Сабақтың тақырыбы: Кіріспе. Адамзаттың Абайы

А.С.Пушкин.

Егер Александр Сергеевич Пушкиннің өзі қазақ даласына алғаш рет 1833 жылы келген болса, арада елу төрт жыл өткеннен кейін, яғни 1887 жылы ақынның асқақ жырлары да қазақ арасына келіп жетті. Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев дәл осы жылы ұлы орыс ақынының «Евгений Онегин» романын қазақ тіліне аударады. Абайдың ұлылығы сонда – ол Орта Азия мен Қазақстан, Еділ бойы мен Орал тауын мекендеген халықтар ақындарының ішінен бірінші болып А.С.Пушкин шығармаларын өз ана тіліне аударады. Ал басқа көрші халықтардың ақындары, атап айтқанда, татар, башқұрт, өзбек, тәжік ақындары Пушкин шығармаларын Абайдан соң, екі жылдан кейін, яғни 1889 жылдап бастап аударды. Өйткені бұл жылы А.С.Пушкиннің туғанына 100 жыл толып, оны бүкіл Ресей кеңінен атап жатқан болатын.

Пушкин қазасынан сегіз жыл кейін дүниеге келген Абай, әрине, сөз алыбын көре алмай қалды.

Қазақ даласына өнер шыңы, өлең тауы боп орнаған Абай өлеңдерінің ата мекені – Ақшоқы. Еңлік пен Кебектің қайғылы өлімінен соң жүз жылдан кейін, Кіші Ақшоқыдағы Абайдың өзі салған қыстауында қазақ даласында тұңғыш рет орыс халқының энциклопедиясы атанған «Евгений Онегинді» Абай аударды да, орыс қызы алғаш рет қазақ топырағын басып, сахара ауасымен тыныстай бастады.

Абай Пушкинге шәкірт есебінде ден қойған жоқ, терезесі тең әріптес ретінде сыр алмасты. Онегин мен Татьянаның арманды лебіздерін қыр елінің түсінік түйсігіне сай келтіре отырып, санасына сіңірді. Махаббаттың мұңды да жалынды, мөлдір де таза қасиеттерін табиғи қалпында сахараға жеткізуге күш салды. Абай жырды қазақшаға аударып қана қоймай, оған орайластырып сазы шалқыған ән шығарды. Сондықтан жүректен шыққан сұлу сөз жүрекке жетпей қойған жоқ. Осы Ақшоқы бауырында Абай Қаламқасын, Пушкин Татьянасын жетектеп халық алдына шықты да табысты. «Евгений Онегин» романының желісімен жазылған Татьяна тұлғасын, табиғатын асқақтататын Абайдың бүгінге дейін біз Татьяна әнін шырқаймыз. Қыс күнінде Абайдың Кіші Ақшоқыдағы үйіне ат тұмсығын тіреген Пушкин Татьянасының тарихын біз «Абай жолы» романынан оқыдық.

Абай Пушкиннің «Евгений Онегинін» аударуға неге ерекше құмартты және бұдан нені көздеді? – деген сұраққа Белинский сөзімен жауап берген жөн сияқты. Ұлы сыншының «Евгений Онегинді» Пушкиннің өзге шығармаларынан бөліп алатын себебі: «Орыс қоғамының өркендеу жолындағы аса қызық бір кезеңін поэзия арқылы көркем суреттеп беруінен (1633 бет), шын энциклопедиялық шығарма болуынан» еді.

Сосын қай елдің жастарына болса да үлгі етерлік көркем бейнелердің асқан ақындық шеберлікпен жасалуы, Татьянаның бойындағы кіршіксіз таза махабаттың суреттелуі шығарманы биік деңгейге көтерді. Француз романдарын бойтұмар ғып жүрген помещик қызына қыр қазақтары өз қыздарындай бауыр басып кетті. 1887 жылды сөйтіп Абай поэзиясындағы «Пушкин жылы» деуге болады.

Абай шығармашылығы-әдебиеттің, мәдениеттің ауқымынан анағұрлым асып кететін ғажайып құбылыс. Абай - қазақ ақындарының көп жырлаған ұлы тұлғаларының бірі. Абайды жырға қосқанда ақындар оның Пушкин шығармашылығымен байланысын, ұлы ақынның аудармашылық шеберлігін айтады. Абай туралы поэтикалық тамаша шығармалардың бірі ақын Қайнекей Жармағамбетовтың «Жидебайдың күндері мен түндері» атты балладасында мынадай жолдар тізілген:
Кейде ақын Пушкинменен сырласқандай

Ақжарқын қалың қабат сырды ашқандай.

Табысып қала қызы, дала қызы

Не қияр алыстарда мұңдасқандай.
Абайдың «Евгений Онегиннің» кейбір тарауларын қазақ тіліне аударуы, Татьянаның қазақ сахарасына келуі, ақынның «Татьяна әні» елге тарауы – Қ.Бекхожиннің «Россия дауысы» өлеңінің де өзегі. Бала кезінде ауылда естіген Татьяна әні туралы өлең кестелей отырып, Қ.Бекхожин ұлы Абайға ризашылығын білдіреді.

Тайсалмай, мыңмен жалғыз алысқан кім?

Жауына найза сөзін шанышқан кім?

Өзендей құйған барып көк теңізге

Лермонтов, Пушкиндермен табысқан кім? –

деген өзінің сұрақ қойған өлең жолдарына ақын С.Сейітов «Кім?» деген өлеңінде былай жауап береді:

«Евгений Онегинді» Абай тұтас аударған жоқ, одан оның аударғаны: романның басы (бірінші тарау, Х – ХІ – ХІІ шумақтар), Пушкиннің Онегинді сипаттауы, Татьянаның Онегинге жазған хаты (екінші тарау, ХХХІ шумақ), бақша ішінде жолыққан Татьянаға Онегиннің берген жауабы (төртінші тарау, ХІІ – ХҮІ шумақтар), Онегиннің Татьянаға жазған хаты

(сегізінші тарау, ХХХІІ шумақ), Татьянаның Онегинге берген жауабы (сегізінші тарау, ХІІІ шумақ).

Қайткенмен де Абай ХІХ ғасырдағы орыс поэзиясына алғаш жол салған елші болып қала береді.

А.С.Пушкин есімі қазақ даласына таныс бола бастағанын мына деректерден де аңғаруға болады. 1876-1906 жылдары Орынборда шығып тұрған «Оренбургский листок» бұқаралық - әдеби газетінің 1880 жылғы бір санында мынадай бір қызықты жайт басылған. Орынбор зиялыларының білікті өкілінің бірі П.Располов Москвадағы дворяндар мәжілісі өтетін залда 1880 жылдың 7 шілде күні А.С.Пушкиннің ескерткішін ашуға арналған салтанатты кеште сөз сөйлегенін хабарлаған. Бұл сөзде ол Ы.Алтынсариннің орыс классиктерінің кейбір шығармаларын қазақ тіліне аударғанын, «Қазақ хрестоматиясына» енгізгенін мақтаныш сезіммен айта келіп, былай деген: «Мен Россияның алыс түкпірінен келген өкіл ретінде сіздердің көпшілігіңізге әлі мәлім емес жаңа бір жайды айтқым келеді. Осы залда тұрып көрегендікпен болжаған Пушкиннің өз сөзімен айтқанда оның «даңқы бүкіл ұлы орыс жеріне жайылады және ол барлық тілде сөйлейтін болады». Бұл қазір шындыққа айналып отыр.

Орынбор бекіністерінде ашылып жатқан ұлттық мектептерде балалар енді өз ана тілінде оқи алатын болды, олардың енді өз хрестоматиясы бар және ол оқулықтардың алғашқы бетінде біздің бәрімізге де аса қадірлі, арамыздан қыршын кеткен ұлы ақынымыздың шығармалары жүр. Қазақтар мен башқұрттар орыс тілін оқып үйрену үстінде Пушкин есіміне қанық болады. Сонымен Россияның шығысында ұлы ақын таныла бастады».

Ұлы Абай негізін салған А.С.Пушкин мұрасын игеру дәстүрі жалғаса түскен.

«Евгений Онегин» негізінде қазақтың еліктеу жыр-дастандары да дүниеге келген. Мәселен, Әсет ақын нұсқасы, Әріп үлгісі, Қуат қалыбы, Сапарғали сарыны, Есенсары талпынысы, Нәзирашыл халық ақындары Абай орнықтырған дәстүр жалғастығын сабақтай отырып, алуан арналы аңыздар жазып қалдырған. Оны қара өлеңмен еркін көсілте жырлаған. Қазақ қаламгерлері орыстың ұлы ақынының ғажайып мұрасын қазақ оқырмандарына жеріне жеткізе таныстыруды мұрат тұтқаны, қастерлі міндет, қасиетті парыз санағандары көрініп тұр.

