Салқынбай А., Абақан Е. с


СӨЙЛЕМ  М ҮШ Е Л Е Р ІН ІҢ



Pdf көрінісі
бет290/336
Дата14.12.2021
өлшемі13,56 Mb.
#126888
1   ...   286   287   288   289   290   291   292   293   ...   336
Байланысты:
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік

СӨЙЛЕМ  М ҮШ Е Л Е Р ІН ІҢ
 
ОРЫН  ТӘРТІБІ. 
Сөйлем  құра-
мындағы  сөздер  тілдің  грам- 
м атикалы қ  заңды л ы қтары на 
байланысты  өзара жүйелі түрде 
белгілі  тәртіппен  орналасады. 
Әрбір сөйлем мүшесінің сейлем- 
де  белгілі  орны  болады.  Бас­
тауыш  баяндауыштың  алдында 
түрады.  Баяндауыш  сөйлемді 
үнемі  аяқтап,  соңында  түрады. 
С ейлем де  ойды   әр  ж а қты  
ке ң е й тіп  
түр а ты н  
б а с қа  
түрлаусыз мүшелердің де өзіндік 
орны  бар:  аны қтауы ш   -   ө зі 
анықтайтын  мүш енің  алдында 
түрады; меңгеріле байланысатын 
сездер  ө зд ерінің  м еңгеретін 
с ө з д е р ін ің   алды нда  ке л е д і. 
Пысықтауыш  кө б інесе   баян- 
дауы ш ты ң  алды нда  не м есе  
пысықтайтын  мүшенің  алдында 
орналасады. Хабардың коммуни- 
кативтік  талабына  сай,  сейлем 
м үш е л е р ін ің   қалы пты   орын 
тәртібі бүзылуы да мүмкін. «Ажар 
кеше  қаладан  келді»,  «Қаладан 
Ажар  кеше  келді».  Бірінші  жай 
сейлемде  субъекгінің  іс-әрекеті 
хабарланса,  екінш ісінде  -   іс- 
әрекеттің  мезгілі  ерекшеленеді. 
Сездердің  қалыпты  орын  тәрті- 
бінде  экспрессия  болмайды, 
инверсия  жасау  экспрессивті


сөй-сөй
бояу  туғызады.  Бұл  сөздердің 
орын  тәртібінің  стильдік  мәні
болып  саналады.
С өздердің  орын  тәртібінің 
өзгеруінің  грамматикалық  мәні 
бар.
СӨЙЛЕУ 
-   б ір  м е згіл д е  
болатын  нақтылы  сөйлеу.  С.-дің 
дыбыстық  және  жазба  түрлері 
бар.  С.-ге:  сөйлеу  қызметі және 
С.  нәтижесі де  (жадта сақталған 
және  жазы лған  шығармалар) 
ж атады .  Ә д етте,  С.  мен  тіл 
қарама-қарсы   қойылады.  Тіл- 
араласу  қүралы  болса,  С.  -  осы 
қүрал арқылы араласуды жүзеге 
асырады. С. арқылы тіл қолданыс 
табады.  С.  әрқашанда  нақтылы 
болады,  ал  тіл -а б стр а кты л ы  
болып  қайталанылуы  мүмкін.  С.
-  кеңістік пен уақытта жасалады, 
оның  шегі  болмайды.  С.  -  мате- 
риалды  құбылыс,  ол есту мүше- 
лері  арқылы  қабылданады.  С.  -  
субстанциональды,  ал тіл -  фор­
мальды  қүбылыс.  С.  -   құбыл- 
малы, қозғалыста болады,  ал тіл 
жүйесі  бір  қалыпта  болады.  С. 
лроцесіне  тән  қасиеттер:  темп, 
үзақтық,  тембр  ерекиіеліктері, 
дауысталуы,  артикуляциялы қ 
анықтығы,  акцент  т.б.  С .-д ің  
эстетикалы қ  (стилистикалы қ) 
ж әне  э ти ка л ы қ  (н о р м а ти в ті) 
бағалануы  
болады . 
С .-д ің  
авторына көп нәрсе байланысты. 
Автордың  ойы,  сезімдері,  сөз 
саптауы, сөйлем қүрауы -  бәрі де
С .-д ің  субъективтілігін  айқы н- 
дайды.  Сөйлеуші  не  жазуш ы 
адам  белгілі  стильді  таңдайды 
(р е с м и ,  м е н с ін б е й   сө й л е у, 
қүрм ет  көрсету,  жағыну,  тіке 
сөйлеу, жанама,  қаратпа сөйлеу 
т.б.). С. түрлері субъективтіліктің 
әр  түрлі дәрежесіне  ие  болады. 
С.  ойлаумен  тығыз  байланысты 
(қар.  Тіл  ж эне  ойлау).  Кейбір 
ғалы мдар  ойша  сөйлеу  және 
ойлаудың тілі туралы зерттеулер 
ж үргізді  (С.Кацнельсон).  С.  әр 
түрлі  әлеуметтік  қызмет  атқа- 
рады  (қар.  Тілдің  қызметі).  С.-ді 
жасайтын  тіл,  сонымен  қатар 
тілдің өзі С.-де жасалады.  «Тіл -  
сөйлеудің қүралыжәне нәтижесі» 
(С о с с ю р ).  С .-д ің   к ө м е гім е н  
адамдар  байланыс  ж асайды . 
Л и н гв и с т и к а л ы қ   ф илософ ия 
түжырымдамасында  С.  адам - 
д ард ы ң  саналы  ж әне  б ел гіл і 
мақсаттағы қызмет түрі делінеді. 
Л и н гв и с т и к а л ы қ   ф илософ ия 
ш еңберінде  сөйлеу  актілерінің 
теориясы  жасалған  (Дж.Остин, 
Дж.  Р.Серл т.б.).
Тіл  мен  С.  м ә с е л е с ін д е гі 
т е о р и я л ы қ   е ң б е к т е р   Ф .  д е  
С оссю р  есімімен  байланысты 
(қар.  Ж енева  м ектебі).  ф.  де 
Соссюр тіл лингвистикасы мен С. 
лингвистикасы н  бөлек  қа р а с- 
тырған.  Ф.  де  Соссюрдың  бүл 
түжырымдамасы  кезінде  қатты 
сыналған,  өйткен»  тіл  мен  С.-ді 
алшақтату  лингвистика  тілінің


сөй-сөй
тым  абстракциялануына  алып 
келген. Кеңестіктіл білімінде 20- 
30 жж. тіл -  көп қызметті қүбылыс 
ретінде  таныл-ған.  Л.В.ІДерба, 
Е.Д.Поливанов,  С.И^Бернштейн 
тіл  ж үйесіне  -   С.  қы зм етінің 
ереж ел ері  ж иы нты ғы   деген 
анықтама берген. А. Гарднер «тіл» 
атауын сөздердегі дәстүрлі және 
т а б и ғи  
қүб ы л ы ста р ға , 
ал 
нақтылы  жағдайға,  сөйлеушінің 
«мағынасы»  мен  «ниетіне» 
байланысты  қүбылыстарға  «С». 
атауын  қолдануды   үсы нған. 
Осыған үқсас ойды  И.Бодуэн де 
Куртенэ  де  айтады ,  ол  тіл 
бірл іктерін  е кіге   бөлген:  тіл 
бірліктері және қызметтік-сөйлеу 
бірліктері.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   286   287   288   289   290   291   292   293   ...   336




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет