Сайділ талжанов 3 томды қ ш ы ғ армаларжина ғ Ы
Мысалдардың шығуы жайында
жүктеу/скачать 2,11 Mb.
|
Мысалдардың шығуы жайында«Айтарын қаймығып айта алмаған, батылы барып өз сезімін ақтара алмаған құлдық дәуірі еді, сондықтан күлкі-келемежді карғаша етіп, олар (құлдар) осылай мысалдап сөйлеуді ойлап шығарды» 2 , - дейді Федр. Соңынан осы Федр пікірін қолдай отырып, заманымыздың жақсы аударушысы және ғалымы М.Л. Гаспаров: «Мысалдардың ауызша айтылу түрі ұзаққа созылмады. Аксүйектер мен кара халық күрескенде, осы арпалыста қара бұкара жеңіп шықты, сондықтан енді кінәлап түйреу қажетсіз болды, мысалдың жауынгер пафосы әлсіреп қалды. V-IV ғасырлардағы философиялық бағыт жаңа идеялық ізденулерді тудырады... Әрине, мысал жойылып кетпеді, бірақ оның айтылатын орны ауысты. Халық жиналысында сөйленбей, мектепке көшті, үлкендерге айтылмай, балаларға айтылатын болды»3, - дейді. Бұдан бұрын ауызша айтылған мысалдар енді бері келе жазба әдебиет шығармаларына кіре бастады. Ертеде бұл мысалдарды Гесиод поэмасынан (VIII ғасыр), Архилог ямбаларынан (VII ғасыр) Аристофан (V ғасыр) комедияларынан Геродот тарихынан сопылар мен сократшылардың философиялық сөздерінен ұшыратамыз. Бірден-бірге көшуді көру үшін. «Өгіз бен бақа» мысалын тексерелікші.
«Жолдың жиегінде бір шоқ жеміс өседі екен. Соның түбінде ұйықтап жатқан жыланды көріп, бір кішкене кұрт оның ептейсіз ұзындығына қызығыпты. Сондықтан құрттың жылан болғысы келіпті, жанына жата қалып өзін-өзі зорлап созыла беріпті, алайда ол қанша созылып, ұзарса да, жылан бола алмай, жарылып өліпті»1, - дейді Эзоп. Эзоп мысалдарын 1888 жылы орысшаға грек тілінен В. Алексеев «Бык и жаба» деп аударған екен. Сонда: «Суатқа барған өгіз бақаның баласын тұяғымен жаншып өлтіріп кетті. Енесі жок еді, сырттан келіп балаларынан: «Інілерің қайда?» - деп сұрады. « Мама-ау, ол дүние салды. Жаңа осында бір еңгезердей төрт аяқты аң келіп, тұяғымен жаншып, өлтіріп кетті», - деп жауап қайырды балалары. Сонда бақа зорлана ісіп-кеуіп: - «Қане қараңдаршы, әлгі аңның зорлығы мына мендей бола ма?» - деп сұрағанда, балаларының: - «Қойшы, мама, ашуланып әуреленбеші, оған теңелгенше сен жарылып өлерсің», - деген сөздерін естіді анасы. Әлсіздің күштімен бой теңестіруі қатерлі», - деп түйеді Эзоп. Осы мысалды Федр бірінші ғасырда «Жарылып кеткен бақа мен бұқа» («Лопнувшая лягушка и бык») деп берді, сонда: «Күштіге еліктеймін деп, әлсіз өзі өледі. Көкорай шалғында жүрген бақа бұканы көрді де, оның зорлығын күндеді. Борпылдақ қарнын шертитіп, балаларынан: «мына менің жуандығым, семіздігім сендер көрген бұқадан артты ма?»-деп сұрайды. Балалары: «Жоқ», - деп жауап қатады. «Қайсымыз үлкенбіз?»-дейді. «Әрине, бұқа - үлкен»- деседі балалары. Сонда ашуланып, мүлде ісінеді бақа. Шертиіп, үлкеймек болады, алайда бұқаға жете алмай, қарны жарылып өзі өліп кетеді»2, - дейді. Ал, Бабрий (II ғасырда) «Бұка мен бақа» («Бык и жаба») деп жазады. «Бір күні бұқа су ішкелі суатқа келіп, тұяғымен бақаның баласын таптап кетеді, артынша қыдырып кеткен шешесі келіп: «Әлгі інілерің қайда?»-деп сұрайды. - «Ойбай-ау, өліп жатыр. Төрт аяқты жуан хайуан келіп тарпып, таптап кетті», - дейді. Сонда бақа қарнын шертитіп ісінеді де: «Әлгі хайуанның жуандығы осындай ма?» - деп,
Бері келе XIX ғасырдың аяғында, 1989 жылы біздің Абай Крыловтың оның «Лягушка и вол» атты мысалын2 аударды. «Бақа мен өгіз» атты мысалында Абай: Қарасаң тым-ақ көп, Көре алмас іші тар. «Несі артық бізден» деп Салыспақ жұрт та бар. Су ішкелі бір өгіз, Барып еді бұлаққа. Бақалар қорқып тарбақтап, Қашып шықты ар жаққа. Бақаға өгіз таумен тең, Ұшып кетті зәресі. Мақтаншақтың сен көрсең, Бақада екен төресі. Өз-өзінен бір бақа, Күшенді де бөртінді, Қарны үлкейіп, қампиып,