1903 жылы Қазан қаласында А.Пушкиннің «Капитан қызы» қазақ тіліне аударылып басылып шықты. Оны аударған орыс әскерінің капитаны М.Бегімов деген кісі болатын. Мұнан кейін ақынның «Пайғамбар» атты өлеңі қазақ тіліне аударылып, «Айқап» журналында (1915,№4) жарияланды. Ал ұлы ақынның «Қысқы кеш», «Дауыл», «Балықшы мен балық туралы ертегісі» қазақ тілінде қолжазба түрінде тараған.

1905 жылдан бастап қазақтың қамын ойлаған азаматтар ұлттық мәдениет мәселесін қолға ала бастаған. Сол жылдары қатарға қосылған жас ақындар арасында М.Жұмабаев та бар еді. Шығармашылығы орыстың ұлы ақынымен үндес болған, қазақтың Пушкині атанған ақынның шығармашылығы бәрімізге таныс. Қазақ ақыны да өз халқының әдебиетіне жаңа бағыт әкелді. Абаймен бірге жазба әдебиетті түрлендірді, дамытты. Байрон үлгісіндегі ұлттық романтикалық поэманың негізін қалады. Пушкин сияқты өлеңді сөзбен поэма түрінде ертек құрады. Ақынның «Батыр Баян» поэмасындағы:

Ақынның «Боран» және «Дубровский» атты прозалық шығармалары да қазақ тіліне өлеңмен аударылып, 1923 жылы Семей қаласында өз алдына жеке кітап болып басылып шықты.

Бұдан кейінгі жылдарда А.С.Пушкиннің есімі қазақ даласына таныс болғаны соншалық, оның шығармалары ауызша түрде тараған.

Мына бір естеліктен үзінді осындай бір жағдайды аңғартса керек.

Бұл бәленшенің өлеңі деп апам айтқан емес. Кімнің өлеңі екенін ол қайдан білсін, ол кезде Пушкинді қай қазақтың кемпірі біліпті, ол кезде өлеңін ғана оқып, атын айтпайтын ақындар аз бе еді?…»,-деп балалық шағын еске алады белгілі жазушы Қ. Ысқақов.

Пушкин поэзиясының нұсқалары жиырмасыншы жылдары там-тұмдап аударылса, отызыншы жылдары бұл жұмыс қызу қолға алынды.

1935 жылы «Кавказ тұтқыны» және «Цыгандар» атты шығармалары қазақтың белді ақындарының бірі Т.Жароковтың аудармасымен жеке кітап болып басылып шықты.

Далада, шатыр қасында.

Маужырап түнде мүлгіген,

1937 жылы ақынның қайтыс болғанының 100 жылдығына орай ұлы ақынның үш томдық шығармалар жинағы қазақ тілінде жарық көрді. Оның бірінші томына өлеңдер мен поэмалар, екіншісіне драмалық және прозалық шығармалары, үшінші томына «Дубровский» поэмасының аудармаларының әр түрлі нұсқалары берілді. Ұлы ақынның үш томдығының жарық көруі, сол кездегі қазақ аудармашыларының үлкен жетістіктері еді. Бұл жинақтың бірінші томына қазақтың ұлы ақындарының бірі Ілияс Жансүгіровтың аудармасындағы «Евгений Онегин» поэмасының толық нұсқасы енген болатын. Бұл жылдары жемісті еңбек еткендердер қатарында Сәкен Сейфуллин де болған.

Сол кезде қазақ оқырманы Пушкиннің «Арион», «Анчар», «Чаадаевқа», «Ескерткіш» атты тамаша өлеңдерімен алғаш рет танысты.

1949 жылы сөз шеберлері Т.Жароков, К.Аманжолов, Ғ.Орманов, Ә.Тәжібаев, Х.Бекхожин, Қ.Шаңғытбаев, М,Әлімбаевтар орыс ақынының шығармаларына зер салады. Бұл аудармалар жазушы-академик Ғабит Мүсіреповтың редакциясымен жарық көрді. 1953-1954 жылдары Пушкиннің төрт томдығы жарық көрді. Бұл жылдары аудармашылар қатарын жаңа есімдер- С.Мәуленов, Ғ.Қайырбеков, І.Мәмбетов және басқалар толықтырды.

1975 жылы орыс ақынының шығармаларының екі томдығы жарық көрді. Бірінші томына поэзиялық шығармалары (өлеңдері, поэмалары, ертегілері және «Евгений Онегин» поэмасы), екіншісіне- Пушкиннің прозалары («Ұлы Петрдің арабы», «Белкин повестері», «Капитан қызы», «Дубровский» және т.б.) енді .

