Сабақтың тақырыбы: Менің өмірім. Ж. Жабаев

Оқушылардан бүгін естіген жағымды сөздерін еске түсіріп, жазу сұралады.

Мысалы:

Қайырлы таң!

Кешіріңіз!

Дауысың жақсы.

Көмек керек пе?

Ештеңе етпес.

Иә, балалар, бүгін қайырлы күн, сәтті сабақ болсын! - деп, сабақтың басталатындығын хабарлап, үстел үстіндегі хатқалтаны әр топқа беру. Ескерту: Оқулықтың беті жабық болады.

Хатқалтада жаңа мәтін абзац бойынша төрт бөлікке бөлініп берілген (алдын ала мұғалім мәтінді бөліктерге бөлін, дайындап қояды). Оқушылар мәтінді оқып, мазмұны жүйелі болатындай етіп, әңгімені ретімен қойып орналастырып шығады. Топтағы жұмыс тез, өнімді, сапалы болу үшін балалар бір-біріне көмектеседі, ақылдасады.

Мәтін бөліктері:

Шу өзенінің бойымен жүгіре берсеңіз, Хан және Жамбыл деген екі тауға кез боласыз. Менің әкем Жапа бір кезде осы тауларды көшіп-қонып жүрген. Жамбыл тауының етегінде, қақаған қатты боранды күні мен туыппын. Маған сол көне Жамбыл тауының есімі ат болып қойылыпты. Бұл 1846 жылдың ақпан айы екен. Менің әкем Жапа шоқпыт шапанды көшпелі кедей болған.

Тұрған жеріміз құлазыған кең, жазық дала еді. Сондықтан да мен балалық шағымда егісті де, бақты да, арықты да көрмедім. Жазық кең дала менің Отаным болды. Мен киіз үйде өстім. Сол кездегі барлық қазақ балаларындай мені де көшкенде бесігіммен алып жүрді... Менің ағам, әкемнің інісі, белгілі домбырашы еді. Мен домбыра тыңдауға әуес едім. Он екі жасымда одан домбыраны үйрендім. Домбыра қолыма тигенде, ...бүкіл жан жүйем елжірегендей болатын еді. Менің қой баққым келмеді. Домбыра тартып, ән салу мені қатты қызықтырды. Табиғат маған күшті де жуан дауыс берді. Мен далада ән шырқағанда, даусым бүкіл даланы күңіренткендей сезінетін едім.

Он төрт жасымда әкемнен қол үзіп, өзімше күн көруге мықтап бел байладым. Үй-үйді аралап, жарапазан айтатын болдым. Менің өлеңім жұртқа ұнап, маған сый-сияпат көрсете бастады. Он беске толғанда мен атақты ақын Сүйінбай тұратын ауылға келдім. Домбырамды ұстап, оның үйіне таяп келдім де, әндете бастадым. Өлеңіме риза болған Сүйінбай мені үйіне шақырып алып: - Сенің ақындық дарының бар екен, даусың да жақсы, ұнайсың, жігітім, деді.

Қарт ақынның тілегі бойынша мен көптеген әндерді құйқылжыта айтып бердім. Оның біреуін сол үйде отырып шығардым. Сүйінбайдың ақындық шеберлігіне бас иіп, оны аспан әлеміне, нұрға бөлеп, таң шапағына, жарық жұлдызға теңеп, өзімді ақынның інісімін деп атап, көмегін, қолдауын сұрадым. Ол уәде берді. Бұл менің өмірімдегі ең бақытты минуттардың бірі еді.

Бұл жұмыста оқушы не істеді?

1. 
   Мәтін мазмұнын түсінді. Егер түсінбесе, оны жүйелі орналастыра алмас
   

2. 
   Ақылдасып, жанындағыларды тыңдады, пікірлесті, дауласты, күдігін
   

3. 
   Барлық бала өз бетінше жұмыс жасады.
   

- Қолдарыңдағы мәтін бөліктерін реттеу кезінде, неге бөліктерді осылай орналастырдың? Дәлелдеу.

- Осылай қоюға қай сөз немесе мәтіндегі белгі көмектесті?

Оқушыларға сұрақтар қойылады: :

- Сонымен, Жамбыл ақынның аты туралы не білдік?

«Батырдың ұрпағы» әңгімесіндегі жерге ат қоюға байланысты оқиғаны еске түсіру, салыстыру.

• 
  Жамбылды балалық шағында жаңсы сөзімен адамгершілікке
  

Бұл жерде Сүйінбай ақын туралы айтып кету керек. Ақынның

«Менің пірім - Сүйінбай,

Сөз сөйлемен сыйынбай»

деген өлең жолдарынан оның өмір жолында нағыз ұстаз болғанын атап өту.

3. Ойтолғау.

Жазылған ойларын әр топтан бір оқушы шығып оқиды. Осы оқылған пікір туралы не айтатындарын сұрау.

а) Мәтінде байқалған жақсы сөздерді теріп жазу, түртіп алу үшін қайта оқып шығу.

Жұмыс нәтижесі «Қызығушылығын ояту» кезеңінде оқушылар жазған сөздер қатарының жанына тізіліп жазылады.

ә) - Бала Жамбылдың кіршіксіз таза ойы, шын сыры қандай жақсы сөздерінен байқалады?

«Бұл менің өмірімдегі ең бақытты минуттардың бірі еді».

