Сабақтың тақырыбы: Кіріспе. Адамзаттың Абайы Сабақтың мақсаты

Абайды танытудағы орыс интеллигенттерінің рөлін сол дәуірдегі рөлін сол дәуірдегі демократиялық бағыттағы “Айқап” журналы “біздің көбімізге Абайдың  кім екені де белгсіз. Оның кім екенін  бізге орыстар танытып жатыр”-деп, әділ, тарихи шындыққа сай бағалаған.

Абайдың  ақындық өнеріне бой ұрып, құлай берілге 40-тан асқан кезі еді. Бұл дәуірде Абай біліп, көрумен бірге Семейдегі  мәдениет өкілдерімен де  іштей араласа бастағаны оның  1886 жылғы Облыстық Статистикалық комитетінің толық мүшелігіне Омылық С. Т. Мирошниченко, Өскеменнен Е. П. Михаэлис, Павлодардан А. И. Деров және Ф. П. Плещеев, М. Ф. Степанов, С.И. Хабаров, С.С. Никитин және т.б. бірге сайлануынан да көрінеді.

Абайдың орыс әдебиетімен танысуын біз, көінесе, оның орыс достарымен қатынасынан бері қарай деп келеміз. Шынында, орыс оқығандарының хабаралуынша, Абайдың орыс әдебиетімен танысуы ертеректен-ақ басталған. Оған Потаниннің Абайдың немере туысы Халиолла туралы айтқаны дәлел. Ол бұл мәліметінде  Халииолланың тургенов, Рермонтов, Толстой, Белинский, Доброюбовтарды өз жерлестеріне насихаттаушылардың бірі  болғаны тулалы қызық деректер кетірілген.

Абайдың өмірі мен шығармашалық өнеріндегі ерекшелікті орыс қауымына алғаш  таныстырушылардың өзі қазақтардың орысша оқып, Еуропаша  білім алған дарынды  ұлдары Ә. Бөкейхановтан басталып, осы дәстүрді  ары қарай жалғастырушылар-Нұқ Рамазанов, Сатылған Сабатаев, қазақ қыздарынан шыққаны  Нәзипа Құлжановалар болатынды. Атақты ғалым, фольклорист Потаннинің өзі Абайды Белослюдовтар арқылы білген.

Ә. Бөкейхановтың Абай  туралы жазылған “Абай Құнанбаев” азанамасы (некролог) абайтанудағы тұңғыш адым, бастапқы еңбектердің бірегейлі десе болғандай.

Абайтану тарихында Абайдың  ақындық өнер мен ислам дініне қарым-қатынасы жайлы  аса күрделі  мәселеге де тұңғыш рет Әлихан Бөкейханов тарапынан  білікті пікір айтылуы сол  кезең үшін айтарлықтай  жаңалық болумен бірге бүгінгі ұрпақ үшін де мән-мағынасын сақтап отырған танымдық мәні бар пікір дер білеміз.

Оның “Абай поэтикалық қуаттың иесі, қазақ халқының мақтанышы болды. Абай сияқты халықтың рухани творчествосын осыншама жоғары көтерген қазақ ақыны әлі кездескен жоқ”, - деп білгірлікпен  баға беруі – Абайдың әдеби мұрасын терең  танып білген зерделі зерттеуші аузынан ғана шығатын жасампаз таным.

1914 жылы “Әл-Шархиятта” баслым көрген Нұқ Рамазанов жазған “Абай Құнанбаев (1845-1904)” мақаласы да бүкіл  Ресей  оқырмандарына қазақ әдебиетінің  ұлы классигі  Абайдың өмірі мен ақындық өнерін танытуда  елеулі рөл атқарады.

Орыс жұртшылығы Абай өлеңерімен ресми түрде  1914 жылдан бастап  таныса бастады. Ал Абайдың 1989 жылңы “Дала уәлаяты” мен 1896 жылғы Алекторовтың  бастырлыған өлеңдері орыс тіліне аударылып басылғанымен,  Абай атынан тарамай,  Көкбайдың  атымен тараған еді.  Революцияға дейін Абай өлеңдерімен  орыс жұртшылғының  танысуы 1914 жылғы Шығыстану институтының “Әл-Шархият” жинағынан басталды. Бұл  жинақта Абайдың төрт өлеңінің қарасөзбен мазмұны ғана беріледі.