Пушкин-еуропалық қана емес, Шығыстың шырайына шұрайлы шығармалар арнаған барлық адамзатпен бауырлас ақын. Вяземскийге жазған бір хатында ол Мекке мен Мединенің арасында қиялмен жүргенін айтады. Бұл ақынның қуғындалып жүріп Құранның текті тәтті тілінен қуатталып, құтқарылған өмір кезеңі болатын. Атақты «Құранға еліктеу» осылай туған.

Жүргізуші І: Бұл күндегі Абай, ақын атын анық алған. Сол ақындық еңбегін, енді халыққа етер азамат қарызы деп біледі.

Өмірден, көп кітаптан тапқан сан-салалы күйлер, ойлар ендігі шақта өз өлшеуін тауып, ақынның уәзінді, соны жырларына араласқан-ды...

Жүргізуші ІІ: … Абай көп кештерде, жалғыздық шақтарда өзімен үнсіз тілмен ұзақ-ұзақ сырласатын достарынан сырт адамның көпшілігі жат жұмбақша бағалайтынын біледі. Бірақ, оны елеп, ескерген емес. (Абай бір кітаптың бетін ашып, өзіне керек жерін табады да оқымай, сол беттерге қарап шалқиыңқырап, біраз бөгеліп отырып қалды. Енді қолына екінші кітапты алып аударыстырып, мұқабасын аялай сипайды).

Абай сөзі: Өткен жандар, бірақ мұндай өлім, өлім бе? Мәңгі-бақи өлместей боп, кейінгі дүниеде өз аттарын ұмытпауды уағыз етіп кеткендер. Өзгеден жер үстінде қалатын белгі – томпайған мола. Әуелде жер бетінде томпайған бос топырақ мезгіл сайын шөге-шөге барып, ақырында мүлдем жер болып тапталады. Шамасы, осы көр жер болумен қатар, адам аты да өшеді. Мәңгілікке жұтылады. О да бітеді. Мыналар (екі кітаптың мұқабаларын сипалай түсіп) сол өзінен қалған, жер үстіндегі белгіні тау етіп, мәңгі мықты беріктікке бекітіп кеткендер. Олар Ақшоқының екі биігіндей…

Жүргізуші І: Бұл екі кітап, бұл ауылдың Абайдан басқа барлық жанына тілі де, мазмұны да ұғымсыз кітаптар. Бір Абайдың ғана көңіліне әрі ұғымды, әрі құрметті боп алған, алыс дүние, алыс заманның екі ақынының кітаптары. Ол жатқан Пушкин мен Лермонтов.

Жүргізуші ІІ: Екеуі де Абайдың ата-бабасы кешкен өмір соқпағынан мүлде басқаша боп өткен жандар. Әлдеқайда алыста өткен…

Жүргізуші І: Бірақ сол қалпында, бұл екеуі Абайға біртүрлі жақын, бірге туысқан аға-інідей көрініп қалады. Бөтен дүниеден бөтен тілмен кеп Абайға сырларын ашқан, мұңдарын шаққан егіздер сияқты.

Сен де біздей саналы мұңлысың! – дегендей болады.

барып, ақырында сыншы-кемел ой жеңсе де, шерлі көргіш боп алып, тына алмай жатқан аға бар. Сол ағаның дертін көріп: «Тынғаннан ие тауып ек!» – деп ызасы мен ашуына бой ұрып өлген іні бар. Сол аға – Пушкин. Сол іні – Лермонтов. Кейінгі ұрпаққа, барлық заман, бар қауымдағы шерлілерге атой салып, өмірлері шырақша жанып өткен аға, іні…

Жүргізуші І: Абай ойлана күрсініп отырып, Татьяна хатына үңілді.

Абай: Неткен айтқыш тіл? Тіл емес, жүректің лебі! Гүрілдеп соққан ырғағы! Неткен нәзік тереңдік…

Ғашықтың тілі – тілсіз тіл

Көзбен көр де ішпен біл…

Жүргізуші ІІ: Татьяна хатының ырғағы мен нәзік үніне өз жанынан үн қосты. Қыз шеріне қызыққаннан шыққан бір сарынның басы еді.

Абай: Өзімнен өтіп кеткен дәурен. Бірақ, сол күнде де осындай боп айтылған тілді естімедім-ау! Естірлік, мүлгітерлік күй, ұғарлық сергек жүрек болса осыған шомып көрсейші. Осы үлгі болар! Сезінетін жас табылар. Үлгі етіп көрсем нетер?..