- Осы айтылған жақсы сөзге өз көзқарасыңды жаз.

Бұл пікірлерден бала Жамбылдың азамат болып қалыптасуына жақсы адамдар мен жақсы сөздердің, халқымыздың ежелден келе жатқан баланы жақсы әдет-ғұрыпқа тәрбиелеуінің үлкен мәні болғанын айта келіп, сабақ басындағы тақтада жазылған жақсы сөздерге қайта оралып, біз де өмірімізде жақсы сөз естіп, жақсы сөз айтып өмір сүрейік деген оймен қорытындылану керек.

Әртүрлі пікірлерден кейін өз пікірін оқыған бала қайтадан өзінің соңғы сөйлемін оқиды. «Сен өз пікіріңді өзгертпейсің бе?» - деген сұрақ қойылады.

Осындай жұмыстар жүргізілгеннен кейін оқушылар оқулық бетін ашып, мәтін ретін қалай қойып шыққандарын тексереді және кездескен түсініксіз сөздермен жұмыс жасалады, мәтін мазмұны бойынша жоспар жазылады, үй тапсырмасы беріледі.

Оқушыларды таңдап алған сөздеріне қарай 4 топқа бөлу:

1. Көктем. 2. Жаз. 3. Күз. 4. Қыс.

- Балалар, біздің бүгінгі сабағымыз сайыс түрінде өтеді. Алдымен жыл мезгілдерін еске түсіреміз.

1-сайыс. Әр топ плакаттағы суретке қарап, өз мезгілдері жөнінде пікір айтады.

Көктем тобы: Көктемде қар еріп, өзендерде сең жүреді. Әсем қызғалдақтар құлпыра жайнап, түрлене бастайды. Жеміс ағаштары гүл атады. Қайың мен терек жасыл жапырақтарын жаяды.

- Сендер көктемнің көрінісін осылайша суреттейді екенсіңдер, ал Абай атамыз былай суреттейді.

Жазғытұры қалмайды қыстың сызы,
Масатыдай құлпырар жердің жүзі.

Жан-жануар, адамзат анталаса,

Ата-анадай елжірер күннің көзі.

Жаз тобы: Маусым, шілде айларында төңірекке көз салып көріңізші. Ешбір көркем кілемнің бетінен табылмайтын, ғажап бояуларды көресіз. Далада жайқалып өскен гүлдердің хош иісі мұрын жарады. Абайдың «Жаздыгүні шілде болғанда» атты өлең шумағы айтылады.

Қыс тобы: Қыста айналаның бәрі ақ көрпе жамылғандай болады. Ағаштар аппақ гүл шоқтары тәрізді. Төңірек мүлгіген тыныштық. Ауа райы жиі өзгеріп, қатты аяз, боран болады. Өлең шумағы айтылады:

Ақ киімді, денелі, ақ сақалды...

Автор жайлы мағлұмат беру. С. Сейфуллин Жезқазған облысы, Ақадыр ауданы, Қарашілік қыстағында 1894 жылы дүниеге келген. Шығармашылықпен белсене араласқан. 1917 жылы «Жұбату» атты тұңғыш әңгімені жазды. Қазақ әдебиетінің оқулықтарын жасауға қатысты.

1. 
   Өлеңді мәнерлеп оқу.
   
2. 
   Сөздік жұмысын жүргізу.
   

2-сайыс. Әр топ С. Сейфуллиннің өлеңдерінен үзінді оқиды.

3-сайыс. Сұрақтарға жауап беру.

- С. Сейфуллин қай жылдары өмір сүрді?

- Қай қыстақта дүниеге келген?

III. Сабақты бекіту.

4-сайыс. Әр топ жыл мезгілдері туралы 3 сөйлемнен тұратын эссе жазады.

1. 
   Өлеңді жаттау.
   
2. 
   Қыс мезгіліне байланысты мақал-мәтелдер жазып келу.
   

а) Ақ, сары, жасыл, қызыл түсті жолақшалар тақтаға ілінеді.

- Балалар, осы түстердің қайсысы қай жыл мезгілін бейнелей алады деп ойлайсыңдар?

Тақтада қыстың тұсына - ақ, көктемнің тұсына... түстер қойылып, содан кейін неліктен ол түстер таңдалып алынғанын оқушылар дәлелдейді. Мұғалім бұл жұмыстың орындалуына байланысты қорытынды ой айтады. Немесе:

ә) Оқушыларды қыс, көктем, жаз, күз топтарына төрт мезгіл бойынша бөледі.

2. Мағынаны тану.

- Балалар, бүгін біз сендермен «Төрт тілек» деген мәтін оқимыз. Оқушылар дауыстап немесе іштей оқып шығады. Мәтін көлемі шағын болғандықтан, бұл оқу уақытты көп алмайды. Әңгіме мазмұны бойынша сұрақтар қою:

- Митя қыс кезінде не деді?

- Көктем келгендегі әңгімені жалғастыр?

- Жаз да шықты. Жаз қандай екен?

- Күз қандай? Митя әкесіне не деді?

- Әңгімені естігенде сенде қандай сезімдер пайда болды?

3. Ойтолғау.

Пікірталас үшін берілетін сұрақ:

- Балалар, Митя қандай бала? (Митяға мінездеме беруге әрекет).