Ол өлеңдер: 1. “Лето”  (Жаз)-аударған Сатылған Сабатаев. 2.  “О любви” (“желсіз түнде жарық ай, “Поэт” “Адамның кейбір кездері”, “Пожалейте меня” (Өлсем орным қара жер сыз болай ма?) өлеңдерін Нұрғали (Нұқ) Рамазанов (Ақтөбелік) аударған.

Бұдан соң  “Сибирский студент” журналында Абайдың – “Желсіз түнде жарық ай” деген өлеңі шығады.

Абай өзінің шығармалары туралы тұңғыш бағаны да орыс зиялыларынан алады.  Бұл жайлы тұңғыш пікір де 1903 жылы петербургте Семенов Тянь-Шанскийдің  редакциялауымен басылған. “Россия. Біздің отанымыздың географиялық баяны” деген көршілкке арналған  ғылыми кітапта берілді. Мұнда қазақ әдебиетіндегі жаңа бағыттың өкілі Абай деп танып, Шортанбайды зар-заман жыршысы ретінде қарастырған. Абай туралы: “Как представителя нового в киргизкой поэзии следует называть Кномая (Кунанбаева, - М. М.)” – деп жалпы мағынада  айтылса да, ақын шығармаларының  басты ерекшелігін дәлбасып, екшей көрсетуімен де қымбат.

Абайдың қайтыс болуына он жыл толғанда  Мәскеуден шыққан  “Әл-Шархият” жинағында ақынның өмірі мен  творчествосын таныстыруды мақсат еткен біраз материалдар  жарық көрді.

Абай шығармаларын орыс тіліне аудару  жайында В. А. Кудашев  қолжазбасы  мен ағайынды  Белослюдовтардың өзара жазысқан хаттарының  елеулі мәні бар. Семейлік ағайынды Белослюдовтар Абай шығармаларын орыс тіліне  аударып, орыс қауымына  танытудағы үлкен  жауапкершілікпен қарап, жанашырлықпен әрекет еткен.

Жалпы қазақ әдебиеті, оның ішінде Абай шығармаларын аудары үшін белсене әрекет етуге   атсалысқан ағайынды Белосюдовтар: Николай Николевич (1880-1943), Виктор Николаевич (1883-1916), Федор Николаевич (1885-1943), Алексей Николаевич (1887-1939) – төртеуі де  педагог,  суретші, өлкетанушы, қызметкер ретінде  революцияға  дейінгі Сібір  өлкесіндегі орыс зиялыларының қарапайым халықтық бағыттағы абзал азааттары оатын. Ағайынды төртеуі де Семей қаласында туып-өсті. Өсе келе білім алып, қызмет еткен шағында   өздерін ғылым, өнер, ұстаздық жолына арнап, туған өлкенің тарихы мен мәдениетін  зерттеу, қазақ ауыз әдебиеті  үлгілерін жинау, Абай шығармаларын орыс тіліне аударып астыру жөнінде көп еңбектенеді.

         Николай Николаевич Орыс Географиялық  қоғамы Семей бөлімшесі мен педтехникумында заманымыздың ұлы жазушысы академик Мұхар Әуезовпен бірге қызмет атқарды.

Кеңес жетекшісінің орынбасары болып сайланған М. Әуезов ғылыми экспедиуиялар ұйымастыру жұмысына қозғау салып, оған қажетті қаржы  көзін тауып, экспедицияның  жоспары мен сметасын жасауға Н.Н.Белослюдовты қатыстырып отырған.

Семейдегі Абайдың  әдеби-меориалды музейінде  ағайында Белосюдовтар өзара жазысқан  жиырмадан аста хаты сақтаулы.

Солардың жіктеуі тікелей Абай өлеңдерін орыс  тіліне аудару жайлы  мәселеге арналған.