«Өгіздей болам» деп ісінді. Қасындағы жолдасқа, «Қарашы!»- деді- сен бізге Қиын ба екен үлкею, Жеткем жоқ па өгізге? -Ісіндің, күбіндің Сонда да не пайда? Түрі жат өгіздің, Сен қайда, ол қайда? Жетем деп кеп кіжініп Келгенінше шамасы, «Үлксйдім» деп ісініп, Дейді: «Енді бір қараиіы?!» Қарады да: «Дәнеме болған жоқ қой, қой!»-деді. Қызып алған антұрған, Айтқанына көнбеді. Ыңкыл қағып тыпырлап, Күшенді де бөртінді, Іш жарылып сытырлап, Мақтанам деп өзі елді. Таласпа, жаным-ай, Қолыңнан келмеске; Боларсың бакадай, Көп түссең егеске1, -
Оқушыларымызға кеңінен жайылған Крылов мысалын әдейі келтірмедік. Әріде Эзоп (біздің дәуірден бұрынғы VI ғасыр). Аристофан «біздің дәуірден бұрынғы V ғасыр, 446- 385 жылдарда болған). Федр (I ғасыр), Бабрий (II ғасыр), «Кәлилә мен Димнә» (III ғасыр), Сағди (XIII ғасыр) т.т. беріде Лафонтан (XVII ғасыр) 1621-1695 жылдарда болған, Крылов (XIX ғасырдың басы) т.б. бар. Сөйтіп біздің Абайға Көбеев пен Өтетілеуовке жеткенше, талай заман өтіп, талай теперішті көріп келген мысалдар, неше алуан саққа жүгіріп, жонылып- жөнделіп, екшелеп, талай кералаң дәуірлердің дәмін татқан тәрізді. Осы арада біз тарихи хронологияны айтып отырмыз. Алайда, осы зор тұлғалар бәрін түгел бірінен бірі алып пайдаланды деуден аулақпыз.
«гладиаторство» деседі. Мысалы, Спартак - гладиатор. Бұлар, көбінесе, құлдардан шыққан, аристократияның көңіл көтеретін ойыншығы есебінде жүрген. Бағы замандағы еркек «бұқалар», бері келе «өгіз» кейпінде берілуінің өзі тегін болмаса керек. Сондықтан, кейінгі И.А.Крылов пен Абай дәуіріндегі шындық «Бұқаның» орнына «өгізді» тудыруы кәдік қой. Отырықшы болып егін салу, жер жырту мезгілінде есер бұқадан гөрі шаруашылыққа көнтерілі өгіздің пайда болуы көзделген заман болса керек-ті. Көне замандарда бұка образаның тиімділігін осы күндерде табылып, зерттеліп жүрген жартастардағы көне суреттерден де анық байқауға болады. Онда бұқа мен текелер бейнесі өте жиі ұшырайды. Әрине, бұл - тарихи шындық. Мысалдардың жөн-жосығын зерттеп отырсақ, көп нәрсеге куә болғандаймыз. Айта кетелік, «Емен мен шілікті» Крыловтан Абай да, Көбеев те аударды. Абай варианты келте, ал Көбеевтікі шұбалаңқы. Осы мысалы Эзопта да, Бабрийде де бар. Бұлардың айырмасы мынау: «шілікпен күш таластыру еменнің ойына қайдан келіп түскенін Эзоп баяндамайды, бұл ойдың орашолақ тұрғанын ол абайламайды. «Емен мен шілік» екеуі күштіліктерін салыстырып дауласты. Дауыл тұрған кезде шілік дір ете түсті, оның екпініне шыдай алмай, жерге басын иді де, аман калды. Емен кеудесін төсеп қасқиып тұрды да, түбірімен қопарыла құлады...»1 - дейді Эзоп. Ал, Бабрий дауыл қиратқан сынығы өзен бетінде қалқып келе жатқанын суреттей отырып, осы үш қайнаса сорпасы қойылмайтын екі өсімдіктің қалай кездескенін дәлелдеп өтеді. Үшырасуын заңды етіп, оқушыны мойындатады. Түп мағынасы бірдей: «күштімен күреспе», - деп түйеді. Бабрийдің «Дуб и тростик» («Емен мен шілік») атты мысалын келтіре кетелік: «Таудың төбесінде өсіп тұрған еменді қатты дауыл тұрып, түбірімен қопарады. Адамзаттын бәрінен де жасы үлкен жойдасыз еменді сарқырап аққан өзен қалқытып ала жөнеледі. Осы долданып ағып жатқан өзеннін екі жақ жиегінде маужырап, жайбарақат өсіп тұрған қалын шілік бар екен. Осындай әлсіз және бойы да кішкентай шілік
мына жойдасыз жуан емендерді алып ұрған сұрапыл дауылға қарсы тұрып, қалай шыдап қалды екен?