Сабақтың қызығушылығын ояту, мағынаны тану кезеңдерінде де «ҚАҚ» - «Қосу - азайту - қызық» немесе (осы кестенің өзгертілген түрі) «ҚА-?» - «Қосу - азайту - сұрақ» (кесте авторы Э.де Боно) кестелерін қолдануға болады.

• 
  құбылыстың жағымды жақтары - «+»;
  
• 
  құбылыстың жарымсыз жақтары «-»;
  
• 
  сонымен қатар баланы қызықтырған жайттар - «Қ» немесе оқу кезінде
  

- Сонымен, Митя үшін жыл мезгілдерінің барлығы жақсы екен. Ал сендердің де осы Митя сияқты айтқан кездерің болды ма? Сенің тілегің қандай? Жылдың қай мезгілін ұнатасың? Өздерің ұнатқан маусымды сипаттап жазып көріңдер.

Оқушылардың жазғандары оқылып, тыңдалады. Жазған эсселеріңде сипаттау бар ма екен? Өте аз болса да, сипаттайтын сөздерді іздеу. Себебі, біз балаларға сипаттау жаз дедік. Мысалы, ауасы таза, жылы, қоңыр салқын, аңқыған гүл мен шөп иісі... Егер оқушы жазбасында сипаттаулар жоқ болса, оның жұмысындағы сөйлемдердің қай жеріне өзгерту кіргізуге болады. Сонымен бірге бала өзінің ұнату себептерін дәлелдеп жаза алды ма? 3-сынып оқушысы үшін өте қарапайым талап қоя отырып, жазуға үйрету жұмысы біртіндеп жүргізіледі. Біріншіден, бала тапсырманың талабын нақты түсіну керек. Бұл - практикалық пайдалы жұмыс, баланы жазуға үйрету үлгісі. Екіншіден, жазба жұмысының талаптары мен стилін ажырата алмағандықтан, мақсатын білмегендіктен, оқушы шығарма, мазмұндама, сипаттау, мінездеме, тағы басқаларды жазуда сауатсыздық танытады.

Жазылған жұмыстың мазмұны бойынша да сұрақтар қойылады. Мысалы:

- Асан, сен жазды ұнатады екенсің, ал басқа маусым ұнамай ма?

- Балалар, табиғаттың бораны, қақаған аязы, дауылы сендерге ұнай ма? (Оқушылар пікірін тыңдау керек.)

- Қалай ойлайсыңдар, Митя табиғаттың тосын мінезін ұнатар ма еді? Ал мен сендерге Қасым Аманжоловтың «Дауыл» деген өлеңінен үзінді оқиын. Осы дауылға ақынның көзқарасы қандай екенін анықтап көріңдер. (Мұғалім үзіндіні жатқа айтса, өте әсерлі болар еді).

...«Дауыл! Дауыл!» дегенге,

Аспан түрды төбемде

Мен дауылдың ұлымын,

Тұра алмаймын дауылсыз.
Қарсы алуға дайынмын,

Соқса да дауыл дамылсыз.

Ендеше, осы дауылды ақын өте жақсы көреді. Ол дауылсыз тұра алмайтынын жырлап, өзін осы дауылдың ұлымын дейді. Сондықтан табиғатты қандай күйінде болса да, Митя сияқты, ақындар сияқты сүйе білу керек.

- Айналаға қарасаңдар, адамның қателігінен табиғатқа көптеген жаманшылық жасалады. Сендер өз тұрған жерлеріңде осындай кемшіліктерді байқадыңдар ма? (Ауладан, көшеден, өзен жағасынан, құстар мен аңдар өмірінен,...) Үйге осы мәселені қосымша тапсырма түрінде беруге болады.

Жыл мезгілдері, табиғат құбылыстары туралы мақал-мәтелдер, қазақ халқының ауа райын болжаулары туралы мәліметтер жинастыруға немесе жұмбақтар жазып келуге тапсырма беруге болады. Бұл - мұғалімнің таңдауындағы жұмыс.
Сабақтың тақырыбы: Желтоқсан тағылымы. М. Шаханов.

Сабақтың мақсаты:

Білімдік: өлеңді мәнерлеп оқу; өлеңдегі ақынның айтайын деген ойын ашатындай, оны Отанымыз тарихының үлкен беттеріне алтын әріппен жазылған көтерілісті оқушы түсінетіндей жағдайға әкелу.

Дамытушылық: ойын, қиялын, тілін дамыту.

Тәрбиелік: отан сүйгіштікке, өз елін, жерін қорғай білуге, қаһармандыққа тәрбиелеу.

Сабақтың өткізудің әдіс-тәсілдері: ой қозғау, әңгімелесу, сұрақ-жауап.

Сабақтың барысы:

1. Қызығушылығын ояту.
Ой қозғау.

- Желтоқсан көтерілісі дегенде ойларыңа не түседі? (Әңгімелеу).

2. Мағынаны тану.

а) Мұхтар Шаханов жайлы әңгімелеу, суретін көрсету.
ә) Өлеңді мәнерлеп оқу. Талдау.

б) Жаңа сөздермен жұмыс.

в) «Кеудеңде әлі сызы жатыр сол кездегі салқынның», «Ешқашанда еңкеюге тиісті емес жалауы» деген жолдардың мағынасын түсіндіру.

г) Тәуелсіздік үшін өз өмірін қиған аға, әпкелер жайлы әңгімелеу. Суреттерін көрсету.

д) Оқушыларға мәнерлеп оқыту.

