. Мұның себептері де баршылық: - өзіне көтеріңкі жауапкершілік жүктеуі және содан қаймығу, жүрексіну, - оң нәтиженің шығуына күмәндану, - жазалаудан немесе күлкі/мазаққа жығылудан қаймығу, 47 - еріншектік пен шаршағандық (мәселен, бірінші сабақта ұйқысын аша алмау, немесе соңғы сабақта шаршау), - назарын жинақтай алмау (мәселен, үзіліс кезіндегі оқиғалардың немесе алдыңғы сабақтың әсерінде болу). Үйренушілердің сабақ барысында барлық шарттылықтардан арылып, ойлау аппаратын белсенділендіріп, жұмысқа толық ниеттеліп, қызу кірісіп кетуін бірінші мезетте ойсергектер арқылы жүзеге асыруға болады. Ойсергектер арқылы аудиториядағы үйренушілер өздерін жеңіл сезінеді, ашылады, әрқайсысы біртұтас ұжымның өкілі ретінде алда күтіп тұрған бірлескен күрделі жұмысты атқаруға дайындалады (Ойсергектердің үлгілері төменде беріледі). Алтыншы ереже. Барлық үйренушілер жұмысқа қатынасады. Интербелсенді әдіс аумағында өтетін сабақ мақсаттарының бірі бірлесе жұмыс жасау болғандықтан, әр қатысушының жұмысқа белсене қатысқандығы абзал. Үйренушілердің білім игеру жұмысының, оның ішінде әсіресе бірлескен жұмыс әрекеттерінің қызықты әрі тартымды екендігіне көздерін жеткізгені дұрыс. Сол себепті де сабақтың басты тәсілі ретінде топтық жұмыстарды тану керек. Жетінші ереже. Тыңдай білу: барлық пікірлер тыңдалады. Суырылып алға шығып сөйлегеннен гөрі, тыңдай білген қиын шығар. Топтық талқылау кезінде барлық үйренушілердің өз пікірін келтіріп, басқалардың оны мұқият тыңдап, оның пікірін силап, санасатын жағдай жасап отыру қажет. Мұндайда барлық қатысушылардың пікірі тыңдалуы керек. Топтық бірлескен жұмыстан соң (талқылау, пікірлесу, ой қозғау, тапсырманы бірлесе орындау, т.б.) әр топқа өз пікірі мен көзқарасын жариялау мүмкіндігін беру керек. Ол үшін топ атынан бір үйренуші (оны «сөйлеуші», «шешен», «спикер», «капитан» деп атауға болады) берілген уақыт ішінде өз ойлары мен ұйғарымдарын ортаға салады. Сегізінші ереже. Жазбаша жұмыстар. Үйренудің басты мақсаты – тұлғаның дамуы, оның ішінде әсіресе ойлау қабілеті мен шығармашылық дағдылардың өркендеуі. Ал жазу (жазба жұмыстары) - ойлаудың шырқау биігі. Жазуда үйренуші сонымен қатар «Мен» тұрғысынан өзінің ішкі жан дүниесін ашып, оны асқақтата түседі. Сол себепті де әр сабақта жазу жұмыстарын жиі қолданып отырған орынды. Ал үйренушінің бүгінгі сабақта нендей және қандай дәрежеде білім алғанын, оның өсуі мен дамуын, яғни оның білімін бағалауды тек жазбаша жұмыстарды орындауынан ғана объективті түрде білуге болады. Жазу жұмыстары - студент білімін бағалаудың дәлелді нысаны. Тоғызыншы ереже. Кері байланыс. Кері байланыс дегеніміз сабақтың мазмұны немесе әдіс-тәсілдері, оның тиімділігі мен қандай дәрежеде өткендігі туралы үйренушілердің ой-пікірлері мен эмоциялары, олардың болашақтағы (келесі сабақтардағы) өз мұқтаждарын келтіруі. Бұл пікірлер оқытушыға өткізген сабағына баға беріп, оның ұтымды жақтары мен кем-кетіктерін анықтап, өз жұмысына өзгерістер енгізу мүмкіндігін береді. 48 Үйренушілер «Сабақ қалай өтті: қызық болды ма?», «Сіз үшін сабақтың құнды жәйттері қандай болды?», «Бүгін не нәрсеге үйрендіңіз (білдіңіз)?», «Бүгінгі үйренгеніңіз Сіз үшін болашақта қажет болады деп ойлайсыз ба?», «Осы тақырып бойынша тағы да не білгіңіз келеді (қандай ақпарат көздерін оқисыз)?», «Қандай сұрақтарыңыз бар?», «Сабақтың өту барысы бойынша қандай пікірлеріңіз/ұсыныстарыңыз бар?», «Келесі сабақта қандай мәселелерге назар аудару керек деп ойлайсыз?» деген сұрақтарды ауызша талқылағаннан кейін, оларға жазбаша жауап берумен жалғастыруы мүмкін. Жауаптарды, мәселен, «Шығу парақтары» тәсілі бойынша беруге болады. Әдетте жауаптар анонимді түрде беріледі. «Шығу парақтарында» оқушылардың сабақ бойынша келесідей сауалдарға жауап бергені орынды: Білдім (Білдім және түсіндім) Білгім келеді Ұнады Ұнамады Сұрақтарым - өзіме - оқытушыға - басқа оқушыларға Пікірім Тілектерім - өзіме - басқа оқушыларға - оқытушыға Өз жұмысыма деген көзқарас - Мен қалайша жұмыс жасадым? - Өз жұмысыма көңілім тола ма? Бұл жерде әр «Шығу парақтарында» үш сұрақ/сауалдан аспағандығы