- деп, таңырқады емен. Сол арада: Мұнда таңырқарлық түк те жоқ, сен дауылға қарсы тұрып, қасқиып майданға шықтың да, күресіп жығылдың ғой, ал біз болсақ, жеңіл-желпі жел тұрса да, майысып құлай кетеміз. Біздің еншімізге тиген нәрсе - көне беру», - депті шілік. Мысалдың негізгі ойы: «күштіге қарсы шықпай, көну керек», - дейді Бабрий. Бабрий ежелгі Эзоптан жеті жүз жыл кейін өмір сүрген. Қашанда өмір озған сайын мәдениет жаңғыра бермек. Сонда Эзоп пен Бабрийдің бір-бірінен ара айырмашылығы өскелең дәуірдің жемісі болса керек. Майысқаннан шіліктің несі кетті Батыр, мақтан күйлеме, сен де ғұрлы, - деп қайырады той Абай. Сонда да Абай Эзоптан аударды дегенге ауыз бармайды. «Ит пен оның көлеңкесі» Эзопта да, Федрде де, Бабрийде де, «Кәлилә мен Димнәда» да бар. Эзоп пен Федрде өзеннің бетінде жүзіп бара жатқан ит өз көлеңкесін суда көреді, бұл жағдайдың мүмкін емес, екенін байқамайды олар. Себебі, өзі судың ішінде малтып келе жатып, көлеңкесін көру қиын-ақ қой. Ал Бабрий бұған қадағалап зер салады да, итті өзеннің жиегінде жүгіретеді, сонда барып ол өзінің көлеңкесін суда көреді, міне бұл заңды шығады. Кейінгі мысалшыларда «ит көпірдің үстінен жүгіреді». Міне, мұнысы көңілге қонымды- ақ. «Кәлилә мен Димнәда» бір ауыз мәтел болып қана ұшырайды. Қорытындысы: «Әлгі ит судағы көлеңкесін бөгде ит деп ұғады да, оның аузындағы сүйекті тартып жемекке суға қойып кетеді. Сөйтіп өз аузындағысынан да айырылып, судан да түк таппай, құрамай қабады». «Қасқыр мен қозы» Эзопта да, Федрде де, Бабрийде де, Крыловта да бар. Мысалды әркайсысы өзінше дәлелдейді, алайда қорытуы бір. Бәрінде қасқыр сылтау тауып, қозыны жеп тынады. «Құмырсқа мен шегіртке» Эзопта да, Ромулда да (екеуінде де қара сөзбен беріледі), Бабрийде де, Крыловта да, Абайда да бар. Бәрінің де түйіні: Ала жаздай ән салсаң, Селкілде де билей бер. Біз бұларды бәрі бір негізден ауысқан деуден аулақпыз. Ал, шынында, ауысады. Мұндай жағдайда кейбір ауысқан мысалдар өте өзгеріп кетеді. Кейіпкерлері сол елдің өз шындығына сәйкестеледі. Дәлелдеуі де сол елдің өз логикасына бағынады. «Ауру арыстан, түлкі мен бұғы» атты мысал Эзопта да, Бабрийде де бар, ал «Кәлилә мен Димнәда» «Арыстан, түлкі мен есек» болып айтылады. Мұнда «бүғының» орнына «есек» кіреді. Бұлай болуына әр елдің өзіне таныс жағдайлар әсер етеді. Оқушыны күдіктендірмеу үшін текстің өзін келтірелік. Ежелгі Эзоптың «Ауру арыстан және түлкі мен бұғы» атты мысалында: «Аң патшасы арыстан ауырып, өзінің үңгірінде ұзақ жатып қалыпты. Күндерде бір күн жан қияр досы түлкіге қарап: «Менің құлан таза жазылып, өз аяғымнан жүріп кетуімді қаласаң, бойыңа біткен амал-айлаңды сен аямашы, алдап-арбап орманда жүрген бұғыны осында ертіп алып келші, бірақ байқа, ірісі, ең семізі болсын, соның ішек-қарны мен миын жеуге аңсарым ауып тұр», - депті. Түлкі жүріп кетіпті, орман ішінде ойнақтап жүрген бұғыны көріпті. Жақындай түсіп, түлкі: «Ассалаумағалайкум! Мен саған жақсы хабар әкелдім. Бәріміздің әміршіміз, мына менің досым арыстан ауырып ана дүниеге аттанғалы жатыр. Аңның ішінен өзімнің орныма кімді патша етіп қалдырсам екен деген ой оның мүлде тынышын кетірді. Қабанды - ақымақ, аюды — еріншек, барысты — рақымсыз, безер, жолбарысты
мақтаншақ, - деп топшылайды ол. Бойы болса алпамсадай биік, өзі ұзақ өмір сүреді, мүйізінен жылан, шаян әзірейілдей қорқады, ендеше бәрінен де патша болуға тек бұғы лайық-ау, деп шешті. Несіне көп әңгімелеп жатайын, ұйғарымы - осы. Таж-тахытқа енді сен иесің. Ести сала осы хабарды тұңғыш рет саған жеткізіп тұрған - мендей досың. Қане, сүйіншісіне не бересің,- дейді түлкі. Мезгіл тығыз-таяң. Арыстанның бар сенері - оң көзі - мен ғой, сарылып күтіп отырған шығар. Маған лұқсат етіп, батаңды берсең, досым енді мен жылдам зытайын. Мендей көпті көрген кемпірдің сөзін жерге тастама, барғың келсе, тіпті бірге жүр, өлерінің алдында жанында болып, кешу алыс», - дейді. Түлкінің тәтті сөзі бұғыны ақылынан адастырады. Қандай катердің төніп тұрғанын сезбестен, арыстанның үңгіріне ол кіріп барады. Арыстан оны бас салады, бірақ қызу үстінде мүлт кетеді де, тек оның тырнағы бұғының құлағын жырып түседі. Аласұрып, бұғы орманға бет алып, зымырай қашады. Еңбегі еш, тұзы сор түлкі опық жеп, алақанын уқалайды. Қамыққан арыстан өкіре жылап, зар қағады, аштык пен өкініш жанын жегідей жейді: «Бұғыны алдап-арбап тағы да менің алдыма алып келуге әрекет жасап көрші, мүмкін, екінші ретте жолың болар, түлкім», - деп өтінді ол. «Кетеуі кеткен бір ауыр міндетті жүктеп тұрсыз маған», - дейді түлкі, - сөйтсе де амал бар ма, сіз үшін қызмет істеп көрейін». Содан соң тәжірибелі тіміскер түлкі «кашқынның» ізіне түсіп, қуа жөнеледі. Келе жатып оны қалай алдаудың әдісін ойлайды. Жолай ұшырасқан бақташылардан «үсті-басы канға боялған бұғыны көргендерің бар ма? - деп сұрау салады. Олар түлкіге таяу түрған орманды нұсқайды. Жаңа ғана келіп, дем алып жатқан бұғыны көреді де, түлкі баса көктеп жетіп барады. Тітіркене жиырылып, ыза кернеген бұғы: «Мені алдауың жетер енді, арамза зұлым! Маған таянушы болма, жақындасаң- ақ жаныңды жәһәннамға жіберем! Сені танымайтын бөгде біреулерді жер соктырарсың, бастарын айналдырып, соларды- ақ патша сайлай бер, тек менен аулақ жүр!...», - дейді. Сонда түлкі: «Қоркақтың қоркағы екенсің-ау, өзің! Біздей достарыңа да сенбейсің бе? Рас, арыстан сенің құлағыңды жырып жіберді, бірак ол өлерінің алдында осынша ұлан-байтақ патшалықты калай басқарудын мән жәйін үйретіп, өсиетін айтуға оқталып еді, ал сен тіпті колың былай тұрсын, аяғыңның бір ұшын ұсынуды да көпсіндін-ау! Ол саған қатты өкпелеп калды, енді такка қасқырды отырғызбақ. Ай, шіркін-ай, амал бар ма, енді бір нағыз оңбаған патшаға душар болдық-ау! Онан да қойдан коңыр мінез көрсетіп, қолыңды қусырып, асықпай- үсікпей-ақ, тура кіріп барсайшы. Дүниедегі барлық ағаштар мен бұлақтардың атын атап ант ішейін, құдай біледі-ау, сол арыстан саған қастық істемейді. Сен үшін мен де жанымды ортаға салам ғой», - дейді. Қоркақ бұғыны осылайша алдап, аяр түлкі арыстанның алдына екінші рет алып келеді. Сорлы бұғы үңгірге кіріп барғанда, арыстан оны жарып тастайды да, ішек-қарнын түгел жәукемдеп, сүйегіне дейін қажалап, дымын қоймайды. Түлкі телміріп қарап тұрады. Бір қалтарыста, арыстанның көзі ауа бергенде, ақтарылып жатқан миын аузына қағып салады, істеген еңбегінің қаруын қайтарады. Бәрін жалап-жұқтап болып, арыстан енді миын іздейді. Сонда анадай алысырақ тұрып түлкі: Оны іздеп әуреге түспей-ақ қойыңыз, бұғыда ми болмайды. Арыстанның үңгіріне екі рет келіп, оның шеңгеліне іліккен хайуанда ми болушы ма еді?!- дейді. «Тойымсыз шен құмарлық адамды ақылынан адастырады, төніп тұрған қауіп-қатерді де елетпейді» 1 , - деп түйеді Эзоп (қолжазба 35-37-бет). Міне осыларды ол бұдан 2500 жыл бұрын айтқан-ды. Екінші ғасырдағы Бабрийдің «Ауру арыстан және түлкі мен бұғы» деген мысалында былай толғанады: «Арыстан ауырды да, басы кеткен жерге, аяғы жетіп, серейіп, таудағы үңгірінде жатып қалды. «Аштан өлсін демесең, маған бұғының миін жегіз. Ол осы маңайда орман ішіндегі жыныс қарағайдың арасында жайылып жүр, ал оны үстайтын менде қуат жоқ. Сен тек бал тіліңді емізіп, алдап әкеліп, менің шеңгеліме бір іліктіріп көрсеңші!»-деп өзінің үзеңгілес досы түлкіге тілегін білдіреді арыстан. Түлкі іздеп барады да, тауып алады. Ормандағы көк орай шалғында бүғы асыр салып жүр екен. Түлкі иіліп сәлем береді де: «Қуанышты хабар әкелдім! Өзің білесің ғой, біз қатар тұрамыз. Менің көршім арыстан қатты ауырып, өлім аузында жатыр. Бүгін таңда мен өліп кетсем, аң патшасы кім болады?» деген қалың ойда отыр ол. Әрине, қабан болмас, ол - ақымақ, аю-жалқау, ал, барыс - қызба, әпербақан. Ер көкірек жолбарыс өмірін менсінбей қиыс жүреді. Сондықтан «әкімдікке бұғы ие болсын, өйткені өзі көрнекті, зор, ұзақ жасайды, мүйіздері де әсем, иір қобызданып тұрады, өгіздін мүйізін оған салыстыруға да келмейді. Айбарынан жорғалаған жылан-шаянның зәре-құты қашады», деп ұйғарды. Көп мылжыңдамай келте қайырсам, аң патшасы - арыстанның мұрагері сен болдың. Жалғыз-ақ өтінішім бар, ертең патша болғанда, осы хабарды елден бұрын жеткізген мен бейбақты есіңе аларсың. Тек