-ғасыр басындағы қазақ әдебиеті

1. 
   20- ғасырдағы тарихи оқиғалар
   
2. 
   20- ғасыр оқиғаларының әдебиетпен ұштастығы
   
3. 
   20- ғасыр басындағы көрнекті ақын- жазушылар
   
4. 
   Ақын -жазушылардың тарихта қалдырған іздері
   

Бұл кезде қазақ жері тұтастай Ресей империясының отаршылдығына өтіп болған еді. Ресей билігіне біржолата түскен қазақ елінің көкейкесті тарихи мәселелерін саяси жолмен, Ресей Думасына қатысу, Ресейде білім алған қазақ зиялыларының қайраткерлігі арқылы жүзеге асыруға талап жасау көзқарасы байқалып келе жатты. Бірақ бұл шын мәнінде суға кеткен тал қармайдының керіндей әлжуаз , келешегі көмескі әрекеттер болатын.Ресей ықпалына біржолата көшкеннен кейін, ол мемлекеттің ішкі- сыртқы шиеленісті жағдайларының барлығы Қазақ еліне тікелей әсер етті. Бірінші орыс революциясы , Бірінші дүние жүзілік соғыс, патша самодержавиесі мен большевиктер партиясының арасындағы текетірес тудырған ахуал, қазақ жеріне орыс переселендерінің бұрынғыдан да көптеп келуінің үдей түсуі, түрлі қуатты саяси ағымдар мен партиялардың қазақ жеріне де дендеп ене бастауы қазақ қауымының тіршілігін ширек ғасырдан астам уақыт бойы аласапыранға түсірді. Бұл кезең сипатын І.Жансүгіров «Абайдың ата заманы» деп атай отырып, қазақ елінің қоғам құрылысына , шаруа түріне сырттан өзгеріс кіре бастаған кез деп бағалады. Ол өзгеріс- шаруашылықта базар өзгерісі де, қоғам жүйесінің ел билеу түрінде – орыс патшасына бодан болып, орыс тәртібімен басқарылу өзгерісі дейді. « Қырдың шаруашылығына өзгеріс кіргізе бастаған сауда капиталының базары қырды кимелеп жаумалаумен келіп кіргенін» айтады. « Қыр қазағын жаулап алып, бодан еткен орыс патшасы елге өзінің билеу тәртібін кіргізді, өз әмірін, өз тәртібін іске асырып отыратын өз адамдарын қойды.Сонымен елдің төбесі де , төресі де өзгерді» дей келе, І.Жансүгіров енді қазақтың бұрынғы ақсүйектері , ханзадалары , ру жуандары патша өкіметінің елдегі тірегі болып, көмек, қолдауды орыстардан алып тұрғанын сипаттайды.Елдің билігіне , өз үстемдігіне таласқандар орысқа арқа сүйенетін әдет шыққандығын , енді ру ағалары , ақсүйектер патшашылданып, орыс әкімдеріне айналғандығын жазады. Бұл да қазақ қауымының ортасындағы қайшылықты күшейте түс кен өзгеріс еді.

Осы кезеңдегі әдебиеттің даму зыңдылықтарының басты сипаттарын профессор Б.Кенжебаев өткен ғасырдың алпысыншы , тоқсаныншы жылдарда жарық көрген еңбектерінде мүмкіндігінше толымды көрсетіп берді. «19- ғасырдың ортасынан бастап Қазақстанда да капитализм дәурен сүрді» деп түйіндеген ғалым 20- ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік жағдайдың алғышарттарын мынадай деректермен байланыстырады. «1904 жылғы орыс – жапон соғысы , Ресейдегі 1905-1907 жылдардығы буржуазиялық- демократиялық төңкеріс , 1914-1918 жылдардығы бірінші империалистік соғыс , қазақ халқының 1916 жылғы ұлт- азаттық көтерілісі , 1917 жылғы ақпандағы буржуазиялық- демократиялық төңкеріс , сол жылғы Қазан төңкерісі – осының бәрі Ресейде империализм өркендеуінің нәтижесі еді.