орынды екендігін естен шығармау керек. Үйренушілердің пікірлері мен қойған сұрақтары оқытушы тарапынан ескеріліп, келесі сабақты соларға жауап берумен бастау мүмкіншілігін береді. Кері байланыс ұстаз бен оқушы арасында сенімге негізделген қарым- қатынас орнатуға бағытталады. Сонымен қатар ол өткен сабақты бағалау мен талдаудың, келесі сабақты жоспарлаудың тиімді түрі болып табылады. Интербелсенді оқу/оқыту оқытушы мен оқушы арасында сенімге толы, терезелері тең тұлғалардың қоян-қолтық араласуын үйрену процесінің басты қағидаларының бірі ретінде танып, оқушылармен тез тіл табысып кетуді қажет етеді. 49
Pages: 1 - 50 51 - 63 Мотивация немесе қызығушылықты ояту кезеңінде қолданатын тәсілдер. Сабақтың бұл кезеңінде оқушылар сабақ мазмұнын өздерінің бұрынғы білімдерімен салыстырып, байланыстырады. Оқытушының бұл кезеңдегі басты мақсаты - оқушыларды жаңа білім қабылдауға және игеруге белсенділендіру. Оқушылар тақырып бойынша сұрақтар қалыптастырып, өз мақсаттарын айқындайды. Сабақтың бұл кезеңінде оқушылар «Не білемін?», «Не білгім келеді?», «Жаңа білімнің маған берер пайдасы қандай болмақ?» деген сұрақтарға жауап беруге ұмтылады. Ой қозғау (breinstorming) – оқушылар қандай да болмасын ақпарат (мәлімет, проблема, сұрақ) туралы бар білгендерін жазбаша келтіреді. Ой қозғаудың ережелері келесідей: - мұнда ең бастысы идеялардың көптігі, олардың еркін жағдайда айтылуы - сол себепті де оқушылар өз ойындағыларын еш ойланбай (мәселен, олардың дұрыс-бұрыс, қажет-қажет еместігіне қарамай) келтіре беруі керек; - идеялар ешқандай сынға ұшырамауы керек, өйтпеген жағдайда студенттер тосылып қалып, идеяларды келтіре алмауы мүмкін; - барлық идеялар сарқылмайынша, олар қағазға түсіріле беріледі; - идеяларды келтіру жұмысы аяқталғаннан кейін ғана оларды талқылау жұмысы басталады – олардың ішінен кейбіреулерін алып тастауға да болады. Бұл тапсырманы орындауға берілген уақыт (2-4 минут) аяқталған соң, оқушылар бірлесе (жұптасып, шағын топ ішінде, бүкіл аудитория болып) жазғандарымен бөліседі, сұрақтарға жауап береді, тізімдерін толықтырады. (Бұл тәсіл R.Vacca, J. Vacca. Content Area Reading. New York: Harper Collins, 1989. кітабында келтірілген). Синектика – ой қозғаудың жетілдірілген түрі. Бұл тәсілді 1960 жылы Уильям Гордон (АҚШ) ұсынған. Егер ой қозғауда идеяларды топ құрамына кездейсоқ түрде жиналған студенттер келтіретін болса, синектикада идеяларды сарапшылар (бұл мәселе бойынша хабардар, осы бағытта жұмыс жасап жүрген студенттер) талқылап, қорытындылайды. Мұнда проблема қарастыру жұмысы бірнеше кезеңдерден өтеді: идеялар туындаудан - сараптауға қарай, сараптаудан қайтадан идеяларды келтіруге қарай. Синектиканың мақсаты: ой қозғаудағыдай жаңа идеяларды келтіріп, бірлесе талқылау барысында оларды проблема шешетіндей деңнейге жеткізу. Шешімін талап ететін проблема синектикада күмән тұрғысынан қабылданып, аналогиялар әдісін қолдану арқылы шешіледі. У.Гордон синектика үшін аналогияның төрт түрін ұсынған: - Тура аналогия. Қарастырылатын мәселе басқа саладағы немесе табиғатта кезігетін ұқсас құбылыспен салыстырылады. - Жеке (өзіндік) аналогия. 50 Жеке адамның сезімдерімен байланыстырылады (эмпатия әдісі): студент қарастырылатын объектің бейнесіне «еніп», оны ішінен көріп, өзінде пайда болған сезімдерді анықтап, түсіндіруге тырысады. - Символикалық аналогия. Жалпылама түрде қорытындыланған абстактілік салыстыру: қарастырыла- тын объект (құбылыс) өзінің ең басты қасиеті (ерекшелігі) тұрғысынан қарастырылады да, оның басқа қасиеттері ескерілмейді. - Фантастикалық аналогия. Өмірде кездеспейтін фантастикалық бейнелермен салыстыру: параллелді өмір, басқа ғаламшарлардан келген құбыжықтар, т.