Салқынбай А., Абақан Е. с
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
| ДЕРИВАЦИЯ
(лат. derivatio- ж асал у) - б а ста пқы тіл б ір - л ікте р ін е н б асқа туынды тіл б ір л ік т е р ін (д е р и в а т та р д ы ) жасау процесі. Дериваттарды суф ф и кс қо с у арқы л ы , сөз т ір к е с і а р қы л ы , с ө з д е р д і біріктіру арқылы т.б. жасауға болады. Осыған байланысты кейде Д. сө з тудыру немесе сө зж а са м д еп де тү с ін іл е д і. Будан к е ң ір е к м ағы нада Д . с ө зд ің өзге р уі мен сөзжасам процестерін бірге қамтиды. Д. процестерінде бірліісгер- д ің түлғасы (қүры лы сы ) мен с е м а н т и к а с ы ө з ге р е д і. Д . түсінігін XX F. 30-шы жылдары Е .К у р и л о в и ч ұ с ы н ға н . Ол лексикалық және синтаксистік Д .-н ы б ө л іп қ а р а с т ы р ға н . Л ексикалы қ Д . түпкі (түбірлі) бірлікгің лексикалық мағынасын өзгертуге бағытталса («басж- «бастық»), синтаксистік Д. тек синтаксистік қызметтің өзгеруін білдіреді («сайла» - «сайлау»). Д. түсінігін қолдану бастапқы сим волдарды ө зге р ту бары - сында қолданылатын ережелер- д ің б ір н е ш е т ү р ін ж а с а у ға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, ДЕС-ДЕС түпкі символдарды өзгертуге, т ү б ір сөз бен туынды сөзді қа р сы қо ю ға жол аш ты. Д . моделі - тіл жүйесінде пайда болатын екіншілік бірліктердің қу р ы л ы с ы н ж а с а у ға ж әне ө з ге р іс те р д ің сем антикалы қ салдарын зерттеуге көм егін тигізеді. Д. процесі екіншілік немесе нәтижелік бірліктің жасалуымен ғана шектелмей, бастапқы және туынды сөз арасындағы ерекше деривациялық қатынастардың пайда болуымен аяқталады. Бүндай қаты настар бір дең- гейдегі тіл бірліктері арасында д а (м о р ф е м а н ы ң б ір ға н а морфын бастапқы деп есеп- теуге болады, қалғаны туынды морфтар, мыс., парадигмада бір с ө зтү л ға н ы ң н е гіз і болады, қалғандары туынды), әр түрлі д е ң ге й ге жататы н б ір л ікте р арасында да (сөздің Д. үшін морфема қажет, сөйлем Д. үшін сөз қажет, ал текст Д. үшін сөйлем қаж ет) болады. Осы мағынада «Д». термині деңгей- аралық көзқарасты білдіреді. Деривациялық морфология дербес сала ретінде әр түрлі тілдегі морфологиялық қүрылым- дардың жасалу жолдары мен тәсілдерін зерттейді. Д. түсінігін ке з ке л ге н тіл ге қо л д а н уға келмейді, оны тек пайда болуы анықталған, яғни деривациялық та р и хы а й қы н б ір л ік т е р ін е қолдануға болады. Талдау әдістемесі немесе Д .- ны ң с и н х р о н д ы қ қүр ы л ы сы (Е .С .К у б р я к о в а ) б о й ы н ш а туынды бірліктер - бастапқы б ір л ік т е р ге ф ун кц и о н а л д ы - семантикалық өзгертулер жасау үш ін жасалаты н формальды о п е р а ц и я л а р д ы ң н ә т и ж е с і ретінде қарастырылады. Д ери- вациялық процестердің ж үйе- лілік сипаты, олардың жиілігіне байланысты. Егер бірлік мағы- н а сы н о н ы ң қү р а м ы н д а ғы бөліктер жеткізе алса, онда ол мағынаны тек мотивтендірілген д е п қа р а сты р м айды , оны аддитивті немесе қосылу арқы- лы ж а с а л ға н тұ л ға р е тін д е қа р а с ты р а д ы . Ал т іл д е р ге көбінесе аддитивті емес немесе и н тегр а ти вті процестер тән. Мүндай процестен туындаған б ір л ікте р мағы насы , оларды құрайтын бөліктер мағынасынан мүлдем өзгеше болады. жүктеу/скачать 13,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|