сол үшін ғана келдім. Ал енді мен жөніме кетейін. Өйткені арыстанның жанында ақылшы болып істейтін қызметім бар. Ағарған шашыма сенер болсаң, ең дұрысы қазір өзіммен бірге жүргенің ғой, ауырған патшаның көңілін сұрай барсаң. Өлер алдында кім көзге көрінсе, сол ыстық деген, кәделі жол - осы», - дейлі. Мекер түлкінің алдап-арбауынан бүғының 1 Басни Эзопа. М., 1968, с. 153-154. басы айналады. Төнер пәлені ескермей, арыстан жатқан тауға қарай тура жүгіреді. Төсегінен атып тұрған арыстан шыдай алмай карсы шабады, тырнағымен бұғының құлағын сыдырып түседі. Қорыққан бұғы жан дәрменімен кейін қарай кашып, қалың орман іщіне кіреді де, жоқ болады. Барлық еңбегі еш болып, салы суға кеткен түлкі өкініп, алақанын уқалайды. Өкініш пен аштық екі жақтан жанын жегідей жеген арыстан тістерін қарш-карш шайнап, ыңырана зарлайды. «Тағы бір айла тапшы!»- деп арыстан түлкіні тағы да қолқалайды. Түлкі толғанып тұрады да: «Бұл өте ауыр жүк, сөйтсе де, мұршам келсе, тағы бір көмек берейін», - деп маңғаздана сөйлейді. Иісшіл төбетше тіміскілеп, бұғының ізін кеседі. Неше алуан мекерлікті ойына тоқып, түлкі жүріп келеді, «Үсті-басын қан басқан бұғы бұл арадан өткен жоқ па»,- деп жолай ұшырасқан бақташыларға сұрау салады. Білгендердің бәрі де тура жолды мегзейді. Түлкі бір алаңға келеді, жүгіре-жүгіре ақ көбікке шомған бұғы ағашты көлеңкелеп деміге салқылдап тұр екен. Қымсынбастан түлкі тұп-тура бұғының алдына жетіп барады. Түла бойы шіміркеніп, жүрегі аузына тығылады да, ыза кернеген бұғы: «Қайда барсам, қыр соңымнан қалмайсың, ал енді менің алдымда тағы оттауға оқталсаң-ақ өзіңе де жайлы тимес, сақтан түлкім! Сенің бұқпандай қулықтарыңды білмейтіндердің басын қатыр, айлаңды асырып, соларды патша сайла да, орға шық!» - дей бергенде, сөзін бітіртпей түлкі кие жөнеліп: «Сен осынша су жүрек екеніңді таныттың- ау! Достыққа сенбейтін сорлы екенсің-ау! Арыстанның саған игі өсиетін айтып, ізгі ақыл бергісі келді, сені әбілет басқан ұйқыдан оятпақ үшін әкелік мейірімін көрсетіп, құлағыңа сыбырламак болды, осындай ұлы патшалықты калай билеп- төстеудің мән-жайын бажайлап айтқанда, сен оның сөзін зер сала тыңдауың керек еді, болар-болмас жақындағанына төзе алмай, оқыс қимылдап тұра қаштың да, сорлы-ай өзіңді- өзің жарақаттадың-ау! Енді мезгілді өткізіп алдық, осындай жеңілтек оспадар қылығыңа, каша жөнелуіңе арыстан қатты қынжылды. Өзінің орнына қасқырды патша қылмаққа ұйғарды. Ой, шіркін-ай, ол патша болып кімді оңдырсын! Алайда амал не?! Осы төнер тауқыметтің бәріне өзің кінәлісің. Тезірек барайықшы, ең құрығанда осы жолы жүрегіңді тоқтатшы, қорқақ қоянша елегізіп, үрікпеші! Ағаштардың сыбдырлаған жапырақтарымен сылдырап аққан бұлақтын суын түгел куәға тартам, мен саған жақсылық ойлаймын, арыстан да дұшпаның емес, аңдардың патшалығын шын жүректен ол колына тапсырмақ!» - дейді. Құйқылжыта арбап, мекер түлкі аңқау бұғыны тағы ажалға айдайды. Үңгірге кіріп барған бұғыны арыстан жарып тастап, тойлайды, етін жеп, сүйегін мүжіп, кеміреді де, бұғының шек- қарнына шеңгелін салады. Өз еңбегінің қаруын қайтарғандай түлкі де болар-болмас қорек алады. Бір каға берісте ұрланып барып, бұғының басындағы миын сорып ішіп кояды. Бұғының бар денесін түгел аралап шығады да арыстан уыстап ұстап, қуыс басты искелей бастайды. Миының жоқтығын байыптап түсіне алмайды. Ақиқатты әдемі жасырып, түлкі сөйлейді. «Сіз бекер іздеп жүрсіз, бұғыда ми болған емес. Бір рет құтылып кетіп, арыстаннын аузына қайта келіп өзі араңдаған аңда ми қайдан болмақ?» - дейді (Бабрий, 126-129-6.). Бабрий Эзоптан тура аударған, бірақ дәлелдеп, өңдеп өлеңмен жазған. Өйткені Бабрий Эзоптан жеті жүз жыл кейін жасаған адам ғой. Бұдан бір жүз жыл кейін Индияда шыккан (III ғасырда) «Кәлилә мен Димнәда» былай айтылады. «Баяғыда бір арыстан жыныс ағаштың ішінде