3. Сабақты қорытындылап, бекіту.

- Біз бүгінгі сабақтан не білдік?
4. Үйге тапсырма беру.

Өлеңнің өзіне ұнаған шумағын жаттап келу.

Табаныма байладым,

- Қыс мезгілі бәрімізге де ұнайды. Қыста Алматы қаласының көшелері тым ерекше өзгереді.

- Қыс айындары ең ерекше қай жерді білесіңдер? (Медеу мұзайдыны).

- Медеу мұзайдыны туралы мағлұмат беру.

2. 
   Оқушылар рөлге бөліп, тізбектей оқиды.
   
3. 
   Сөздік жұмысын жүргізу.
   

ә) Балалар ойыны

1. 
   Әңгімеде қыстың қандай күні суреттелген?
   
2. 
   Балалар ойыны қайда өтіп жатыр?
   
3. 
   Жол бойында ойнауға бола ма?
   
4. 
   Нұржан Саматты неге ойынға қоспады?
   

- Сендерге қай кейіпкер ұнады, несімен ұнады?

«Мейірім» мәтінін түсініп оқып, мазмұнын айту.

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі.
   

2. 
   Жаңа сабақ.
   

- Жаңа жыл мерекесі бар.

- Жаңа жыл мерекесіне балалар кімдерді шақырады?

- Аяз ата мен Ақшақарды шақырады.

- Аяз ата қайдан келеді?

- Аяз ата суық жақтан бізге базарлығын алып келеді.

Оқулықпен жұмыс.

1. 
   Өлеңді мәнерлеп оқыту.
   
2. 
   Мазмұнын ашу.
   
3. 
   Сөздік жұмысын жүргізу.
   
4. 
   Жаңылтпашты жатқа айтқызу.
   

Тайғанақтамау үшін

Ат тағалатар.
Ақ мақта ақ қардан аппақ па?

Ақ қар ақ мақтадан аппақ па?

- Аязата жайлы не айтар едің?

- Мерекенің қызықты өтуіне Аязата қалай қызмет етеді?

- Жаңа жылда қандай әндер орындалады?

«Жасыл шырша жанында» әні орындалады.

Жаңа жыл туралы сурет салдыру.

Аязата туралы өлеңдер жаттап келу.

Тақтада қажетті деген құралдар ілулі, тарау тақырыбы жазулы.

Жақсы - Ай мен Күндей, әлемге бірдей.

1. Қызығушылығын ояту.

Мүмкіндігіне қарай оқушылар бірнеше топтарға бөлініп отырады.

- Балалар, бүгінгі сабақта халқымыздың «Жақсы - Ай мен Күндей, өлемге бірдей» деген аталы сөзіне көңіл бөлеміз. Жақсы адам, жақсылық туралы тамаша сөздер сендердің алдарыңда жазулы жатыр.

(Әр топқа мақалдар берілген.)

«Жақсының жақсылығын айт».

«Жақсы - ісімен жақсы».

«Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен».

«Жақсыдан - шарапат, жаманнан - кесапат» (4 топқа).

Әр топ алдарындағы мақалды оқып, түсінгендерін талқылап, бір оқушы сынып алдында қорғауға шығады (ауызша). Әр топтың жұмысы қорғалғаннан кейін, тақтаға ілінеді. Мұғалім қазақ халқы жақсы адамды құрметтегендіктен, жақсыны үлгі тұтқандығын атап өтеді.

2. Мағынаны тану.

- Ал, балалар, ақын ағаларың Қадыр Мырза Әлидің «Не үшін?» деген өлеңінің жақсы мен жақсылыққа қандай қатысы бар екендігін оқып, танысып көрейік. Оқушыларға өлеңді іштей оқу тапсырылады.

Оқып болған соң, әр топқа тапсырма беріледі.

1-топ. 1-шумақ бойынша жақсы адам сипатын жазу.

2-топ. 2-шумақ бойынша жақсы адам сипатын жазу.

3-топ. 3-шумақ бойынша жақсы адам бейнесін жазу.

4-топ. Өлеңдегі «Не үшін керек?» деген сұраққа жауап болатын тіркестерді көшіру.

3. Ойтолғау.

Бұл кезеңді былай үйымдастыруға болады:

- Сонымен, балалар, жақсы адамның бейнесін сомдап шығарамыз. Оның бойынан қандай қасиеттерді көргілерің келеді? (Балалардың сөздері тізбеленіп, сурет бойына жазыла береді).

Мұғалім тақтаға плакат іледі. Онда адам бейнесі салынуы мүмкін (суретке қараңыз). Қызыл түсті маркермен балалардың сөздері жазыла бастайды:

- Осы жақсы қасиеттер сендердің араларыңдағы балаларда бар ма? Немесе жұмыс түрін былай да беруге болады:

- Өзің жақсылық деп ойлаған бір оқиғаны байқап қалған кезің болды ма? Сол жақсы қылықты 3-4-сөйлеммен жазып жеткізуге тырысып көрелік.

Оқушылардың жұмыстарын мұғалім аралап оқып көреді де, бірнешеуін оқытады. Әр жұмыстың жетістігі аталып өтеді.