б. Мұндай аналогияларды қолдану қарастырылатын құбылысты үйреншікті көзқарастан аластатып, оған жаңаша түрде қарап, оның күтпеген шешімін табуға жол бастайды. Кластерлер («жүзімнің шоқтары» деген мағынада қолданылған) - идеялар мен ақпараттардың арасындағы байланыстарды айқындауға арналған жазба кестелер. Негізгі тақырып (тірек сөз, басты идея) тақтаның (дәптердің) ортасындағы шеңберге жазылады да, одан туындаған тақырыпшалар оның жан-жағына жазылып, шеңберленеді, студенттер оларды бір-біріне сызықтармен қосады да, өз-ара байланыстары туралы әңгімелейді. Сурет №4 Рухани- әлеуметтік Пендешілік, «Ескендір» моральдік, діни лирика қанағат АБАЙ Қара сөздер Философиялық Екі бөлім «Масғұт» лирика Тақырыпшалардың байланыстары туралы сұрақтар құрастырып, оларға жауап ізденген де тиімді. Әдетте кластерлер оқушының жеке орындалуынан басталып, одан кейін жұмыс жұпта немесе шағын топта (4-6 адам) жалғасады. (Бұл тәсіл J. Still, K. Meredith. Democratic Pedagogy National Staff Development Manyal. Bratislava, Slovakia, 1995. кітабында келтірілген). Кіріспе сұрақтар – сабақ басында оқушылардың белсенділігін арттыру үшін қойылатын сұрақтар. Бұл сұрақтар Блум таксономиясы бойынша ойлаудың жоғарғы деңгейлері тұрғысынан қойылады. Олар келесідей мақсаттарға жету мүмкіншілігін береді: 1. Оқушылар тақырып бойынша білгендерін есіне түсіреді. 51 2. Кіріспе сұрақтарының жауаптары оқулықтарда келтірілмейтіндіктен, оларға жауап беру оқушыларды қабілеттер мен үлгерім тұрғысынан теңдестіреді. 3. Сұрақтарға жауап іздену арқылы оқушы оқу процесіне араласып, белсенділенеді. 4. Оқушылардың жауаптары оқытушы тұрғысынан жаңа сұрақтар қойып («Неліктен? Қалайша? Мұның салдары қандай болмақ?), оқушылардың ойлау әрекеттерін дамыта түседі. Кіріспе сұрақтарының келесідей болғандығы дұрыс: 1. Жаңа тақырыпты зерттеудің бастамасы болуы керек. 2. Сұрақты талқылау 5 минуттан аспауы керек. 3. Ой-толғанысты тудыруы керек. 4. Оқушыларды дайын жауап беруге бағыттамай, жаңаша тұрғыдан ізденуге ынталандыруы керек. 5. Дайын жауабы болмауы қажет. 6. Жауаптардың варианттары көп болуы керек. 7. Жауаптар жазба түрінде келтірілуі керек. 8. Сабақ соңында жауаптарға қайта оралып, олардың дұрыс-бұрыстығы талқылануы керек. Кіріспе сұрақтарының үш түрі ажыратылады: - Аналогиялық сұрақтар. - Өзіндік пікірді келтіруді талап ететін сұрақтар. - Болжамдау, жорамалдауды (қиял, фантазия) қажет ететін сұрақтар. Аналогиялық сұрақтар сабақ мазмұны бойынша бір атауды (терминді) басқалармен салыстыруды меңзейді, олар Блум таксономиясы бойынша талдау және синтез деңгейіне жатады. Болжамдау мен жорамалдауды қажет ететін сұрақтарға жауап беру үшін оқушылар қиял және фантазияға жүгінуі керек. Мысалы, тарих сабағында «Егер Сізге идеалды өкімет құрамын құру мүмкіндігі тисе, онда оның жұмысы негізіне қандай қағидаларды жатқызар едіңіз?» (К.Фостер. Водные вопросы для активизаии критического мышления. - Перемена, Международный журнал о развитии мышления через чтение и письмо, том 5, №4, октябрь, 2004. - С. 38-43 мақаласы бойынша). Т-кестесі – бір-біріне қарама-қарсы («иә/жоқ», «келісемін/келіспеймін», «қарсымын/жақтаймын», «ішкі/сыртқы», «басы/аяғы», «маңызды/маңызды емес», «себебі/салдары» секілді) немесе салыстыруға болатын (мәселен, екі объект) ақпарат пен пікірлерді келтіруге арналған жазу кестесі. Оқушылар алдымен берілген тапсырма бойынша өз ойларын кестеге түсіріп жеке жұмыс жасайды, содан соң олар жұптасып немесе шағын топ ішінде (4-6 адам) кестелерін салыстырып, пікірлеседі, жазғандарын толықтырады. Осыдан кейін тақтада оқытушы бүкіл аудиторияға ортақ кесте құрастыруына болады. Әр жұп/топ бұл кестеге екі-үш пікірін ұсынады. Т-кестесі оқытушыға екі жақты тапсырмаларды шығармашылық тұрғысынан түрлендіруге жан-жақты мүмкіншілік береді. 52 Ойлан, Жұптас, Пікірлес – оқушыларға қандай да болмасын сұрақ, тапсырма берілгеннен кейін оларды тыңғылықты орындауға бағытталған интербелсенді тәсіл. Тақтада сұрақ/тапсырма жазылғаннан кейін әрбір оқушы жекеше өз ойлары мен пікірін берілген уақыт ішінде (2-3 минут) қағазға түсіреді. Содан кейін оқушы жұбымен жазғанын 3-4 минут талқылайды, пікірлеседі. Оқытушының екі-үш жұпқа өз пікірлерін бүкіл аудиторияға жариялауын сұрауына болады. Алдын-ала берілген атаулар. Оқытушы сабақ басында жаңа тақырып бойынша тақтаға бірнеше атау (терминдер) жазып қойып (3-4 атау), оқушыларға олардың мағынасы, мазмұны және өзара қатынасы мен байланысы туралы ойлануын сұрайды. Бұл