Сөз жоқ, бұл экономикалық зор өзгерістер , саяси күрес, көтерілістер , сұрапыл соғыстар , төңкерістер өз кезеңдерінде қазақ арасындағы оқу- ағарту жұмыстарына , қазақ тілінде шыққан кітап, журнал, газеттердің мазмұнына , ақын- жазушылардың көзқарастарына , қазақ әдебиетінің бағытына үлкен әсер етті». 20- ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің үрдісін сол тұстағы қазақ қауымының саяси – әлеуметтік ахуалынан бөліп қарау мүмкін емес. Әдеби шығармалардың көркемдік- идеялық табиғатын, жанрлық түрлену ерекшеліктеріне дейінгі ішкі құбылыстарын тек қоғамдағы қарым- қатынастар мен сол мазасыз дәуірдегі дүниетаным аясында ғана парықтауға болады. Ал бұл кезең қазақ қауымы үшін аса күрделі тарихи белес еді.

Нақ осы белесте алашшылардың көкейкесті мүддесі бой көрсетіп, біртіндеп қозғалыс қатарын түзеп, Алашорда қайраткерлері ықпалды әлеуетті күшке айнала бастады. Большевиктер партиясының да қазақ жеріне тамыр жайып, белсенді күшке ие болуы қарама- қайшылықты үдете түсті. Сөйтіп екі ғасырға жуық мерзімді қамтыған Қазақстанның Ресейге қосылуының ұзақ процесі аяқталып, Ресейде қанат жайған империализмнің темір құрсауы дала өміріне шеңгелін еркін салды. Капиталистік қарым- қатынас, сауда – саттық , өндірістік баю мүддесі , соған сүйенген қатыгез отарлаушылық саясатының күллі зардаптары шарықтау шегіне жетті. Шортанбай , Дулат болжап жырлайтын зар заман елесі шын көрініске айналды. «Ақша» деген мал шықты . «Қазақ жері дархан бай өлке екені танылып, жыртқыштық түрде пйдалану, талан- таражға салу, тегін пайда оңай олжа табу аймағына айнала бастады.Кен байлықтары бар жерлерде тұрпайы концессиялар ашылды, пайдакүнемдер ағылып келіп жатты, шұрайлы жерлер тартылып алынды, жергілікті бай- феодалдар мен патша өкіметінің әкімдері елді бұлтартпай басқару , тонау, езгілеу , ұлттық ой- сана мен мәдениеттің дамуына мүмкіндік бермеу істерін жүргізу жүйесін нығайта түсті».

Абай шығармаларын хатқа түсіру қолға алынды . Абайдың әдеби хатшысы (Мұрсейіт) Бікеұлы 1905 жылы ақын өлеңдері мен қарасөздерін араб әліпбиімен көшіріп шықты. Бес жылдың ішінде ұлы ақын шығармаларының үш қолжазбасы (1905, 1907, 1910) түзілді.

Алаштың ардақты ардагерлері Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсыновтар қазақтың бас ақынының мұрасы жөніндегі терең танымдық шығармаларын жариялатты. 19- ғасырдың соңында қазақ әдебиетінің бұрын- соңды болмаған асқар биігіне көтерілген Абай дәстүрі, реалистік көркемдік таным дүниесі осыдан кейінгі ұлттық сөз өнерінің мұратын , мақсатын, бітім- пішінін біржолата айқындап, бекітіп кетті.Абайдан соңғы қазақ әдебиеті реалистік сипатын тапты, жаңа бағытта өріс кеңейтті. 20- ғасырдың алғашқы он- жиырма жылындағы қазақ әдебиетінде Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов , Міржақып Дулатов шығармалары жоталаныпкөзге түседі. Міржақыптың «Оян, қазақ!» кітабы «Қалың елім , қазағым» деп тебіренген, іші қанжылай еміренген Абайдың өзекжарды мұңының жалғасы сынды , ұлт жігерін одан әрі қарай қайрау іспетті шықты. Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев, Мұхаметжан Сералин, Бернияз Күлеев, Спандияр Көбеев сынды тұлғалы таланттардың ақындық шабытты шақтары мен қоғамдық қайраткерлігінің белсенді күндері осы кезеңге тұспа- тұс келеді.

20- ғасырдың басындағы қазақ ортасындағы ұлттық әдебиет тынысы қандай еді? Нақ осы тұста жазба әдебиеттің білікті де білімді, дүниетанымы кең өрісті , әлемдік әдебиеттің үздік үлгілерімен жақсы таныс , өз елінің өткені мен болашағы жайлы заман ағымында толғанған ақындармен жазушылардың қуатты толқыны, кесек дарынды суреткерлердің шоғыры бой көрсетті. Сол толқынның бел ортасында Шәкәрім , Міржақып, Мағжан , Ахмет , Жүсіпбектер тұрды. Осы аса әлеуетті толқынның шығармалары арқылы қазақтың ұлттық әдебиетінің жаңа кезеңі замана сөзін айтты. Қазақ өлеңінің мазмұны да, өрнегі мен рухы да жаңа толғаммен шыға бастады. « Оян , қазақ!» сол ұлттық поэзияның жаңа күнінің бөрілі байрағындай жұрт көңілін аударды да тұрды.

Бірлік жоқ алты ауызды халықпыз ғой,

Қатардан сол себепті қалыппыз ғой!-

деп , Абай сөздеріне үн қосып , Абай күңіренісіне жауап іздегендей болады. «Ғылым мен мағрифатты керек қылмай» , «надандық шәрбатына» қанған түнектен шығудың жолын іздейді. Салбөкселікті қой, жата бермей «Оян!» дейді.Міржақып Ресей бодандығына кірген жылдарды, қазақ жерінің жат қолына өтіп болған жылын атап көрсетеді. Айтылуға , халық жадында қалуға тиісті даталар мен деректерді ақын осылай да жұрт есіне салғандай екен. Абайдың қоғамдық- философиялық күңіреністі ойларынан кейінгі леп, жігерлі қадам осы еді. Қазақ қауымының бар болмысын , үмітті күндері мен күйікті түндерінен кейінгі ақын « Оян, қазақ!» демеске болмайтын- ды. Абайдың рухани суреткерлік мектебінен дәріс алып шыққан ақындар қазақ қамын осылай толғана ойлаған- ды.

Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов есігін ашқан дана Абайдың реалистік суреткерлік дәстүрі жоталанып көрінді, абайтанудың тұғырлы іргетасы қаланды.

20- ғасыр басындағы қазақ романы көркемдік жүйесінде әлеуметтік мазмұнның алатын орны үлкен. Мысалы, әйел теңдігі тақырыбындағы шығармалардың бәрі негізгі мәселе ретінде махабатты емес, қазақ қоғамы алдында тұрған келелі әлеуметтік проблемаларды алады.Замана лебін сезіп, жаңалыққа ұмтылған жастарға қарсы тұрған күштер мен түрлі әлеуметтік топтар әрекетін жан- жақты суреттейді. Осы ғасырдағы қаламгерлер шығармаларында әлеуметтік тақырыптар мен идеялар көркемдік – идеялық ізденістерінің негізін құрайды.

20- ғасырда тарихи сана түлеп , жаңғырықты. Алаш тұлғаларының қоғамдық сананы біржолата жаңа белеске көтеріп кетуі әдебиеттің түбегейлі мүдделерін айқындап бергендей еді.Жаңа қаламгерлер, жаңа қоғам , ел қайраткерлері шықты. Саяси күрестің маңызы артты. Сонымен бірге, қоғамдық қарым- қатынастардың жеделдеуі, баспагерлік істің қанат жаюы, әдебиеттегі әртүрлі көркемдік- жанрлық терең түлеулер эстетикалық танымның жаңашылдығына бастады. Осы тұста прозаның кесек жанрлары, аударма , драматургия тосын жаңалық болумен бірге жедел даму үрдісін танытты.