Салқынбай А., Абақан Е. с



Pdf көрінісі
бет300/336
Дата14.12.2021
өлшемі13,56 Mb.
#126888
1   ...   296   297   298   299   300   301   302   303   ...   336
Байланысты:
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік

СЫН ЕСІМ 
-з а т  пен оқиғаның
нышанын,  қасиетін  есім  арқылы

і
білдіретін  предикат  сөздердің
лексикалық-семантикалық тобы.
С.е.  заттың  сапалық  белгісін 
көрсетеді. Сөз табы  ретінде С.е. 
әмбебап  (универсалды)  катего­
рия  болып  табылады.  Біраз 
тілдерде  С.е.  жеке  сез  табы 
ретінде кррастырылмайды. С.е.- 
нің  семантикалық  (мағыналық) 
негізінде  сапа  түсін ігі  жатыр 
(В.Виноградов).  С.е.-нің  өзіндік 
денотатты қ  қасиеті  болмаған 
соң,  ол  зат  есім  арқылы  басқа 
денотаттармен  байланыс жасай
алады.  Сондықтан  С.е.  мен  зат 
есім   м ағы налы қ  байланыста 
болады.
Бүл  байланыс  екі  жолмен 
жасалады: С.е. зат есімнің қасын- 
дағы  анықтауыштың  қызметін 
атқарады  не  предикат  ретінде
е т іс т ік   арқы лы   за т  есім м ен 
байланыс  ж асайды .  С .е .-н ің  
негізгі  функциялық  (қызметтік) 
нышаны -  оның атрибутивтілігі не 
предикативтілігі. С.е.-нің мағына- 
сы на  байланы сты   ж ү й е л е у  
түрлері  өте  көп,  сонымен  бірге 
С.е. белгілейтін сапаның күшеюін 
де  көрсете  алады,  мыс.:  қап- 
қара,  үп-үлкен,  тым  үлкен,  аса 
үлкен т.б.
С.е. түрлері мынадай: бағалау 
С.е.  («жақсы»-«жаман»),  пара- 
метрлік  С.е.  («үлкен»,  «кіші»), 
қатыстық  С.е.,  түсті  білдіретін
С.е.  (қызыл,  ақ,  кек)  және  т.б. 
Бүдан  басқа,  сезім  мүшелері 
арқылы қабылданатын заттардың 
қасиетін біддіретін С.е.-дер, адам 
мен  жануарлардың  физикалық 
қасиеттерін  білдіретін  С.е.-дер, 
ішкі  психологиялық  қасиеттерді 
беретін  С.е.-дер  бар.  Негізінен 
алғанда  С.е.  түрлері  мынадай 
болады:  са па л ы қ  С .е.  ж эне 
қа ты сты қ  С.е.  С апалы қ  С.е. 
«классикалық»  предикат  болып 
есептеледі, яғни оларда предика­
т и в а   семалар  ға н а   болады. 
Сапалық С.е. жүйесіндегі семан- 
тикалық қатынастар сигнификат- 
та р ға   н е гіз д е л ге н ,  о л а р га  
антонимия, синонимия қүбылыс- 
тары тән (мыс.:  «жас-кэрі»,  «ақ- 
қара»,  «өлі-тірі» және т.б.).  С.е.- 
нің  сем антикал ы қ  қүры лы сы  
негізінде  жатқан  сапалық  белгі 
(нышан)  шырай  категориялары
215


ТА Б -ТА К
арқы лы   а и қы н д а л а   тү с е д і. 
Қ аты сты қ  С .е .-н ің   мағынасы 
басқаша:  ол  заттар  (белгілер) 
арасындағы  қатынастарды  көр- 
сетеді.  Қатыстық  С.е.-дің  мағы- 
насы әр түрлі предикаттар қодцану 
арқылы ашылады, мыс.,  «көңілді», 
«ақылды», «көңілшек» т.б. Қатыс- 
тықС.е.-діңсемантикасы күрделі 
жүйе  болғандықтан,  онда  басты 
сапалық белгі және шырай кате- 
гориялары болмайды. Сапаны біл- 
діретін сөздер зат есім жүйесіне 
ж ақы н  тұрады,  сондықтан  да
С.е.-ніңтабиғаты екі жақты бола­
ды:  табиғатынан  предикат  болса 
да белгілеу кезінде С.е. денотат- 
тармен  қатынасқа  түседі.  Есім- 
дер мен С.е. морфологиялық кате- 
гориялар арқылы қатынас жасай­
ды  немесе арнайы  морфология- 
лык синтаксистік құралдар арқылы 
атрибутивті  топ  құрады  (мыс. 
түркі тілдеріндегі изафет).


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   296   297   298   299   300   301   302   303   ...   336




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет