Сабақтың тақырыбы: «Өздік есімдігінің түрленуі»
жүктеу/скачать 185,38 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Белгісіздік есімдіктері
- Болымсыздық есімдіктері
.Сабақтың тақырыбы: «Сұрау есімдігінің түрленуі» (презентациясымен) Мақсаты: Білімділік: Оқушыларға есімдік туралы, соның ішінде сұрау есімдігінің түрленуі туралы теориялық білім беру. Сұрау есімдігін есімдіктің басқа түрлерінен ажырата білуін үйрету. Дамытушылық: Сөйлеу мәдениетін дамыту, грамматикалық ұғымдарды меңгеру дағдысын қалыптастыру, ой - өрісін шығармашылық қабілеттерін дамыту. Тәрбиелік: Елін, жерін сүюге, адамгершілікке тәрбиелеу. Сабақ әдісі: түсіндірмелі, сұрақ - жауап. Көрнекілігі: интерактивті тақта, слайдтар, кестелер, тірек - сызбалар. Сабақ барысы: Ұйымдастыру кезеңі: сәлемдесу, түгендеу, оқушылардың назарын сабаққа аудару. Үй тапсырмасын сұрау: - Есімдік дегеніміз не? - Оның қандай түрлері бар? - Мысалдар келтіру. Жаңа сабақ: Сұрау есімдігінің түрленуі Әр нәрсені білу мақсатында сұрақ қойып жүретін бүлдіршіндерді негеш деп еркелетеді емес пе? Есімдіктің ішіндегі негеші - сұрау есімдігі. Өзі аты айтып тұрғандай сұрау есімдігі сұрау сөздерден тұрады. кім? не? қай? қандай? қанша? неше? нешеу? нешінші? қайда? қайдан? қалай? қашан? қайдағы? қашанғы және т. б. сұрақтарға жауап береді. Тақтаға ілінген тірек сызбадан сұрау есімдіктерін көрсету. Мысалы: I жақ менің кімім? II жақ сенің кімің? Сіздің кіміңіз? III жақ оның кімі? Бұл тәуелдену үлгісі I жақ мен кіммін? II жақ сен кімсің? Сіз кімсіз? III жақ ол кім? Бұл жіктелу үлгісі Атау: кім? Ілік: кімнің? Барыс: кімге? Табыс: кімді? Жатыс: кімде? Шығыс: кімнен? Көмектес: кіммен? Бұл септелу үлгісі Сұрау есімдіктерінің адамға қатыстылары ғана I, II жақтарда жіктеледі. Cебебі I және II жақ, яғни айтушы(мен, біз) және тыңдаушы (сен, сендер, сіздер) адам ғана болады. III жақ адамнан басқа бөгде затқа қатысты бола береді. Сұрау есімдіктерінің тәуелдену үлгісі: Тәуелдіктің жақтары ------ Кім? ------------ Нешеу? ------------ қайсы? І менің ------------------------- Кімім? ------------ Нешеуім? ------------ қайсым? ІІ сенің ------------------------- Кімің? ------------ Нешеуің? ------------ қайсың? сіздің ------------------------- Кіміңіз? ------------ Нешеуіңіз? ------------ қайсыңыз? ІІІ оның ------------------------- Кімі? ------------ Нешеуі? ------------ қайсысы? Сұрау есімдіктерінің септелу үлгісі: Септік ------ Кім?--------------- Нешеу?