- Бүгінгі сабақтағы ойлар «Не үшін?» өлеңін оқығандықтан туып жатыр. Мен сендерге өте қуанып тұрғаным, адамның бойындағы жақсы қасиеттерді, мінездерді көре алады екенсіңдер. Бұл - керемет қасиет! Ендеше сендер өздерің үшін қандай қорытынды ой шығарар екенсіңдер? Ол үшін мына сөздер көмектесер деп ойлаймын:
Не істеу керек?

Оқушылар осы сөздерге мағыналас тіркес сөздер іздеп табады.

Жақсыдан ...

Жақсымен...

Жақсының ...

Жақсыны ...

Жақсыда...

Бұл келешек өлең жазуға да сұранып тұрған тіркестер екенін байқатуға да болады.

Мұғалім сабақта бағалау жұмысын өзінің қалауымен жүргізеді.

Үй тапсырмасы:

- Балалар, сендерге өлең неліктен ұнады? Иә, егер өлең оқуға жеңіл болса, жаттап келіңдер. Мүмкін, біреулерің жаттап та алған боларсыңдар?

Мұғалім үшін әрбір сабақ - шығармашылық жұмыс. Сондықтан әдістемедегі көрсетілген сабақтың үлгі-жоспары ғана. Басты мәселе:

- Мұғалім сабақ мақсатын дұрыс қоя білді ме?

- Мақсатты түрде баланы ойлау деңгейінің қандай сатысына дейін жетелеп шығара алды?

- Сабақ кезінде не таңғалдырғанын, не мазалағанын сезінді ме?

- Кешегі сабаққа қарағанда, бүгінгі сабақ қандай дәрежеде өткенін салмақтай алды ма?

- Ал сабаққа қысқаша талдау жасап көрейік:

- Балалар өздері оқыды.

- Ақылдаса отырып, өздері мақалдың мағынасын ашуға әрекет етті.

- Өмірмен байланыстырып, жазу жұмысын орындады.

Тақтаға сабақтың тақырыбы, авторы жазылады.

- Балалар, сендер бұрын АМАНАТ деген сезді естіп көрдіңдер ме?

Сөздік үшін: Біреуге немесе сенімді қолға ең қымбат, аяулы затын, қасиет тұтқан нәрсесін тапсыруды аманат дейді (тақтада).

- Мысалы, әнші шәкіртіне нені аманат етуі мүмкін?

- Ата баласына нені аманат етуі мүмкін? Оқушылардың пікірлерін тыңдап, қорытындылау.

- Ал мына әңгіме не туралы болуы мүмкін?

Алдын ала мәтіннің мазмұны туралы болжауларын айтады.

- Мәтінде не туралы айтылатынын білгілерің келе ме?
Оқушылар топтарға немесе қатарларына қарай бөлініп, мәтінді іштей оқуға кіріседі.

1-қатар. Басынан бастап, «Әне! - деді томпақ Қуаныш...» деген жерге дейін оқиды.

2-қатар. «- Ал енді, - деген Сабырға...» дегеннен «Әкем мен шешем түскі шайды алдарына алғалы жатыр екен» деген сөйлемге дейін оқиды да, мазмұнын әңгімелеуге дайындалады. Оқушылар түсініксіз сөздерді теріп, түртіп алып, жазып отырады.

Ескерту. Мәтінді бөлу, үзіп оқыту қалай болса, солай емес, ондағы ой мен оқиға желісінің басы, аяғына мән беру арқылы алдын ала дайындалады, жоспарланады. Себебі бала әңгімені басынан емес, ортасынан оқуына да тура келеді. Ол әңгіменің басында не айтылатынын басқа топтағы осы белімді оқыған оқушылардың айтуы бойынша, оларды тыңдау арқылы ғана біледі де, езі ары қарай жалғастырады. Сондықтан әңгіме үзіндісі бала үшін түсінікті болуы шарт. Бұлай оқып, мәтінді түсіну оқушыға өз бетімен оқу, өзгені тыңдау сияқты жауапкершілікті жүктейді. Сонымен бірге бала өзі оқыған бөлігінен кейін де әлі талай жұмыс жасау керектігін сезінеді. Бұл пікірге көзқарасыңыз оңды болар деп сенеміз.

Әр топтан өздері оқыған бөлімнің мазмұнын әңгімелеушілер шығады, оларға сұрақтар қойылуы мүмкін.

1-қатарға:

- Бұл қандай мезгіл еді? Кеме қандай суларда жүзе алады? Ендеше бұл қандай су болуы мүмкін?

2-қатарға:

- Баржа деген не? Жазушы кеменің жүрісін қалай суреттеген? Сендер кемеге отырып көргендерің бар ма? Кеме ненің қуатымен жүреді? Кеменің қандай түрлерін білесіңдер?

3-қатарға:

- Балалар не істеді?

Балалардың тез, өнімді жұмысы қысқаша атап етіледі.

- Дегенмен, әңгіме аяқтала қойған жоқ. Сендер сияқты олар да рақат демалыста жүр екен. Балалар үйге келгеннен кейін, үлкен меселе туындайды. Бұл не болуы мүмкін? Кәне, болжап айтып көрейікші. (Оқушылардың болжамдары тыңдалады. Мұндай кездерде оқулық беті жабық тұру керек екенін ұмытпау керек).

- Балалар, енді ары қарай не болғанын білу үшін не істейміз? (Оқимыз).

Оқушылар мәтінді аяғына дейін оқып бітіреді де, түсінгендерін білдірсе, «Мен сендердің кездеріңнен көріп тұрмын, өте тамаша түсіндіңдер» деп сеніміңізді білдіресіз.