тұрып, оның қалдығын қорек етіпті, қасында жүретін бір шибөрі1 болыпты. Бір мезгілде арыстан қатты ауырыпты. Арып-ашып қалжырағанда, аң аулауға мұршасы келмепті. Сондаға оған шибөрі: Сен мүлде өзгеріп кеттің, өзіңе-өзін ұқсамайсың. Аңдардың сайып қыраны едің ғой, саған не болды? - деп сұрапты. Арыстан: Мұның бәрі өзің көріп тұрған аурудың салдарынан емес пе, бүдан жазылу үшін, есектің құлағы мен жүрегін жеуден баска ешбір ем жоқ, - депті. Шибөрі сонда: Мен білем, бір шұға жасаушы есегіне киім-кешек артып кір жууға келеді. Сол жайылым бізден аса қашық емес. Үстіндегі жүгін түсіріп, көкорай шалғынға жалғыз өзін қоя береді. Мен сол есекті дереу осында алып келейін. Сонан кейін оның жүрегі мен құлаған не істесең де, өзің білесің ғой, - депті. Кейінге қалдырмай, осыны тезірек орындай көр, - десе керек. Шибөрі жүгіріп кетіпті де, есекке барып: Мен көріп тұрмын, сонша жүдеу екенсің, арқаң неге жауыр болған? - деп сұрағанда, есек оған: 1 Шибөрі – қорқау қасқыр Мұның бәрі ана шұға жасаушы залымның салдарынан. Сол мені жұмысқа көп жегеді, тамақ бермей, шөміштеп қысады, - деп жауап қайтарыпты. Шибөрі: Сен бұған қалай шыдап жүрсің? - дегенде, есек: Ал сонда не амал істемекпін? Адамның шеңгелінен қайда қашып құтылмақпын?! - депті. Шибөрі: Адамның аяғы баспаған, шөбі шүйгін оңаша орынды көрсетейін мен саған! Онда асыл тұқымнан шыққан, әдемі мәші (ұрғашы) есек түрады. Ондай сүлуды сен еш уақытта көрген емессің. Оған айғыр керек, - депті. Әңгі (есек) тебірене толықсып: Екеуміз де сонда барсақ қайтер еді? Оны былай қойып, тек сенімен достасқым келген күнде де мен бірге кетер едім, - депті. Сөйтіп екеуі арыстанға қарай беттепті. Шибөрі бұрынырақ келіп, хабыр беріпті. Арыстан атып тұрып, есекке қарсы үмтылыпты, бірақ ұстай алмай қалыпты, ол қашып құтылыпты. Сонда шибөрі арыстанға: Бүлдірдің-ау, сен! Есекті әдейі жеке тастап кететін едім. Мені сорлатқың келді ме, не тарпа бас салдың. Оны сен ұстай алмасаң, (патшаның) есекті ұстап алуға мұршасы келмесе, онда біз құрыдық қой, - депті. Арыстан ойланыпты. «Егер есекті әдейі қоя бердім десем, онда шибөрі мені ақымаққа балар еді, ал ұстап алуға әлім келмеді десем, онда қуатсыз нашар деп білер еді», деп толғаныпты да: Есекті сен екінші рет осында ертіп әкеле алсаң, мен саған сол есек жөнінде өзің қолқалап жүрген бір әңгімемді айтып берер едім, - депті. Болған істі есек көзімен көрді, мен енді оған қайыра барсам, онда амал қолданып, алдауым керек болар, - депті де, шүйе бөрі есекке кайта барыпты. Есек мүны көре салып: Менде қандай бұйымтайың бар? - деп сүрапты. Сол арада шибөрі: Менің саған жақсылық істегім келеді. Қатенің бәрі шексіз құмартудан шықты ғой. Саған тура шапқан, әлгі өзің көрген хайуан есек еді, ол туралы мен саған айтқан болатынмын, ондай көріктіні сен өмірде көрген жоқсың. Құштарлықтың қуаты билеп шыдатпады, саған тұра ұмтылды, енді бір минут кідіргенде ол сенің мәңгі жар қосағың болатын еді. Қатенің бөрі күшті елтудің салдарынан туады ғой, - депті. Мәші есек туралы екінші қабат естігенде, әңгі есектің құмартуы құйынша көтеріліп, ол шибөріге еріп жүре беріпті. Келген мезетте арыстан бас салып оны жарып тастапты. Есекті жайғап болыпты да, ол шибөріге қарап:
Мен дәріні былай қабылдаймын, ең әуелі жуынамын, сонсоң құлақ пен жүректі жеймін, ал қалғанын құдайыға таратам. Мен жуынып болғанша, сен есектің етін күзете тұр, сонсоң өзім қайтып келем,- депті. Арыстан кетісімен шибөрі есектің кұлағы мен жүрегін жеуге кірісіпті, сонда арыстан құлақ пен жүректің жоқтыған көрген соң, қалған етін де жемес, қүдайыға да таратпас деп сеніпті ол. Арыстан қайыра келіп: Есектің жүрегі мен құлағы қайда? - деп жазғырғанда, шибөрі оған: Есекте құлақ пен жүректің жоқ екенін сен білмеуші ме ең. Егер ол екеуі бар болса, аман-есен бір құтылғаннан кейін, екінші рет