жұмысты оқушылардың жеке, жұппен немесе шағын топ ішінде ауызша яки жазбаша (соңғысы тиімдірек) орындауы ықтимал. Содан кейін оқытушының бірнеше оқушының ойы мен пікірін тыңдауына болады. Бұл тапсырманы күрделендіруге де болады. Ол үшін алдын-ала берілген атаулардың ішіне сабақ тақырыбына қатысы жоқ бейтарап сөзді қосуға болады. Атаулар туралы үш сұрақ – бұл тәсіл «Алдын-ала берілген атаулар» тәсіліне ұқсас. Оқытушы сабақ басында жаңа тақырып бойынша үш терминді тақтаға жазып, оқушылар осы атауларға қатысты келесідей сұрақтарға жазбаша жауап беруді тапсырады: 1. Бұл терминдерді Сіз бұрынырақта қайда және қандай мағынада кездестіріп едіңіз? 2. Өз тәжірибеңізден осы атауларды қолданудың мысалдарын келтіре аласыз ба? 3. Осы сабақта бұл атаулар қандай қолданыста болады деп ойлайсыз? Әдеттегідей бұл жұмысты оқушылардың жеке, жұппен (шағын топ ішінде) ауызша не жазбаша орындауы ықтимал. Содан кейін оқытушы бірнеше оқушыныңң пікірін тыңдайды. Оқытушының сұрақтарды шығармашылық тұрғысынан әр сабақта тақырыпқа байланысты өзгертіп отыруы тиімді. Еркін жазу – оқушылардың тақырып бойынша өз ойларын қағазға түсіруді талап ететін тәсіл. оқушылар берілген уақыт аумағында (5-7 минут) тоқтамай жазуы керек. Еркін жазудың ережелері: - толассыз жаза беру керек; - егер ой келмесе, «не жазарымды білмей отырмын» деген сыңайда жаза беру керек; - қате туралы ойламау керек, өйткені мұнда студенттер өзінің ойлау процесінің хатшысы іспеттес болуы керек. Жазу жұппен немесе шағын топ ішінде талқылау мен пікірлесумен жалғасады. Сабақтың соңында жазбаға қайтып оралып, оған түзетулер мен толықтырулар енгізу орынды. Оқушылар осы әрекет арқылы сабақ басында және соңында өз білімдері мен ойларын салыстыру мүмкіндігіне ие болады. 53 Жигсо – көлемді мәліметтер мен мағлұматтарды оқушылардың өздігімен игеруге және бірін-бірі оқытуға бағытталған тиімді тәсіл. «Жигсо» деп ХХ-ғасырдың елуінші жылдары балаларға арналып шыққан құрастырмалы (конструкторлық) ойыншықты атаған: әр бөлігін өз орнына қойғанда ғана ойыншық бүтін болып шыққан. Бұл тәсілдің басқаша да атауларын кездестіру ықтимал. Мәселен Ресейде шығатын әдістемелік және дидактикалық әдебиетте оны «Зигзаг», «Ажурная пила», «Мозаика» деп те атайды. Бұл тәсілдің орындалу тәртібі (алгоритмі) келесідей. 1) Оқушылар көлемді мәтінді әрқайсысы жеке-жеке шағын топ («бастапқы топ») ішінде оқып шығуы керек. 2) Содан кейін топтар құрамы өзгертіліп, құрамында әр бастапқы топтан бір студент бар жаңа топтар («сарапшылар тобы») құрылады. Сарапшылар тобында оқушылар мәтіннің белгілі бір бөлігін ғана жан- жақты талқылайды. Бұл жерде олар тақырыптың мазмұнын бірлесе игеру (қиын жерлерін талқылап, бір-біріне түсіндіру арқылы) жұмысымен ғана айналыспай, бастапқы топтарына оралғанда басқаларды мәтіннің өз бөліміне қалай үйретуге болатындығын ортаға салады. Осы кезде оқушылардың өздерін ұстаз рөлінде сезінуі керек. Енді олардың осы бөлік бойынша білімі басқалармен салыстырғанда анағұрлым жоғары болғандықтан, олар аталмыш бөлімнің «сарапшысы» атанады. 3) Осыдан кейін сарапшылар бастапқы топтарына қайта оралып, өзге студенттерді кезекпен (алдымен №1-ден бастап, әрі қарай жалғастыра) өз бөлімдеріне үйретеді. Бастапқы топтар Сарапшылар топтары Бастапқы топтар (құрамында №1, → (құрамында тек № 1 → (құрамында №1, №2, №3, №4 Оқушылар бар) №2, №3, №4 Оқушылар бар) Оқушылар бар) (Бұл тәсіл R.Slavin. Cooperative Learning. Baltimore, 1991. келтірілген). Дөңгелек үстел – шағын топ ішінде (5-6 адам) студенттердің қарастырылып отырған тақырып (сұрақ, проблема, мәселе, идея, тұжырым, т.