------------ қайсы? А. ----------- Кім? ------------- Нешеу? ------------ қайсы? І. ----------- Кімнің? ----------- Нешеудің? ------- қайсының? Б. ----------- Кімге? ------------ Нешеуге? -------- қайсыған? Т. ----------- Кімді? ------------ Нешеуді? -------- қайсыны? Ж. ----------- Кімде? ---------- Нешеуде? ------- қайсыда? Ш. ----------- Кімнен? -------- Нешеуден? ------ қайсыдан? К. ----------- Кіммен? -------- Нешеумен? қайсымен? Жауап алу мақсатымен сұрау мағынасында қойылған барлық сұрақтар сұрау есімдігі деп аталады. Сұрау есімдіктері зат есімнің орнына жүріп, зат есімдерше тәуелденеді, септеледі және жіктеледі. Оқулықпен жұмыс: 100 - жаттығу. Мәтінді оқып, құрамындағы сұрау есімдіктерінің мағыналық ерекшеліктеріне және қолданысына назар аударыңыздар. Тақтаға теріп жазу. - Ойбай, балаларды әкеткелі жатыр. - Солдат қаптап кетіпті. - Қайда бұл, түге, осы елдің еркегі? - Жүр, не тұрыс бар? Көріп алайық, көрейік! - Қайда осының болысы, старшыны қайда, түге?! - Осы ер - азамат қайда? Атына неге мінбейді? Бұл жерде сұрау есімдіктері: қайда, неге,... 101 - жаттығу. Жаңылтпаштарды айтып үйреніңіздер. Құрамындағы сұрау есімдіктерінің мағынасын және сөйлемде қандай қызмет атқарып тұрғанын түсіндіріңіздер. Үш кіші ішік піштім,
Балаларға жаңылтпашты жатқа айтқызып, ішіндегі сұрау есімдіктерін тапқызу. Неше, нем,... Сергіту сәті: Сөздер мен сөйлемдердің дұрыс - бұрыстығына қимылдар жасату. Егер қате болса аяқтарды жай ғана топылдатып, егер дұрыс болса, жай ғана шапалақтаумен білдіру. Айтылған сөздер мен сөйлемдер әрі көңіл көтеріп, әрі тәрбиелеуге арналған. - Біз бүгін ашық сабақ өтіп жатырмыз! - Біз бүгін жіктеу есімдігін өтіп жатырмыз! - Біз сабақты қызыға тыңдап отырмыз! - «Ғылым таппай мақтанба» Сәкеннің өлеңі. - «Абай жолы»романын Мұхтар Әуезов жазды. - Саяхат жасауға дайынбыз ба? Олай болса, балалар біз қай қалада тұрамыз? Барлығымыз да басқа қалаларға қыдырғанды ұнатамыз ғой. Ендеше, бізге көптеген мүмкіндіктер бар. Егер де біз Мына сұрақтарға жауап берер болсақ, біз Қазақстанның қалаларына саяхат жасай алады екенбіз. 1 - сұрақ. Көп нүктенің орнына тиісті есімдікті қойып, мақал - мәтелді толықтыр. ... ексең,... орасың. (не - сұрау есімдігі, соны - сілтеу есімдігі) Шымкент қаласына жеттік. 2 - сұрақ. Нешінші? деген сұрау есімдігін жіктеп және тәуелдеп жаз. Мен нешіншімін? Сен нешіншісің? Сіз нешіншісіз? Ол нешінші? Менің нешіншім? Сенің нешіншің? Сіздің нешіншіңіз? Оның нешіншісі? Алматы қаласына да келіп жеттік. Астана қаласына жету үшін бізге «Есімдік» деген сөзжұмбақ беріліпті. 1. Заттың қимылын, іс - әрекетін, жай - күйін білдіретін сөз табы. (етістік) 2. Қимыл, іс әрекеттің әр түрлі белгілерін білдіретін сөз табы. (үстеу) 3. Заттың санын, мөлшерін, көлемін білдіретін сөз табы. (сан есім) 4. Заттың атын білдіріп, кім? не? деген сұраққа жауап беретін сөз табы. (зат есім) 5. Толық мағынасы жоқ, тек адамның көңіл - күйін білдіретін сөз табы.(одағай) 6. Заттың түрін, түсін, сынын білдіретін сөз табы.(сын есім) 7. Естілген дыбысқа еліктеу арқылы пайда болған сөздер.(еліктеуіш) Балалар, осы жерде нені байқадыңдар? Бірыңғай сөз таптарынан жасалған сөзжұмбақты байқап отырмыз. Бұл жерде тек бір ғана сөз табы жетпейді, ол қандай сөз табы? Шылау деген сөз табы. Сабақты бекіту.