тағы келмес еді ғой, - депті. Арыстан шибөрінің сөзіне шүбәсіз сеніпті» 1 , - деп толғайды. Қазақ елінде «Түйе, арыстан, қасқыр және түлкі» деген мысал бар. Осы төртеуі жолдас болып, өзі суды, биік таулы жерде мекен қылып жүреді. Арыстан, қасқыр, түлкі уақ аң аулап, жеп жүреді. Түйе жердің оты мен суына жардай болып семіреді. Қыс болып, уақ аң таусылып, арыстан, қасқыр, түлкі үшеуі ашыға бастайды. Көздеріне түйеден басқа ештеңе көрінбейді. Олар түйені жемек болады. Түйе жолдастығын айтып жылайды. Әбден ашыққан соң үшеуі түйені жемек болып ақылдасады, түйемен сөйлесуге түлкіні жібереді. Кешке жақын түйе дем алып, шөгіп жатқанда, түлкі қарсы алдында шоқиып отырып солқылдап жылайды. Досым, түйе, мына қылышын сүйретіп қыс келе жатыр. Жаздай бірге жүріп, бірімізге-біріміз бауыр басып қалдық қой. Енді қалың қар түскенде сен қорек ететін бұл ант атқан бетпақ шөлде ештеме жоқ. Қарды теуіп, шөп тауып жеуге сенің мұршаң келмейді. Қатты аяздан сақтайтын үстіңде жабуың да жоқ-ау!.. Түйе бірге жылайды: 1 «Кәлилә мен Димнә». Алматы, 1962, 185-187-беттер. Енді не істеу керек? - деп дағдарады. Түлкі: Мен ақылын таптым, сен өзіңді өзің он екі қойға сат, ендігі жылы әлгі қойлардың жүнінен мен саған жылы жабу сырып қоям, - депті. Түлкінің осы ұсынысын аңқау түйе қабыл алыпты. Оны арыстан жарып тастапты, ақтарып жатқан ішік-қарнына қарап түлкі сөйлепті: Ауылдағы қазақтың ыспадияр (шебер) әйелдері болса, мына ішек-қарындарды қандай әдемілеп аршыр еді-ау, енді патшамыздың өзі болмаса мұны ана өзенге сүйреп апарып тазалауға кімнің әлі келмек? - деп қамығады. Сонда арыстан мақтанып: Өзім-ақ көлге апарып, аршып әкелейін, - деп арқасына салып сүйрей жөнелді. Ашыққан түлкі түйенің миын аузына қағып салады, қасқыр көзін жейді. Арыстан келіп: Миды кім жеген? - деп сұрағанда, түлкі: Тақсыр, түйеде ми болмайды, егер миы болса, ол өзін-өзі ажалға кимас еді ғой, - депті. Дұрыс, ал енді көзі қайда кеткен?-дегенде, қасқыр жалтақтап сөз таба алмай, түлкіге қарапты. Сонда түлкі: Неменеге маған жаутаңдап карайсың? Кеше өзімізбен бірге жүрген досымыз - түйенің көзі жоқ еді деп, арыстекемнің алдында қалай өтірік айта алам? - депті монтаны түлкі. Қасқыр қаша жөнелгенде, арыстан соңынан қуып, таудан тау асып кетіпті. Осы мезгілде түлкі түйенің етін жердің асына түп-түгел көміп тастапты. Өзі түк білмегенсіп, шоқиып отырыпты. Арыстан арсалақтап, қайта келіп, түйенің жемтігін сұрағанда, түлкі: Ойбай-ау, қызық болды, бұлар әлден-ақ қырқысып, төбелесіп жатыр, ендеше маған осылар он екі қойды қайдан тауып бермек? - деді де орнынан ұшып түрегеліп, тайраңтап жүгіре жөнелді1, - депті. Италия мен Греция елдерінде аңқау кейіпкер бұғы болса, Индияда сол бұғының міндетін есек атқарады, ал қазақ елінде аңқаулық, алаңғасарлық түйеге жүктеледі. 1 «Қазақ ертегілері», І-том. Алматы, 1957, 194-200-беттер. Италия мен Грецияда, қазақ халқында қулық-мекерлікті түлкі жасайды, ал Индияда түлкінің орнына сахнаға шүйе бөрі шығады. Негізгі ойлары бір сарында болса да, кейіпкерлері бөлек-бөлек. Әр елдің өз жерінде көріп жүрген жануарлары, өздеріне таныс уақиғалары көрсетіледі. Мысалдар түрлі жағдайға арналады, неше алуан кәсіп иелерінің оршолақтығын әжуалайды. Тілі өткір, ойы келте қайырылады да, өмір бойы ұмытылмай есте қалады. «Надан дәрігер» атты мысалында Эзоп былай толғайды: «Өзінің мамандығын (кәсібін) білмейтін бір дәрігер болыпты. Бұрын басқа дәрігерлерде емделіп жүрген бір адамды осы дәрігердің емдеуіне тура келіпті. Бұрынғы дәрігерлері бұған: «Ауруыңыз аса қатерлі емес, сөйтсе де төсекте ұзағырақ жатып қаларсыз», - деседі екен. Әлгі надан дәрігер келіпті де: «Дүниелік шаруаңыздың бәрін реттеп қойыңыз, қалған өміріңіз осы таңға жетпес», - деп кесіп айтыпты да, шығып кетіпті. Арада біраз уақыт өтіпті. Арып-шаршаған науқас аяғын тәлтіректей