б.) бойынша белгіленген уақыт аумағында (3-4 минут) өз ойларын ортаға салу тәсілі (сөз сөйлеу кезекпен сағат тілі бойынша да атқарылуы мүмкін). Бұл әдіс тәжірибемен алмасу және практикалық әрекеттердің жетістіктері мен қателерін талқылау отырысы (кеңесі) іспеттес. Әдетте дөңгелек үстел талқыланатын мәселе ауқымында іс-тәжірибесі бар студенттердің қатысуымен өткізіледі, өйткені мұнда жедел шешімді талап ететін өзекті мәселелер қарастырылады. Ал мұндай жұмыс студенттерден өз көзқарастарын жан-жақты нақтылап, дәлелді түрде келтіре білуді қажет етеді. Өз ұстанымдарын келтіру және қорғау арқылы студенттер тақырып мазмұны мен оның негізгі мәселелерін игереді. Дөңгелек үстелді жүргізуші ретінде оқытушы оқушыларға оның тақырыбы мен негізгі қарастырылатын сұрақтарын 54 алдын-ала таратып береді. Дайындық барысында оқушыларға келесідей теориялық және анықтамалық материалдардың тізімін ұсынған жөн: - Конституция мен басқа заңдардың көшірмелері; - мемлекет басшыларының сөздері мен үндеулері; - статистикалық көрсеткіштер; - әдебиет тізімі немесе қажетті мәлімет сақталған беттерінің ксерокөшірмелері; - Интернет сайттарының тізімі. Дөңгелек үстелде келесі ережелерді ұстанған жөн: - біреудің сөзін бөлуге болмайды; - басқаның пікірін сыйлау керек: келіспегенімізді сөз, мимика, ишарат, интонация арқылы білдіруге болмайды; - берілген уақыт шеңберінен аспау керек; - сұрақтар туындайтын болса, оларды дөңгелек үстел аяғында ғана қоюға болады. Дөңгелек үстелде сөз бір оқушыға бірнеше рет айналып келуі мүмкін. Келесі сөйлегенде оқушылар алдындағы ойларын қайталамай, оларды ары қарай жалғастыруы және басқалардың пікірін де ескері отыруы қажет. Дөңгелек үстел жазбаша да өтуі ықтимал. Ондай жағдайда (мәселен семинар немесе практикалық сабақтарда) парақтарына оқушылар өз ойлары мен идеяларын белгіленген уақыт аумағында (2-3 минут) жазып, уақыт аяқталған соң оң жағындағы көршілеріне парағын ысырады. Көршілері алдыңғы жолдасының жазғанымен танысып, сол ойларды ары қарай жалғастырады. Белгіленген уақыт өте парақтар тағы да оңға қарай жылжытылады да жазуды толықтыру әрі қарай жалғаса береді. Жазба жұмысы парақтың жазу иесіне қайтып оралғанша жалғаса береді. Бүкіл үстелді айналып өткен парақ қолына тигенде, парақ иесі жазғандардың бәрімен де танысып шығып, қорытынды тұжырым жазады. Жазбаша өткізілген дөңгелек үстелде барлық оқушылар бір мезгілде жұмыс жасайды, олар бір-бірінің жазғанына тәуелді болады, сондықтан да бір- бірінің алдындағы жауапкершілікті сезінеді: егерде ол еш нәрсе жазбайтын болса, өз көршісіне қиындық туғызатындығын біледі. Ал оқытушының әрбір топтың қалай жұмыс істегендігін бағалап, олардың ойлары мен идеялары қалай, қандай бағытта, қандай дәрежеде дамығандығын аңғаруына болады. Оқушылардың өз идеяларын бір параққа ғана жазуына да болады, онда топта бір парақ қана айналымда болады. (Бұл тәсіл S.Kagan. Cooperative learning. San Juan Capistrano, 1992. кітабында келтірілген). Шығу парағы – сабақ аяғында оқушылар бірнеше сұраққа (2-3 сұрақ) жазбаша жауап береді. Ол сұрақтар (немесе тапсырмалар) сабақты қорытын- дылап, оқушылардың алған білімін, сабақтың қалай өткендігін бағалайды: - Бүгін не үйрендіңіздер? - Сабақ бойынша қандай сұрақтарыңыз бар? - Келесі сабақта қандай мәселелерге аса назар аудару керек? - Сабақ қызық өтті ме? 55 - Сіз үшін сабақтың құнды жәйттері қандай болды? - Бүгінгі үйренгеніңіз Сіз үшін болашақта қажет болады деп ойлайсыз ба? - Осы тақырып бойынша тағы да не білгіңіз келеді? - Осы тақырып бойынша тағы да қандай ақпарат көздерін оқисыз? - Сабақтың өту барысы бойынша қандай пікірлеріңіз/ұсыныстарыңыз бар? - Келесі сабақта бүгінгі сабақпен салыстырғанда, азырақ ... (ұсыныстарыңыз). - Келесі сабақта бүгінгі сабақпен салыстырғанда, көбірек ... (ұсыныстарыңыз). Пікірталас – қандай да болмасын проблема бойынша қарама-қарсы пікірлерді келтіру арқылы ақиқатқа жету тәсілі. Пікірталас өткізудің түрлері баршылық. Жалпылама олардың негізгі әрекеттері төмендегідей. 1) Екі жақты шешімі бар проблеманы келтіргеннен кейін, оқытушы студенттердің осы мәселе төңірегіндегі өз ойларын қағазға түсіріп алып, өз көзқарасын айқындауын сұрауы керек. 2) Осыдан кейін үш үлкен топтарға бөлінеді: бірінші пікірді, екінші пікірді жақтағандар және «мүмкін» деген көзқарасты ұстанғандар. 3) Оқушылар бір оқушылар пікірді ұстанғандар тобында өз көзқарастарын дәлелдейтін тұжырымдарды талқылап, олардың тізімін жасайды. 4) Әрбір топ бүкіл топ атынан сөйлейтін спикерді таңдайды. 5) Осыдан соң топ спикерлері кезекпен өз дәлелдерін аудиторияға белгіленген уақыт ішінде (мәселен, 2 минут) жеткізеді. 