- Ауылда қандай той болған екен?

- Мұндай да той болатынын бұрын естіп пе едіңдер?

- Бұл бәріміз үшін жақсы жаңалық емес пе?

- Той иесі кім?

- Сонымен әңгіменің «Аманат» аталу себебін кім түсіндіріп берер екен?

- Дәлмырза қарттың өсиет-аманатын кім оқып береді?

- Жақсы адамның жақсылығын көрген, оны есіне түсіріп әңгімелеп отырған бала қандай бала?

Үй тапсырмасын тексеру мұғалімнің өз шешімі бойынша жоспарланбақ. Дегенмен ол жұмысты жаңа сабақпен қиыстырып, шебер байланыстырса, ұтымды болған болар еді.

а) ...Иә, балалар, жақсы адамдар жанымызда жүргенде оның жақсылығы айтылмай, ол мүлде байқалмай да қалуы мүмкін. Мысалы, батырларды мақтан етеміз. Сендер қандай батырларды білесіңдер? (Балалардың сөздері ықыласпен тыңдалады. Тақтаға тізбеленіп жазылады.)

ә) Ал біз бүгін Кеңес Одағының батыры, жазушы Бауыржан Момышұлының «Ұшқан ұя» кітабынан үзінді оқимыз. Плакатқа немесе интерактивті тақтаға кесте сызылып жазылады.

Білемін	Білгім келеді	Не үйрендім?

Сыныпқа жалпы сұрақ қойылады.

• 
  Батыр туралы не білеміз?
  

- Бауыржан ата туралы тағы не білгілерің келеді? Осы сұрақ кезінде оқушылар балалық кезін білгіміз келеді деуі әбден мүмкін.

2. Мағынаны тану.

- Ендеше, біз бүгін батырдың балалық шағы туралы өзі жазған естелігін оқимыз.

Топқа бөлініп оқу өте тиімді, себебі кейбір бала мәтіннің аз бөлігін меңгеру оңай екенін сезініп отырады. Себебі оқушылар өздік жұмыс жасау қабілетіне қарай топталып бөлінбейді де, кейбір баланың үлгеріміндегі ерекшелігін ескеріп, оларға салмақ түсірмеу жағы да қарастырылу керек. Оқушылар бір-бірін тыңдауға дағдыланады да, ойша өзінің оқығанымен байланыстырады, түсінгенін жеткізіп әңгімелеуге тырысады. Кейбір сабақта мәтіннің белгілі бір бөлігі талданбай қалуы да мүмкін. Ол оқиғаның шарықтау шегі немесе ары қарай не болатыны баланы қызықтыратын, оқымай қою мүмкін емес жағдайға дейін әкелу керек те, егер уақыт жетпесе, үйге тапсырма ретінде ұсыныңыз. Ендеше, сіз осы мәтінді балаларға қалай бөліп, оқуға ұсынар едіңіз?

Әр топ өздері оқыған әңгіме бөліміне ат қояды. Мұғалім тақтаға жазып тұрады. Әңгіме бойынша жоспар пайда болады.

- Сонымен, бала Бауыржан кішкентай кезінде қандай болды? Дәптерге оқушылар оқығандары бойынша топтау сызбасын жүргізеді.

Тақтада плакат ортасына Бауыржан сөзі жазылады да, оқушылардың жұмысы жинақталады. Әңгімедегі бала Бауыржанның бейнесі шығады. Әңгімені талдау кезінде жеті атаны білу, үлкенді сыйлау, сөз тыңдау, ата дәстүрін құрметтеу, жыл қайыру сияқты ғұрыптарға мән беру қажет.

3. Ойтолғау.

Оқушылардың өздері де іштерінен «Мен жеті атамды білемін бе?» деген сауалға тап болады. Ал Отанын сүйген адам Қ. Мырза Әли жазғандай қандай болушы еді? Ендеше, ата-баба өсиеттері мен мақал-мәтелдеріне кезек беріп, оқулық бойынша жұмыс жасау ары қарай жалғасады.

Сабақтары барлық жұмыстар аяқталысымен, кестенің соңғы бөлігі - «Не үйрендім?» бөлігі толтырылады. Ол оқушылардың өздерінің айтуымен жазылады. Яғни балалар бүгінгі сабақта өздері үшін не жаңалық ашылғанын анықтайды. Батырдың өз Отанын жақсы көру сезімдерінен шыққан мақал-мәтелдері де бар екені айтылса, батырдың бойындағы қасиеттері ашыла түсер еді..

Сіз не байқадыңыз? Сабақтың 1-кезеңінде пайдаланған сызба, кестелерге сабақ соңында қайта айналып келу сабақ мазмұнын, идеясын ашуға, жүйелі жұмыс нәтижесін шығаруға мүмкіндік береді.

Сабақтың тақырыбы: Оқымысты бала. А. Жақсыбаев.

Сабақтың мақсаты:

Білімдік: шығарма мазмұнымен танысуға, оқу-білімнің қажеттігін түсінуге, пікірталас тудыруға, бала бейнесін сомдауға мүмкіндік беру.

Дамытушылық: мәтін мазмұны арқылы идеясын ашуға және белгісіз жағдайларды (проблемаларды) шешуге жағдай жасау.

