Сабақтың тақырыбы: Фосфор және оның қосылыстары. Сабақтың мақсаты: Білімділік

-Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.

-Оқушылардың көңілін сабаққа аудару.

-Сабақтың жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

Гамбургтік алхимик Бранд “философиялық тас” алу жолында көп жұмыс істеді. Брандтың ойынша бұл тас қарттарды жасартып, сырқаттарды тез жазатын, адамның өмірін ұзартатын өмір элексирі мен асыл емес металдарды алтынға айналдыратын философиялық тасты табуға әрекет жасады. Брандты алға жетелеген адамдардың қамы емес, оның байлыққа құмарлығы болды. Бірде тәжірибе барысында ол адам зәрін буландырып, оған көмір және құмды араластырып ауа қатыстырмай қыздырды. Құтының ішінде жылтыраған бір нәрсенің бар екенін көрді. Алынған зат жарық шығарады, осыны пайдаланып, Бранд байларға сатып ақшаға кенеледі. Бұл зат не деп ойлайсыңдар?

Оқушылар : Фосфор элементі

ІІІ Мақсат қою: Бүгін біз Фосфор және оның қосылыстары жайлы білім аламыз

IҮ. Жаңа білімді меңгерту

Атом құрылысы: Фосфордың соңғы энергетикалық қабатында бес электрон бар, оның үшеуі жұптаспаған. Фосфор атомындағы электрондардың орналасуы: ₊₁₅ Р )2е)8е)5е

Фосфор атомының электрондық формуласы: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p3

Фосфор қосылыстарында -3, +3, +5 тотығу дәежелерін көрсетеді. Фосфордың ұшқыш сутекті қосылысы фосфин РН₃ мен аммиак NH₃  молекулалары формасы жағынан ұқсас болғанмен, фосфин молекуласы берік емес, улы, түраксыз газ, тез тотығып кетеді. Фосфорды 1669 жылы неміс алхимигі Бранд ашқан.

Табиғатта кездесуі: Табиғатта фосфор тау жыныстары мен минералдарда қосылыс түрінде кездеседі. Мысалы, фосфорит және апатитте кальций фосфаты Са3(Р04)2 түрінде болады. Қазақстанда Жамбыл облысындағы Қаратау маңында фосфорит кенінің мол коры бар екені 1935 жылдан белгілі. Қазір Қаратау бассейні негізінде "Жаңатас байыту комбинаты" жұмыс істейді. Ақтөбе облысында фосфорит кен орнын (Шилісай, т.б.) игеру жоспарланып отыр.Осы кен орындары негізінде фосфорды өңдейтін зауыттар Таразда, Шымкентте және Ақтөбеде бар.

Табиғаттағы биохимиялық айналымы: Фосфор – органоген-элемент және зат алмасуда маңызды рөл атқарады. Ол жануар қаңқасының құрамына, тіс құрамына кіреді. Азот сияқты фосфор өсімдік пен жануар нәруызының негізгі құрам бөлігі. Фосфор өсімдіктердің дәнінде, жануарлардың сүтінде, қанда, ми мен жүйке ұлпаларында кездеседі.

Мысалы: ересек адамдардың сүйегінде 600 г, ет ұлпасында 56 г, жүйке жүйесінде 5г-ға дейін фосфор болады. Жануарлар мен адамдар фосфорды өсімдік арқылы қабылдайды.

1 Фосфор оттекпен дифосфор пентаоксидін түзеді:

0 0 +5 -2

4Р + 5О₂ → 2Р₂О₅

2 Фосфор металдармен фосфидтер түзе әрекеттеседі:

0 0 +2 -3

3Са + 2Р → Са ₃Р₂

3 Фосфор сутекпен әрекеттесіп фосфин түзеді:

2Р + 3Н₂ → 2РН₃

Фосфин РН₃ –түссіз, ерекше иісі бар өте улы зат. Амиакқа қарағанда негіздік қасиеті әлсіз.

Күрделі заттаман әрекеттесуі: Шырпының басына жанғыш заттар –күкірт пен бертолле тұзының қоспасы жағылады. Қораптың жақтауына қызыл Фосфор мен шыны ұнтағы желіммен отырғызылады. Шырпыны қорапқа үйкегенде, қызыл фосфор бертолле тұзынан от алып, тез тұтанады. Реакция теңдеуі:

_{+5 0 -1 +5}

5КСІО3 + 6Р→ 5КСІ + 3Р₂О₅ ﴾тәжірибе көрсету﴿

Н--О---Р =О

Н—О

Фосфор қышқылы суда ерігенде сатылап диссоциацияланады:

Н₂РО₄^- = Н⁺+НРО₄^2- гидрофосфат ион

НРО₄^2- = Н⁺+РО₄^3- фосфат ион

Химиялық қасиеті: Ортофосфор қышқылы тотықтырғыш қасиет көрсетпейді. Фосфор қышқылының судағы ерітіндісі барлық басқа қышқылдарға тән қасиеттерді көрсетеді. Негіздік оксидтермен, негіздермен әрекеттесіп тұздар түзеді.

Негіздік оксидпен әрекеттесуі:

2Н₃РО₄+3СаО=Са₃(РО₄)₂↓+3Н₂О

Негіздермен әрекеттескенде – үш типті тұз түзеді: екі қышқыл, бір орта тұз түзіледі

Н3РО4 + NaOH = NaH2PO4 + Н2О

Н3РО4 +2 NaOH = Na2HPO4 +2 Н2О

Н3РО4+3NaOH=Na3PO4+3Н2О

Табиғи фосфаттар суда ерімейді. Оларды фосфор қышқылымен өңдеп, ерімтал тұздарға айландырады да , минералдық тыңайтқыш ретінде пайдаланады :

Ca₃(PO₄)₂+4H₃PO₄=3Ca(H₂PO₄)₂

Кальций

Дигидрофосфаты

Қолданылуы: Қызыл фосфор сіріңке өндірісінде, пиротехникада және фосфор қышқылын алуға пайдаланылады. Фосфор ауылшаруашылық зиянкестерімен күресу үшін қажет улы химикаттар алуда қолданылады.

Фосфор қышқылы дәрі дәрмек жасайтын өнеркәсіпте пайдаланылады. Фосфор қышқылы және оның тұздары көбінесе минералдық тыңайтқыш алуға жұмсалады.

1. Неге қызыл фосфорды сіріңке жасау өндірісінде қолданады?

2.Фосфордың сутекті қосылысы не деп аталады?

3. Металдармен қосылысы не деп аталады?

1 Зат есім

2 Сын есім

3 Етістік

4 Сезімді білдіретін сөздер

5 Синоним қамтылатыны түсіндіріледі.

1 Фосфор

3 Әрекеттеседі, қолданылады.

4 Фосфор- әрі тотықтырғыш, әрі тотықсыздандырғыш.

5 Фосфор- органогенді элемент.

1 Фосфор қышқылы

2 Үш негізді, әлсіз қышқыл.

3 Ериді, диссоциацияланады, әрекеттеседі.

4 Үш қатар тұздар түзеді.

5 Тұздары- минералды тыңайтқыштар.