Жүргізуші ІІ: Сондықтан да, осы бір-екі күн бойында Татьянаны өзінің қазақы қоңыр тілімен сөйлете бастап еді. Сөйлеткен сайын Татьяна майда қоңыр үн тауып, нәзік қоңыр күй тауып, ділмар жас, шебер шерлі боп барады.

Қазірде, ұяң майда қызға Пушкин жазғызған хатпен өзі жазған хатты салыстырады. Кей жерлері Пушкинше емес. Қатаңдау.

Жүргізуші І: Семей кітапханасынан кеше алдырған он шақты кітаптың ішінен бір хат шықты. Білімді досы Михаэлис Абайдың «Евгений Онегинге» сүйсініп жазған хатына жауап ретінде жазған мынау хатында:

Абай ( кітаптарды ақтарып, хатты қолына алып дауыстап оқиды):

«Соңғы жылдары «Евгений Онегин» әңгімесі күйге де түсіпті. Пушкиннің Татьяна, Ленскийлеріне сай күй дейді. Петербор, Мәскеудегі санаулы қауымның бір тынысы сол болғандай деседі. Бірақ керегі не, бізге оны естуге бұйрық жоқ».

Жүргізуші ІІ: Абай бас жақта тұрған домбырасын алып, қолы шек пернені термелеп, жебелей береді. Көзі алысқа қадалған. Бірақ қараған нәрсесін көріп отырған көз емес. Ол қазір ойдың көзі… тербеле толқынған ақын толғауының көзі. Бір сарын домбырасының шегіне тап түсіп орала кетті. Тағы да отырып ақырын үн салып, күңіреніп еді уәзіне келген екен.

Абай (қолындағы домбырасын шерте түсіп, ыңылдай):

Амал жоқ, қайттім білдірмей

Апырым-ау,қайтіп айтайын… деген екі жолды айтады.

Жүргізуші І: (Әуен ырғағымен) … Татьяна сырының басы іркіле тұрып, шешіле бастаған сияқтанды…Тағы да, тағы да …жантайып шынтақтап, біресе тез қозғалып, құшырлана малдас құрып ап арлы-берлі тебіренеді… Қос шек бірде баяу басып, бірде шұғыл қатаң үндерге басып, асып қайтып отыр. Соңғы екі жол қымбатқа түсті…бірақ оралды…

Абай: (Татьяна хатының үш шумағын домбыра сүйемелімен айтып шығады).

(Сахнаға қазақ ауылының сол кездегі киімін киінген бір топ адам көтеріледі: Ділдә, кішкене Молда, Мұхаметжан, Қарасақау және т.б.)

Абай: (Кішкене Молдаға бұрылып):

Татьяна хатын көшіріп пе ең? Енді ол ән салатын болды ғой, білдің бе?

Кішкене Молда: Онысы абзал болған екен… көшіріп қойып едім.

Абай: Ендеше Мұқа мен Көкбайға хат жазып жібер. Екеуіне Татьяна

сәлем айтты, «бізбен де таныс болсын» деп айтты де. Мына Мұхаметжан қалаға бара жатқан шығар, сол сәлемін ала барсын.

Жүргізуші ІІ: Кішкене Молдамен қатар Абайдың жаңағы сөздерін құлақ түре тыңдаған, жасы отызға жаңа іліне берген сұлу қызыл жүзді, қой көзді, әдемі қоңыр сақалы бар Мұхаметжан да Көкбай, Мұқа сияқты жақсы әншілердің бірі болатын. Оның да анда-санда өлең шығаратыны бар еді.

Мұхаметжан: Абай аға, бұл ән салып жатқан кім болды?

Мұхаметжан: Соны сөз деген осындай-ақ болат та. (қолына домбыраны алады).

Жүргізуші ІІ: Мұхаметжан әннің алғашқы екі ауызын жаттап үлгерген екен. Енді домбыраны қолға алып, ақырындап тартып, ішінен «Амал жоқ қайттімді» өзі білген әнге қосып көріп еді. Әзіргі әндерге қосылмай жатыр. Ол өзінің атақты әні «Аққайыңға» да салып көрді. «Топайкөкпен» де жағалатты. Созылмайды, көнбейді. Ол қасындағыларға қарайды.

Қарасақау: Немене, Татьянаның «Аққайыңды» білгісі келмей ме, қалай?

Мұхаметжан: «Аққайың» ғана емес, тіпті біз білген әнге жуысайын деп тұрған Татьяна көргем жоқ.