Тәрбиелік: рухани байлықтың маңызын, қажеттілігін сезінуге түрткі болу; оқуға, байқағыштыққа, білуге, құштарлыққа тәрбиелеу; кітапқұмарлық қасиеттер жайлы балаларды ойландыру.

Сабақтың көрнекіліктері және қажетті құралдар: оқулық, батырлар жырының бір нұсқасы, плакат, Қазақстан картасы және тез оқу деректері.

Сабақтың барысы:

1. Қызығушылығын ояту.

а) Сабақта баланың қызырушылығын арттыру үшін мұғалім тақтаға қалам, кітап, майшам суреттері салынған плакатты іледі де, осы суреттегі заттарды пайдаланып, қысқа ғана (3 минуттық) оқиға құрастыру керектігін тапсырады. Жазу жұмысы бітісімен, оқушылардың бірнешеуі өздері құрастырған оқиғаларын оқиды.

ә) Қызығушылығын ояту мақсатында ең жақсы, тез оқитын екі оқушының оқу техникасына сынақ жүргізіп, оларды мақтан етіп, тез оқудың сырын білу үшін, сұхбат алуға да болар еді.

2. Мағынаны тану,

Енді оқушыларға «Оқымысты бала» мәтінін «Кешке жақын үй сыртында...» деген жерге дейін оқып, мазмұнын түсіну және мәтінде кездескен жер-су аттарын түртіп жазып отыру тапсырылады. Оқу аяқталғанда:

- Балалар, сендер жазған оқиға мен мәтіндегі оқира арасында ұқсастық бар ма? (Салыстыру). Оқушылардың мәтінді түсінгенін сұрақтар арқылы анықтау.

Ескерту. Мәтін бойынша сұрақтар қою - ойлануды, алдын ала дайындықты қажет ететін мақсатты жұмыс. Төмендегі сұрақтар қандай мақсатпен қойылғанын ойланарсыз.

- Әлкейдің кітаптары неге өте аз?

- Адам 4-5 жасынан да кітап оқып кететініне сенесіңдер ме? Сендер неше жастарыңда әріп тани бастадыңдар?

- Батырлық дастанның көлеміне қарап, не айтар едіңдер? (Көрмедегі дастандарды пайдалану).

- Әлкей мен балалардың қуаныштары неге әртүрлі?

- Әңгімені оқығанда сен неге таңдандың? (Бұл сұраңтардың барлығы бала Әлкейдің бейнесін шығаруға қызмет ету керек).

Әңгімені ары қарай оқу. Оқушыларға түсініксіз сөздер мен жер-су аттарын теріп жазып отыру тапсырылады. Мәтін оқылып болған соң, мазмұны бойынша сұрақтар қойылады.

Мысалы:

- Сен Абай ақынның неше өлеңін жатқа айта аласың?..

- Балалар, Әлкейдің бойындағы өздерің байқаған жақсы қасиеттерді жазып көріңдер.

- Әңгімеде қандай жер-су аттары кездесті? Бұл - Қазақстанның қай облысы деп ойлайсыңдар? Картамен жұмыс. Нәтижесінде, балалар өздеріне белгісіз болған бір мәселе - Әлкейдің туған жерін іздеп табады.

Оқулықтағы мақал-мәтелдермен тақырыпты байланыстыру жұмыстарын жүргізу.

Оқулықта берілген соңғы тапсырмамен таныстырып, үйде орындауды ескерту.

Бұл сабақ бойынша мынандай эсселер жазуға болады:

«Менің кітапханам»

«Біздің сынынтағы кітапқұмар бала»

«Менің отбасымдары кітап оқу ерекшелігі»

Таңдап алып, тақырып ретінде ұсыныңыз.

Балалар орындарынан тұрады, әр оқушыдан жанындағы сыныптасына бұрылып, бір-біріне ұйқасқа құрылған марапат сөз айту сұралады. Мысалы: Ақылды Айжан, тыңғылыұты Төлеген,...

- Балалар, сендердің бір-бірлеріңе жасаған құрметтеріңе қарап, мен өте риза болып тұрмын. Нағыз достар мен жолдастар осындай-ақ болар! Сендер өз достарыңды қандай тапқырлықпен дәріптедіңдер!

2. Мағынаны тану.

Ендеше біз бүгін «Екі дос» деген аңыз әңгімені оқимыз.

Егер мүмкіндік болса, мәтін компьютерге теріліп, мынандай бөліктермен бөлініп жазылады да, балалардың алдына қойылады.

1-бөлік. Басынан бастап, «Қолға түскен қазақ азаматтарын айдап әкетіпті» деген сөйлем қоса алынады.

2-бөлік. «Әлгі екі достың біреуі жау қолына түседі» деген сөйлемнен бастап, «...Досымды босатсаңдар, ең қымбат өмірімді қияр едім, - дейді» деген сөйлемге дейін.

3-бөлік. «Қолбасы ойланып отырып, оны сынамақ болады...» деген сөйлемнен бастап, соңына дейін.

Оқушылар осы бөліктерді оқып, өздері әңгіменің бас-аяғын ретімен орналастырып, оқуға дайындайды. Неге бұлай орналастырғандарын түсіндіреді, дәлелдейді. Ескерту. Бұл стратегияны пайдалану әдісін Жамбыл Жабаевтың «Менің өмірім» тақырыбын оқуда пайдаланғаныңызды есіңізге түсіріңіз.