ЕсімдікЕсімдіктер - заттың атын, сынын, санын, я олардың аттарын білдірмейтін, бірақ солардың (зат есім, сын есім, сан есімдердің) орнына жұмсалатын сөз табы. Есімідіктер белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде мегзеу немесе жалпы сөйлеу аңғарына қарай айқындалады.арқылы білдіреді. Есімдіктердің нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлемге Мағыналарына қарай есімдіктер мынадай топтарға бөлінеді: жіктеу есімдіктер; сілтеу есімдіктер; сұрау есімдіктер; өздік есімдіктер; белгісіздік есімдіктер; болымсыздық есімдіктер; жалпылау есімдіктері; Жіктеу есімдіктеріЖіктеу есімдіктеріне мен, сен, сіз, ол, біз (біздер), сендер, сіздер, олар деген сөздер жатады. Жіктеу есімдіктері үнемі жақтық ұғыммен байланысты келеді. Сол себептен олар ылғи адаммен байланысты, демек, сөйлеуші, тыңдаушы және бөгде кісі деген ұғымдармен байланысты қолданылады.[3] Есімдіктердің де септеу жүйесі басқа есімдерімен негізінде бір ізді болғанымен, олардың әр тобына тән кейбір ерекшеліктері де жоқ емес. Мысалы, жіктеу есімдіктерінің жекеше түрлері төмендегінше септеледі:
Бұл үлгіден, басқа есімдерге қарағанда, жіктеу есімдіктерінің ерекшелеу септелетіні көрінеді. Бірақ бұл ерекшелік олардың көпше түрлеріне және сіз деген есімдіктерде кездеспейді, соңғылар (сіз, біз, сендер, сіздер) септеу жағынан басқа есімдерге ұқсас келеді. Сілтеу есімдіктеріСілтеу есімдіктеріне бұл, осы, сол, анау, мынау, сонау, осынау, ана, мына, сона, әні, міне деген сөздер жатады. Бұл есімдіктер негізінен алғанда, сілтеу, көрсету, нұсқау сияқты ишараттарды білдіріп, қай? қайсы? деген сұрауларға жауап беретін аттрибутивтік сөздер. Сұрау есімдіктеріСұрау есімдіктері мыналар: кім? не? неше? қай? қандай? қанша? қалай? қашан? Бұлардан басқа да бірнеше сұрау есімдіктері бар, бірақ олар - белгілі жолдармен жоғарыда көрсетілген негізгі сұрау есімдіктерінен жасалған есімдіктер. Өздік есімдікҚазақ тілінде өздік есімдікке жалғыз ғана өз сөзі жатады. Бұл есімдік көбінесе өзім, өзің, өзіңіз, өзі, өзіміз, өздеріңіз деген сияқты оңаша және ортақ тәуелдеулі түрде қолданылады. Белгісіздік есімдіктеріБелгісіздік есімдіктер деп мағыналары жағынан заттар мен құбылыстарды нақтылы түрде білдірмей, белгісіз мәнде айтылатын сөздерді айтамыз. Белгісіздік есімдіктердің жасалауына бір, әр, әлде деген үш сөз ұйытқы болып қызмет атқарады, белгісіздік есімдіктер осы сөздердің кейбір басқа есімдіктермен бірігуі арқылы жасалады. Мысалы: Біреу, кейбіреу, кейбір, қайсыбір, әрбір, бірнеше, бірдеме (бірнеше). Әркім, әрне, әрқайсы, әрқалай. әрине Әлдекім, әлдене, әлдеқайдан, әлденеше, әлдеқалай, әлдеқашан (алдақашан). Болымсыздық есімдіктеріБолымсыздық есімдіктер негізінде еш деген сөзбен кейбір есімдіктердің бірігуі арқылы жасалады. Мысалы: еш, ешкім, ешбір, ештеме, дәнеңе, ешқашан, ешқандай, ешқайсы. Болымсыздық сөйлемде болымсыздық мағына білдіретін емес, жоқ деген сөздермен және етістіктің болымсыз түрімен байланысты қолданылады (ешкім айтқан емес; ешкім айтқан жоқ; ешкім айтпады т. б.). Жалпылау есімдіктеріЖалпылау есімдіктері деп мағына жағынан кем дегенде екі я онан көп заттар мен құбылысатарды жинақтай атау үшін қолданылатын сөздерді айтамыз. Жалпылау есімдіктеріне бәрі, барлық, барша, бар (бар адам), күллі, бүкіл, түгел деген сөздер ғана жатады. жүктеу/скачать 185,38 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|