Қарасақау: Бәйіт тақпақ сияқты келте шолақ әнге тең келе ме дейім…

Абай (үнсіз қалпынан арылып): Солай деймісіңдер? Татьяна Татьяна болады да. Ол «Ақбала» да емес, Бағдат, Мысырдан бәйіт те тілемес! Жандарым-ау, Татьянаның бағанағы салған әнін қайта айтпаймын деп отырғанын көрдіңдер ме? Мына Мұхаметжанға өзің тапсаң тап, болмаса қай қазақтың құлағына сарнай берейін десе керек.

(Мұхаметжанның қолынан домбыраны алып тарта жөнеледі).

Жоқ, енді айтқысы келген екен. Былай депті ғой (үн қосып, өз аудармасының екі жолын айтады, ал Мұхаметжан екінші ауыздың тұсында қосылады).

Абай: Жоқ, Татьяна Мұхаметжаннан үріккен жоқ. Танысты… Бірақ

айта түс деді. (Мұхаметжан тізесінде жатқан жазуына көз қиығын тастай отырып, Татьяна әнін толық айтып шығады).

Жүргізуші І: Абай міз бақпай, кірпік қақпай тыңдағандай еді. Ол Ақшоқы биіктеріне көз жіберіп, бағана өзі теңеген Пушкинді есіне алып, Татьяна сазын ұйып тыңдайды… Өңі сұрланып, бойы тоңазығандай болады. Өзі сөйлеткен сөз, өзі жырлатқан ән, ең алғашқы рет әрі жас, әрі сұлу, әрі әсем әншінің көлденең үнімен айтылғанда, енді өзін де қатты толқыта әсер етті. Абайдың ажарына қарап, қасындағылардың бәрі де, құлақ қақпай, қыбыр етпей, Мұхаметжанның аузына қарап қалып еді. Қазақ әні емес. Бірақ сондай бір мұңды шермен, ұғымды күймен ырғалған, майда толқын тәрізді.

Жүргізуші ІІ: Мұхаметжан енді айрылып қалмайын, жадыма тоқып алайын дегендей боп тоқталмай айтады. Сонымен бірге өзі де бойы шымырлап, көңілі елжірегендей боп қатты сүйсініп айтып еді. Алғаш танысқаны осы болса да, ол Татьянадай назды жасты, көз алдында көргендей боп, шындап сезініп, ұғынған сияқты болып еді. Осы әннің үстінде ұғынды.

Мұхаметжан: (әнін тоқтатып) Тал бойыңды ұйытқандай сорлы, шерменде екен-ақ! Мұны осыншалық күңіренткен қандай ғана неме екен, Абай аға?

Дауыстар: Иә, бәсе кім болды екен? Қане, айта қойшы, Абайжан.

Кішкене Молда: Пошкин, айтқызып отырған Пошкин, Пошкин ғой…

Мұхаметжан (жаратпай): Қоя тұршы, Молда, Пошкин демей… тіпті сол ақынның аты да сен айтқандай емес…

Жүргізуші І:Абай Пушкиннің өмірін, өлімін айтып беріп, жаңағы Татьяна әніне қайта оралды.

Абай (Мұхаметжанның қолындағы жазбасын қарап ойлана, кейбір жерін түзей отырып):

Осы да жүректегісін жеткізе білген тіл-ау! Шынның шыны керек те.

Пушкиндей ақынды қазақ баласы сен де, тіпті исі мұсылман ғаламы сен де әлі көрген жоқсың!..

Мұхаметжан: Бірақ, енді сол Татьянаның осындай үні жауапсыз қалғаны әділет пе, Абай аға, жігіт те бір орай сөзді айтса мақұл болмас па енді.

Абай (аз ойланып отырып): Ол да дұрыс екен. Онегинді сөйлету керек болар… (біраз отырып) Әй, бірақ ол өзі опасыз еді, әй!..

Жүргізуші ІІ: Абай Пушкинді кеш бойы қайта оқумен болған еді. Бұл Абайдың Пушкинге ең алғашқы рет таныса жақындасып, туысын тапқандай болып толғана бой ұрған күнінің бірі еді.

Абай (Пушкин кітабын жауап жатып):

Дүниеге көзімді аштың-ау, Михаэлис. Енді қағбам орнынан көшіп, күншығысым-күнбатыс, күнбатысым-күншығыс боп барады. Солай болсыншы!

Жүргізуші І: Солайша, 1887 жылдың қысында орыстың ұлы ақыны

Пушкин өзінің сүйікті Татьянасын қолынан ұстап кеп, қазақ сахарасына ең алғашқы рет қадам бастырып еді. Өзі тыңдаушысын ұйытқан қадірлі ақын болды. Татьянасы қазақ жасының жүрек сезіміне бұрын қазақ сөзімен айтылып көрмеген көркем, шебер тіл бітіріп, жандай жақын туысы бола келіп еді...