6) Спикер сөйлеп болған соң, қарсы жақтардың сұрақ қоюына болады,оларға жауапты тек спикер ғана бермей, топтың басқа да мүшелері де қайыруына болады. 7) Осылайша үш топ та өз дәлелдері мен уәждерін келтіргеннен кейін қарсыластар бір-біріне қол соғып, орындарына отырып, пікірталастан кейін бағанағы проблема жөнінде өз ойларын эссе түрінде жазбаша келтіреді. Пікірталастың ережелері: - спикер сөйлегенде, оның сөзін бөлмеу керек; - қарсы жақтың көзқарасына жағымсыз тұрғыдан сын және пікір айтпау керек («дұрыс емес!», «келіспейміз!», «жалған!», «біздің ойымыз ғана дұрыс!» деген сияқты); - егер келіспесеңіз, тек қарсы жақтың көзқарасын айқындайтын сұрақ қана қоюға болады. Пікірталас соңында студенттерден «Қай жақ жеңді?» деп сұрауға болады. Егер оқушылар жеңісті біреуге беретін болса, онда оларды келесідей ұғымға сұрақ қою арқылы алып келу керек секілді: - пікірталас ақиқатқа жетудің тиімді тәсілі; - пікірталас әркімнің өз көзқарасын айқындауға зор мүмкіншілік береді; - пікірталаста жеңілгендер болмайды: бәрі де ұтыста болады. 56 Топтық зерттеу (Бірлескен жұмыс) – семинар немесе практикалық сабақтарда студенттердің бірлесе отырып белгілі бір проблеманы графикалы түрде шешу тәсілі. Оқытушы тақырып бойынша шешуді талап ететін проблеманы студенттерге ұсынады. Оқушылар шағын топтарға бөлініп, аталмыш проблеманы шешу жолдарын талқылап, өздерінің шешімін маркерлермен плакатқа түсіреді (15-30 минут ішінде). Оқушылар өздігімен мазмұн мен тапсырма орындаудың форматын таңдайды, ақпарат жинастырады, оларды талдап, бағалайды. Содан кейін плакат қабырғаға ілінеді де, топ атынан спикер шығып жұмысты қорғайды. Қорғау соңында топ мүшелері басқалардың сұрақтарына жауап береді, олардың өз шешіміне түзету енгізуі де мүмкін. Бірлескен жұмысты қорғау кезінде келесі ережелерді ұстанған орынды: - спикер сөйлегенде, оның сөзін бөлмеу керек; - басқа топтың көзқарасына сын айтпай, тек жағымды және позитивті тұрғыдан пікір келтіруге болады; - тек сұрақ қана қоюға болады. Оқытушы әр топқа жеке де тапсырма беріп, немесе топтар тапсырмаларды өздері де таңдап алуы мүмкін. Пирамида құру – жаңа мәліметпен жұмыс жасалғаннан кейін, түрлі деңгейлерде түсінік құрастыру тәсілі. Бұл тәсіл жүзеге «жеке – жұп – топ – аудитория» схемасы арқылы асырылады: 1. Оқушылар берілген материалмен (мәтін, лекция, оқулық) жекелей танысып болғаннан кейін, ол бойынша өзіндік түсінік және пікір қалыптастырады. 2. Оқушылар жұптарға бірігіп, өздерінің идеялары, ойлары мен пайымдауларымен серіктерімен бөліседі. 3.Оқушылар төрт адамдық шағын топтарға бірігіп, туындаған проблемалар мен мәселелердің шешімдерін талқылайды, қорытындылайды, бір шешімге келеді. 4. Соңында оқушылар бүкіл аудитория болып, проблеманың шешімдерін келтіреді, олардың ең тиімділері тақтаға (плакатқа) жазылады. Жеңілдетілген анықтама (немесе түсіндірме). Сабақтың соңында оқушыларға қарастырылған тақырып бойынша қандай да бір атау (ұғым, түсінік, т.б.) таңдап алып, оны 1-сынып оқушысына түсінікті болатындай етіп анықтама немесе түсіндірме беруді сұрау керек. Бұл тапсырманы алдымен жұп/топ ішінде ауызша, сонан кейін жекелей жазбаша орындаған орынды. Тәсілдің негізінде жазушы Курт Воннегуттың «Өзі зерттеп жатқан ғылыми тақырыбын он жастағы балаға түсіндіріп бере алмаған ғалым – алаяқ» деген сөздері жатыр. 57 Салыстырмалы кестелер. Оқушыладың алған білімдерін жинақтау мен тиянақтаудың тиімді тәсілдіеріне түрлі кестелерді құрастыру жатады. Сабақ аяғында (немесе басында да болады) шағын топ ішінде орындалады. Кестелердің негізінде салыстыру жатыр. Мәселен, кестелерде бүтіннің құрамдас бөліктерін немесе жеке объектілерді нышандары, ерекшеліктері мен қасиеттері тұрғысынан салғастыруға болады. Үлкен шеңбер – топ ішінде бірлесе жұмыс жасаудың тиімді үлгісі. Бұл тәсіл бойынша оқушылардың жұмысы үш кезеңде өтеді. 1) Топ аудитория ішінде үлкен шеңбер құрып отырады. Оқытушы талқыланатын тақырып бойынша қандай да бір проблеманы айқындайды. 