- Ал, балалар, қалай ойлайсыңдар, қолбасы досы үшін өзін өлімге қиған батырға қандай жаза қолданады? Әлде басқаша болар ма екен?

Оқушылардың болжамдары тыңдалады. Тіпті, бұл жерде аңызды бұрын оқып алған бала болса да, ол қолбасының қандай болғанын қалайтынын, досты өлімге қиғысы келмейтінін бала жауабынан байқайсыз.

- Оқиғаның осылай аяқталуы саған ұнады ма? Оның осылай аяқталуына қарап, сендер жаудың қолбасшысын қандай адам деп ойлайсыңдар? Сендер қолбасшыға қандай хат жазар едіңдер?

Қысқаша хат жаздыру. Бұл жұмыс қорытындыланғанда, қатыгездік әшкереленіп, бала жүрегінің мейіріміне, әділдігіне сүйсінетін болармыз.

- Енді біз оқиға қалай аяқталғанын білу үшін аңызды не істейміз?

Тұтқындағы достың аман-есен құтылуын тілеп, оқуға кірісеміз. Әңгіме мазмұны ары қарай талданады.

- Балалар, тұтқын адамды құтқару үшін, ешқандай қиындықтан қорықпастан, досы жаудың қолына өзі келді.

Күнделікті өмірде сендердің бастарыңда қиындық болып қалса, не істеу керегін алдымен ойлану керек пе, жоқ ешқандай ойланбай әрекет ету керек пе? Бұл - өте қиын сұрақ.

Мәтін тұтас шыққан соң, балалар мәтінде кездескен қиын сөздер болса, тиісті жұмыс жасалады.

- Балалар, аңызды жазған адамның аты-жөні көрсетілген бе?

Сұрақ бойынша аңыз туралы түсінік жұмысы жүргізіледі.

3. Ойтолғау.

Оқулықтағы «Қиын сәтте досын тастап кеткен жаман адам туралы қандай әңгіме білесің?» деген сұрақ-тапсырма бұрынғы сыныптарда оқыған әңгімелерін еске түсіру үшін берілген («Жаман жолдас»). Дос және достың туралы мақал-мәтелдермен танысу. Сыпып оқушыларының мүмкіндігіне қарай эссе, бес жолды өлең жазу, тағы басқа шығармашылық тапсырма беріледі. Оқушы білімін бағалау мұғалімнің жеке тәжірибесі мен іскерлігіне байланысты жүргізілмек. Үй тапсырмасы да ойлануды қажет етеді. Егер мәтін мазмұны толық талданса, үй тапсырмасы үшін тақырып төңірегінде шығармашылық

Оқушылар топпен отырады.

Оқушылардың қызығушылығын ояту мақсатында, әр топқа тапсырма беру.

Балалар, мысалы, сендер үйден шығарда, бір жаққа кетерде ата-аналарың қандай ескертулер айтады? (Оқушылардың жазған сөздерін тыңдау. Сіз күтпеген сөздер болатынына дайын болуыңыз керек екендігі анық).

Бұл сөздер күнде айтыла ма?

- Ал күнде айтқан сайын, сендер қандай жауап қайтарасыңдар? (Оқушылардың ауызша жауаптарын тыңдау). Сендер көшеге, бір жерге жолдас, серіктеріңмен шығасыңдар. Ата-анаң да, сен де жолдасыңның жақсы болғанын қалайсыңдар.

- Бүгін біз осы жағдай сияқты «Бұғышақ пен оның серігі» атты ертегіні оқимыз. Қазақ халқы жанына ерген адамды серік, жолдас, сапарлас деп атайды. Ол адам дос болмауы да мүмкін. Себебі адамдар қызмет, оқу, жұмыс бабымен бірге жүруге тура келеді. Сендердің де жолдастарың өте көп, ал досың біреу ғана болуы мүмкін.

Ертегіні оқыту. Оқып болған соң, оқулықтың тапсырмалар бөлігінен екінші, үшінші сұрақпен жұмыс жасау. Бұл жерде оқушылардың өз өмірлерімен де байланыстырып, ата-ана қамқорлығын сезіндіру.

- Бұғышақтың қандай сөздері әкенің қамқорлығын білдіреді? (Мәтіннен іздеп табу).

Ата-ана баласының жолдастары жақсы болғанын қалайды.

- Ертегіде Бұғышақтың әкесі оның жанындағы серігін төрт рет сипаттайды. Осы сипаттаулардап Бұғышақтың жолдасының ең жақсы қасиеттерін іздеп, түртіп алып, жазып отыру керек. Оны топтау сызбасына дәптерлеріңе түсіресіңдер. Әр топтан бір оқушы шығып сипаттау бойынша түсіндіреді. Тақтадағы плакатқа: 1. мықты; 2. айлакер, ержүрек; 3. ақылды, сақ, 4. мейірімді деген сөздер жазылады.

- Балалар, кестедегі Бұғышақтың жолдасының қасиеттеріне қараңдаршы.

Сендерге қайсысы ұнайды? (Оқушылардың пікірлерін тыңдау).

Енді сызба бойынша жұмыс жүргізіледі.

- Бірақ, балалар, Бұрышақ серігін қанша мақтаса да, әкесі оның жолдасының бір қасиетін естігенде ғана «...Енді, балам, сені алаңдамай күтетін боламын», - деді. Бұл қандай қасиет? Мәтіннен тауып оқыңдар.