Ұлы ақынның мерейтойы қарсаңында өткізілетін көп шаралардың ішінде ақынға жырдан шашу көрнекі орын алмақ.

«…Пушкинді ұстаз тұтып, оған әрдайым өлең арнамаған ақын жоқтың қасы» – деп академик М.Қаратаев айтқандай, ұлы ақынға арнап жазылған өлеңдер көп. (Әдебиеттер тізімін қараңыз). Қазақ халқы рухани өмірінде Пушкиннің де өзіндік орны бар. Көрнекті ақын Ілияс Жансүгіров «Пушкин – қазақ халқының да ақыны» деп бекер атамаған.

Шашу өтетін жер мерекедегідей безендірілмек. Пушкин портреті, оған арнау сөздер, өлеңдерден үзінділер жазылған қабырға сөздер…

Жүргізуші: Заманында «Пушкин өзінің ұлы орыстығы үстіне, жаратылысынан данышпандық күш біткен орыс» деп бағаланған орыстың кемеңгер ақынын қазақ қауымына таныстырудың өзі артық болар. Мұнда оның шығармаларын білмейтін адам кемде кем. Ұлы ақын орнатқан ұлы ескерткіштің іргесіне қаланған қазақ ақындарының күн шұғылалы өлең жолдары асқақтай естіледі.

(Сахнаға екі оқушы шығып Пушкиннің «Ескерткіш орнаттым мен қолдан келмес» өлеңін екі тілде оқиды.)

Жүргізуші: А.С.Пушкиннің бұл өлеңі Оралда болып қайтқан соң үш жылдан кейін жазылған екен. «Ескерткіштің…» алғашқы қолжазба нұсқаларында «қазақ» аты аталуы символикалық құбылыс десе болғандай. Өйткені, ұлы ақынның есімін шығыс халықтарының ішінен алғаш, шығармаларын өз тіліне аударған қазақ халқы болды десек артық айтқандық емес.

Сонымен, о, жыр тәңірісі, өзіңнің лираңнан шабыттанған ақындардың арнау өлеңдерін қабыл алыңыз.

М.Әлімбаев

деп ақын, ел еркесі Ақан серінің де Пушкин, Лермонтовтармен тағдырлас екенін еске салады.

Жүргізуші: 1937 жылы бүкіл дүние жүзінің прогресшіл қауымы Александр Сергеевич Пушкиннің қайтыс болғанына 100 жыл толуын еске түсірді. Осыған орай Жамбыл Жабаев ұлы ақынға «Асқан бұлбұл», «Пушкинге» деген өлеңдерін арнады.
1 оқушының орындауында «Асқан бұлбұл» өлеңі оқылады.
Орыстың өлеңінің ақын көркі,

Алмастай мың құбылған меруертті.

Дүниеге асыл сөзден төктің маржан,

Жарқырап тар заманда-ақ шықтың еркін.

Патшаның қорқау бастық жендеттерін,

Сен көрдің, таныдың сен, таулы жерін.

Қарысқан қан майданда қылыш тимей,

Қолынан қанды жендет жанды бердің.

Не керек, өмір шіркін, өзің тірі,

Алтындай жарқырайды жайнап гүлі.

Жүз жыл болды, қара жер сені алғалы,

Сен дүние ақынысың осы күні.
Қуанып көзі жайнап, мейірі қанып,

Башқұрт, түрікпен, белорус, қазақ танып.

Оқиды жазғаныңды, шаттанады,

Сөзіңнің бір де бірі өлмеуі анық.
Сен, Пушкин, қалың жұрттың туысқаны,

Сен - біздің бұл ғасырдың өлең, әні.

Өлеңің жаңа атқан таң, жайнаған гүл,

Жұпары, інжу-маржан, өмір сәні…

Бұл күнде біздің өмір жайнаған гүл,

Құлпырып барған сайын төгеді нұр.

Ән шырқап, бізбен бірге қуан, шаттан,

Мәңгі өлмес асыл сөзді асқан бұлбұл.
Жүргізуші: Қарт ақын «сен – біздің бұл ғасырдың өлең, әні» демекші сол отызыншы жылдардың өзінде-ақ талантты композитор Рамазан Елебаев «Асқан бұлбұл» өлеңіне арнайы ән шығарған болатын. «Көпшілікке кең тараған «Жолдастар», «Жас қазақ» әндерінің авторы, өмірден мезгілсіз кеткен, партизан композитор Рамазан Елебаевтың Жамбыл өлеңіне жазған бұл әні 30-шы жылдарда шыққан тамаша әуендердің, әндердің үлгісіне жатады» – деп бағалады музыка зерттеуші Өмірбек Байділдаев.