2) Белгілі бір уақыт ішінде (2-7 минут) әрбір оқушы жеке жұмыс жасайды: берілген проблема төңірегінде ойланып, дәптеріне аталмыш проблеманы шешудің өзі ұсынған шараларын жазады. 3) Шеңбер бойынша әрбір студент кезекпен өз ұсыныстарын оқиды. Топ әр оқушыны оның сөзін бөлмей, сын айтпай мұқият тыңдайды. Содан кейін айтылған әрбір ұсыныс талқыланады (бұл жерде сын емей, пікір айтылады: оқушылар бір-бірінің көзқарасын сыйлау керектігін әрқашанда ескеріп отырады) және олар дауысқа салынады. Маңыздылығы тұрғысынан таңдалып алынған ұсыныстар бүкіл топтың ортақ пікірін білдіретін тізім қатарына енгізіледі. Бұл тізімді тақтаға оқытушы немесе оқушылардың біреуі жазып тұрады. «Үлкен шеңбер» тәсілін мәселені шешудің жолдарын тез анықтау керек кезде қолдануға тиімді. Аквариум – оқушылардың қандай да болмасын проблеманы «көрермендер» немесе «жұртшылық» алдында диалог үрдісінде талдау мүмкіншілігін беретін тәсіл. Шағын топ ішінде (4-6 адам) оқушылар проблеманы шешу жолдарын талқылайды. Талқылауды топ ішіндегі бір студент (немесе екі оқушы болады) жүргізеді: ол басқаларға сөз беріп, олардың пікір алмасуын ұйымдастырады, топты ортақ мәмлеге келуге бағыттайды. Аудиториядағы басқа оқушылар көрермендер сияқты жаңағы топты қаумалай қоршап тұрады: олар топ ішіндегі оқушылардың проблеманы қалайша шешетіндігіне, олардың диалог құруына көңіл қояды. Алайда олар диалогқа араласа алмайды, олар тек топ ішіндегі атқарылып жатқан жұмысты өздерінің осындай шағын топ ішіндегі әрекеттерімен салыстырады. Шағын топтағы оқушылар осылайша сырт назарында болады: олар құдды аквариум ішінде отырған сияқты. Бұл тәсіл студенттерге өз жолдастарының қалайша қарым-қатынас құратындығын, басқаның пікірін қалайша қабылдайтындығын, өз ойларын қалайша дәлелдейтіндігін, пайда бола бастаған кикілжіңдерді қалайша болдырмай тастайтындығын көріп, оларды талдап, белгілі бір қорытындыға келтіру мүмкіндігін береді. 58 Қос шеңбер – оқушылар екі шеңбер құрап отыруы керек: ішкі және сыртқы. Мұнда ішкі шеңбер тұрақты болады да, сыртқы шеңбер құрамы оқытушының айтуымен ауысып отырады (мәселен, әрбір 1-2 минут өткен соң сағат тілі бойынша бір орынға). Шеңберлердегі оқушылар саны бірдей болған орынды. Осылайша оқушылар талқыланатын мәселе бойынша бірнеше жолдасымен әңгіме құрып, пікірлесіп, тіпті басқаларды өзінің көзқарасына иландыру мүмкіндігіне ие болады. Сыртқы шеңбердегі оқушылардың қолында сұрақтар жазылған қағаздары бар, олар орын ауыстыру кезінде бұл мәселелер бойынша ақпарат, пікір, дәлел жинаумен айналысады. Жұмыс соңында оқушылар талқылаудың қорытындысын аудиторияға жария қылады. Галереяны шарлау – оқушылардың жазба немесе графикалық жұмыстарын қабырғаға іліп, барлық қатысушылардың олармен танысып, өз пікірлерін ауызша немесе жазбаша келтіруі. Жазбаша пікірлер жұмыстардың өзіне (парақ, плакаттарға) немесе бөлек қағаздарға (стикерлерге) жазылып, жапсырылады. (Бұл тәсіл Темпл Ч., Стилл Дж., Мередит К. Бірлескен оқу. «Сыни ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту» жобасы үшін әзірленген №5 оқу құралы. - Алматы, 1998. - кітабында келтірілген). Броундық қозғалыс – оқушылар аудиторияны шарлап, талқыланатын мәселе бойынша ақпарат жинап, басқалармен пікірлеседі. Бұл тәсілді қолданғанда оқушыларға партаға отыру болмайтындығы ескертіледі. Позиция таңдау – қандай да бір тұжырым оқылып, оқушылар «ИӘ» және «ЖОҚ» деп жазылған плакаттарда өздерінің қай көзқарасты таңдағанын көрсетеді. Олар өз ұстанымдарын ауызша дәлелдеп беруі керек. Нөмірленіп ауысу - топ құрамдарын ауыстыра отырып, оқушылардың көбірек мағлұмат, пікір, түсінік, дәлелдер жинауына мүмкіншілік береді. Мәселен, егер топтар төрт оқушыдан тұратын болса (олар рет сандары бойынша нөмірленіп алуы керек), олар проблеманы талқылап алғаннан кейін, олардың құрамын келесідей ауыстыруға болады: - №1 оқушы өз орнында қалады, №2 оқушы келесі партаға көшеді, №3 оқушы үшінші партаға отырады, ал №4 оқушы одан келесі партаға көшеді; - осы құрамда оқушылар проблеманы талқылап алғаннан кейін (2-3 минут), олардың орнын тағы да ауыстыруға болады; - талқылау аяғында оқушылар өз орындарына қайтып келіп, жиған- тергендерімен топтың басқа мүшелерімен бөлісуі керек. (Бұл тәсіл Темпл Ч., Стилл Дж., Мередит К. Бірлескен оқу. «Сыни ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту» жобасы үшін әзірленген №5 оқу құралы. - Алматы, 1998. - кітабында келтірілген). 