басып, таза ауаны жұту үшін тысқа шығыпты. Осы мезетте баяғы надан дәрігер ұшыраса қалыпты. - Амансың ба, ей?! Ана дүниеде қалай өмір сүріп жатырсың? деп сұраса керек. Сонда науқас адам: - Ақыреттегілер кәусар сусын ішеді екен, ол жерде сондай тыныштық, тіпті қой үстіне боз торғай жұмыртқалайды. Тек осы жуырда Ажал мен Дозақ екеуі бас қосып, ауруларды өлімнің уысына бермейтін дәрігерлер екен, солардың бәрін жапа-тармағай қыру керек, деп үлкен тізім жасады. Сені де сол тізімге жазып қойыпты. Мен қатты қорқып, жан ұшырып аяқтарына жығылдым, жалбарына жыладым, оған дәрігер атағы қатеден тағылған, ол нағыз дәрігер емес, надан адам еді, деп, ант-су іштім де, ажал аузынан сені әрең айырып алдым, депті. Осы мысалды мен өз кәсібін жетік бйлмейтін, бос сөзге үйір, білімсіз дәрігерге арнадым. Оқып шығып, солар өнеге алсын дедім»1, - дейді Эзоп. Бүдан жеті ғасыр кейін (біздің I ғасырда) Федр «Етікші дәрігер» атты мысал жазды, сонда: Ақымақ етікші кедейліктің тақсыретін тартыпты да, Бөтен елде жүріп, жұртты емдеуге кірісіпті. 1 1958 жылы шыққан Эзоп мысалдарының 161-беті. Ауруды емдейтін дәрі жасап сатыпты. Аят окып, үшкіріп, даңқын шығарыпты, - дейді. Қатты сырқаттанған патша мұны сынамақ ниетіне кірісіпті де, өзінің көзінше бір ыдысқа су құйып, оған жорта дәрі мен уды араластырған болыпты. -Егер тәуіп (дәрігер) осы қосындыны ішіп салса, соған көп сыйлық берем,-депті. «Сонда дәрігер көріне келген ажалдан қорқып: «Мен емдеу арқылы даңқа ие болғам жоқ, жұрттың ақымақтығы арқылы ғана атақты болып едім», - деп мойнына алыпты. Осы арада халқын жиып, патша сөз сөйлепті: «Тірі жан ешуақытта аяқ кимін киіндіруге сенбейтін кісіге, сендер бастарыңды сеніп бересіңдер. Естеріңнен адасқан жоқсыңдар ма, түге?- депті. Біреудің ақымақтығы аркылы ұятсыздық қоректенеді. Мен бұл әңгімені соларға айтықым келеді1, - депті Федр. Үстіміздегі дәуірдің II ғасырында тарих бетіне мысалшы акын Бабрий шығады, оның «Шалағай дәрігер» деген мысалында мынадай толғау бар. «Баяғыда бір шалағай дәрігер дүниеде дәурен сүріпті. Бір күні сол дәрігерді бір науқас шакырса керек. Бұдан бұрынғы емдегендерден ол: «Науқасың зілді, бірақ емдеп жазуға болар» дегенді талай естіген екен. Ал мына дәрігер кіріп келіпті де, үмітсіз пішінін байқатып; Мен сені алдап, шындықты жасыра алмаймын. Ең ауыр нәрсе ажал ғой, соған дайындала бер, бір төулік-ақ өмірің қалды, - деп шығып кетіпті де, қайтып оралмапты. Ауру айығыпты, бірак өзі әбден бозарып жүдеген екен, аяғын азар басып серуенге шығыпты. Бір күні әлгі дәрігер кезігіп: Әй, амансың ба? Ақыреттегі өліктер қалай өмір сүріп жатыр?-деп сұрапты. Сонда науқас адам: Kәycap суын ішкендер қам жеуді білмейді. Бірақ күні кеше Кора мен Плутонның өзі2 дәрігерлерге қатты қаһарланып, ажалдыны өлтірмей, кедергі жасайды дегенді желеу етіп, дәрігерлердің бәрінің де атын атап-атап, қара тізімдеріне 1 Федр, Бабрий. Басни. М., 1962, с. 13. 2 Кора мен Плутон – әзәзіл мен ақырет құдайы. кіргізіп жатыр екен. Біріншілердің қатарына сені де енгізбек болды, бірақ мен барып аяқтарына жығылып, сәжде еттім де: - Оны жұрт бекер өсектеп жүр, ол мүлде дәрігер емес, - деп ант ішіп, жалбарындым, сөйтіп сені ажалдан құтқарып алдым»1, - дейді Бабрий. Көне Эзоп мысалдары жаңа дәуірде туған Ла-Хонтен, Флориан, Геллерт, Рабнер, Майснер, Абай тағы басқаларда да ұшыраса береді. Мысалы, «Шегіртке (инелік) мен қүмырсқа» Ла-Хонтенде, Крыловта, Абай да бар, «Әкесі мен баласы» («Отец с сыном») Флорианда да, Дмитриевте де бар. «Мырза мен бұлбұл» («Мирза и соловей») Флорианда да, Пушкинде де кездеседі; «Тоты» («Попугай») Флорианда да, А. Измайлувта да ұшырайды; «Қарға мен көкек» («Скворец и кукушка») Геллертте де, Хемницерде де бар. Айта берсек ұшы-қиыры жоқ. жүктеу/скачать 2,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|