(Мүмкіндік болса осы әнді оқырмандарға тыңдатқан жөн. Ізденіс жұмыстарын жүргізу барысында құрастырушының байқағаны бұл ән Пушкинианаға қосылған бірден-бір қазақ әні болып табылады).

Жүргізуші: Ақынның «Пушкинге» деген өлеңі де «Асқан бұлбұлдың» жалғасы іспетті. Жамбыл Пушкин жырын «Хиуадағы жібек қырмызыға», тауыс құстың жайған қанатына, көз тартып құлпырған патсайыға теңейді. Мінеки, оған өздеріңіз куә болыңыздар

ІІ оқушы: «Пушкинге» өлеңінен үзінді оқиды.
Өнердің алды қызыл тіл,

Тілде жүйрік ол дүлдүл.

Ақынның мұхит теңізі –

Пушкинге бүгін бір жүз жыл.

Менің айтқан жүз жылым –

Өлім емес, өмірі!

Өмірде оның өлмейді,

Ел сүйген таза көңілі.

Әлемге шыққан аты бар,

Алтынмен жазған хаты бар,

Күн сөнбей, ол сөз сөнер ме?!

Шыңдағы шынар өмірі,

Қиядан жібек қырмызы,

Орнаған мықтап көңілге.

Ұйғара алман өлімге.

Назарларыңызға өлеңнің Пушкин туралы бөлімін ұсынамыз.

Олардың шығармаларында тарихтың әр кезеңіндегі А.С.Пушкин мұрасының тағдыры, қасиеті, мән-маңызы ашыла жырланады.

Сүйсе Гейне, анам десе

Сүйген суы Рейнесін.

Сырдың суы туған ол да

Өз ақыны – Гейнесін.

Жазса Тарас Днепрді

Жазса Пушкин Еділді

Неге маған жырламасқа

Сырда туған елімді.

Ә.Тәжібаев «Сырдария»
Ұмытпан, зәулім үйдің өртенгенін,

Орманға бейуақытта жұрт енгенін,

Алаңда Пушкин, Гейне құлап жатты

Бар менің сол бір түннен жиіркенгенім.

Х.Ерғалиев «Ұмытпан»
Жүргізуші: Қазақ ақындарының ішінде Пушкин жүрген, болған жерлерге барып, оның ұлы тұлғасына тағзым ете тұрып, бүкіл шығармашылық әлеміне бойлаған ақын Сырбай Мәуленов десе болады. Әрине, мұндай «саяхаттың» қорытындысы жыр болып төгілуі заңды да. Өлеңмен «Саяхат картасын» кестелеген ақынның жырларын таңдаңыздар.

(Төменде қазақ поэзиясында қырық жылдан аса уақыт бойы үздіксіз жемісті еңбек етіп, көркем сөз дамуына елулі үлес қосқан ақын Сырбай Мәуленовтің ұлы Пушкинге арнаған отты да ойлы, нәзік те сырлы, айшықты жырларынан топтама жарияланып отыр).

Жыр тәңірісі Пушкиннің

С.Мәуленов

«Пушкинді көргенде», «Дуэль» өлеңдері 1937 жылы жазылған.

«Пушкинді көргенде» өлеңінде аталуы өзі-ақ мегзегендей Петербургте, Лицей тұрған жерде ақынның тастан құйған кейпін көргеннен алған әсері баяндалады. Ақын ескерткішіне тағзым ете отырып онымен «тілдеседі»:
Ақындық, сенің өлең шың – құзыңа,

Қандай жас үйренбеді, талпынбады,

Талпынып мен де саған келдім, ақын!

Көңілге жырларыңмен маржан тізіп

Келеді, інжуіңді тергім, ақын.
Жүргізуші: Ұлы ақын есімі еске алынып жатқан кездерде әдеби өмірге:

Жалындаған жүректен

Жарқылдаған от көрем.

Қанатымен өлеңнің

Көтерілем көкке мен! –

деп, Сұлтанмахмұтша жырлаған Қалижан Бекхожин Пушкинге арнап «Түнде ұшқан бұлбұл» атты өлең шығарып, кейінгі жылдарда Пушкинге жиі оралып, талай жыр жолдарын арнаған.