59 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Беспалько В. П. Слагаемые педагогической технологии. - М.: Педагогика, 1989. - 192 с. 2. Жанпейісова М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. /Аударған Д.А.Қайшыбекова/. - Алматы, 2002. - 180 б. 3. Методическое пособие для тренера. Программа «Street Law». Сост. Мухтарова А.К., Булуктаев Ю.О., Калинина А.А., Асанбекова Г.С. – Алматы: Фонд «ХХІ век», 2001. – 153 с. 4. Мирсеитова С.С. Словарь RWCT. - Алматы: Верена, 2005. - 144 с. 5. Мирсеитова С.С. Становление и развитие философии учителя: гуманистическая парадигма. – Алматы: Верена, 2008.-260 с. 6. Нурланова К.. Человек и Мир. Национальная идея казахского народа.- Алматы, 1994. – 48 с. 7. Равен Дж. Компетентность в современном обществе: выявление, развитие и реализация /Пер. с англ. – М.: «Когито-центр», 2002. – 396 с. 8. Б.А.Тұрғынбаева Ұстаздық шығармашылық Алматы ,2007. –19 -21бб. 9. А.Әлімов Интербелсенді әдістерді мектепте пайдалану, 2009. –47 -51 бб. 10. Сейталиев Қ. Қазақстанда жоғарғы педагогикалық білім берудің қалыптасуы мен дамуы /1920-1991/. Пед.ғыл. докт. дис. авторефераты. – Атырау, 1997. - 393 б. 11. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. - М.: Народное образование, 1998. – 256 с. 12. Берков В.Ф., Яскевич Я.С. Культура диалога: Учебное пособие. – М.: Новое знание, 2002. – 354 с 13. «Сыни ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту» жобасы үшін әзірленген №2 оқу құралы. - Алматы, 1998. – 72 б. 14. Темпл Ч., Стилл Дж., Мередит К. Сабақтарды жоспарлау және бағалау. «Сыни ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту» жобасы үшін әзірленген VІ- құрал. - Алматы, 1998. – 55 б. 60 МАЗМҰНЫ Кіріспе........................................................................................................................... 3 1. Мұғалімнің коммуникативтік мәдениеті .............................................................. 4 2. Коммуникативті дағдыларды қалыптастырудың приниптері ............................ 6 3. Коммуникативтік дағдыларды қалыптастыру жолдары ..................................... 9 4.Қазіргі мұғалімнің оқу - тәрбие үдерісіндегі коммуникативтік дағдыларды қалыптастырудағы әрекеті ....................................................................................... 11 5.Диалогтік оқыту – коммуникативтік дағды қалыптастыру негізі..................... 13 5.1. Диалогтік оқытудың ерекшеліктері ................................................................. 15 6.Тарих сабағында оқушылардың бойында коммуникативтік дағды қалыптастырудың әдістері........................................................................................ 18 7.Интербелсенді оқу шарттарының коммуникативтік дағды қалыптастыруда атқаратын ролі ........................................................................................................... 39 7.1 Бірлескен топтық жұмыс .................................................................................... 42 7.2. Интербелсенді оқуды ұйымдастыру ережелері............................................... 46 Сабақта қолдануға тиімді интербелсенді тәсілдер ................................................ 50 Қолданылған әдебиеттер тізімі ................................................................................ 60 61 Абулхайрова Г.Е., Қуанова Ж.Қ. ТАРИХ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛ Теруге. 06.01.20. жіберілді. Баспаға 04.05.20. қол қойылды Пішімі 60x84/8. Қағазы офсеттік. ₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪ Ақтөбе облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының баспа қызметі және қоғамдық ортамен байланыс бөлімі - Ақтөбе қаласы, Тургенев көшесі, 86 үй. Тел: 56-05-37 жүктеу/скачать 295,55 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|