Салқынбай А., Абақан Е. с



Pdf көрінісі
бет280/336
Дата14.12.2021
өлшемі13,56 Mb.
#126888
1   ...   276   277   278   279   280   281   282   283   ...   336
Байланысты:
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік

СӨЗ ТҰЛҒА 
-  грамматикалық 
түлғасы  бар  сез  (лексема).  С.  -  
екі  жақты  бірлік.  Оның  сыртқы 
жағы -  фонемалар тізбегі, ал ішкі 
жағы  -   оны ң  м ағы насы .  Кез 
келген  С.-ның  белгілі  синтак­
с и с т  қасиеттері болады.  Сөздің
(лексеманың)  барлық  сөзтүлға- 
лары 
оны ң 
п а р а д и гм а сы н  
құрайды: (оқуға-оқудың, оқумен, 
оқуды т.б.).
СӨЗ ТІРКЕСІ 
-  екі не одан көп 
то л ы қ  м ағы налы   с ө з д е р д ің  
тіркесуі  арқылы  пайда  болатын 
синтаксистік құрылым. Сөэдердің 
тіркесуі негізінде грамматикалық 
бағына  байланысулар  форма- 
лары  болады:  меңгеру,  қиысу, 
қабысу  және  матасу  (түркілік 
изаф ет).  Гр а м м а ти ка   ж эн е  
семантика  жағы нан  басыңқы 
(басты )  с ө з  С .т .-н ің   н е гіз ін  
құрайды.  Негіз  болатын  сөзге 
байланысты  С.т.  мынадай  түр- 
лерге  бөлінеді:  субстантивті 
(негізгі сөз -з а т  есім), адъекти 
(негізгі  сөз  -  сын  есім),  етістікті 
және үстеулі.  С.т.  атау  (номина­
ция)  қүралы  ретінде  негізгі  сөз 
арқы лы   за тты ,  құб ы л ы сты , 
процесті,  сапаны  белгілейді,  ап 
бағы ны ш ты   с ө з   ол  атауды 
нақтылай  түседі:  мыс.:  «кітапты 
оқу», «қызыл көйлек». С.т. белгілі 
грамматикалық үлгілер бойынша 
жасалады,  мыс.:  «қызыл көйлек» 
С.т.  -  «сын  есім  және  онымен 
үй л е се тін  
сө з»  
ү л гіс ім е н  
жасалады.  Еркін  С .-нде  оның 
қүрамындағы  толық  мағыналы 
сөздер дербес мағынасын сақтап 
қалады  («кітап  оқу»),  ал  еркін 
емес  С.т.-те  лексикалық  дер- 
бестік  шектеледі  («темір  жол», 
«қоян  қолты қ»).  Құрылысына
201


байланысты  С.т.  -   қарапаиым, 
кү р д е л і  ж э н е   а р а л а с  деп 
бөлінеді.
СӨЗДІК 
-   1)  лексика;  тілдің 
диалектінің,  әлеуметтік  топтың, 
жазушының  т.б.  сөздік  қоры.  2) 
Сөздерді  (морфемаларды,  сөз 
т ір к е с т е р д і, 
и д и о м а л а р д ы ) 
ретімен  келтіріп,  оларға  түсінік 
б е р е тін   а н ы қта м а л ы қ  кіта п. 
Рухани мәдениетте С.-тің рөлі өте 
зор,  өйткені  онда  қоғам дағы  
білімнің  барлығы  өз  көрінісін 
табады.  С.  әлеуметтік  қызмет- 
терд і  атқарады :  а қп а р а тты қ, 
байланыс, нормативтіт.б. С. ерте 
замандарда пайда  болған,  оның 
н е г із гі  т ү р і  -   т ү с ін д ір м е   С. 
М а зм үн ы на  
б а й л а н ы сты : 
энциклопедиялы қ  ж әне  бүкіл 
сөздерді  қамтитын-тезаурустар 
болады.  Арнайы  С .-ке   ж а та - 
тындар:  этим ологиялы қ,  с ө з- 
ж а са м д ы қ,  с ө з  т ір к е с т е р і, 
грамматикалық, орфографиялық, 
о р ф о эп и я л ы қ,  с и н о н и м д е р , 
антонимдер,  омонимдер,  паро- 
нимдер,  фразеологиялық т.б.  С. 
болады. С.-тің негізгі қызметі: тіл 
л е кс и ка с ы н   б е й н е л е у  ж әне 
сөздерді түсіндіру.
Қазақ тілінің негізгі сөздіктері: 
М .Қаш қари  «Дивани  луғат-ит 
тү р к»  
(1 0 6 9   ж .); 
К о д е к с - 
Куманикус  (қыпш ақ  тілі  сөздігі 
<ХІІІ  ғ.);  Терджуман  Туркий  уа 
ғараби  (1245)  (қыпшақ  тілінде); 
Китабу ат-тухфати аз-занийя фи-
л-лугати ат-туркия (XIV р.); Скалон 
сөздігі,  1774ж;  Г. Клапрот фран- 
цузша-қазақша  сөздік,  1825  ж.; 
Е.Букин  Орысша-қазақша  және 
қазақша-орысша сөздік,  1883 ж.; 
Қазақша-орысша сөздік,  1897ж.; 
Ж .Көшербаев  «Краткий  русс.- 
киргиз, дорожник со словарем», 
1906  ж .;  Т .Б о к и н   Қ а з а қ ш а - 
орысша  сөздік,  1913  ж.;  X.Мах­
мудов,  Ғ.М ұсабаев  Казахско- 
русский  словарь,  1954;  Қ азақ 
тілінің түсіндірме  сөздігі,  1-2  т., 
1959-1961  ж ж .;  Қ а за қ  тіл ін ің  
түсіндірме сөздігі,  1-10 т.,  1974- 
1986  жж.;  Қазақ  тілінің  диалек- 
тологиялық сөздігі,  1969,  1996(1, 
2  тт.);  Қ а за қ  тіл ін ің   қы сқа ш а  
этим ол оги ял ы қ  с ө зд ігі,  1966;
І.Кеңесбаев Қдзақтілінің фразео- 
л о ги я л ы қ   с ө з д іг і,  1977  ж .; 
Белбаева  М.  Қазақ  тілінің  омо- 
нилддер  сөздігі,  1988  ж.;  Ибатов
А.  Қазақ тіліндегі туынды сөздер 
сөздігі,  1988  ж.;  Оңдасынов  Н. 
П арсы ш а-қазақш а  түсін д ір м е  
с ө зд ік,  1974  ж .;  Э н ц и кл о п е - 
диялық сөздік,  1-10 гг.; Сарыбаев 
Ш.  Қазақ  тілі  білімі,  әдебиетінің 
библиограф иялы қ  кө р се ткіш і; 
Серғалиев М. Қазақтілінің орфо- 
эпиялық сөздігі,  1996 ж.;  т.б.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   276   277   278   279   280   281   282   283   ...   336




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет