СалықТЫҢ пайда болуының негізгі экономикалық МӘні
Салықтар – қаржының алғашқы санаты
жүктеу/скачать 302 Kb.
|
kurs 2505 (1)
| 2.2 Салықтар – қаржының алғашқы санаты
Салықтар - бұл, белгіленген мөлшерде және көрсетілген мерзімдерде мемлекеттің өзінің қызметтері мен міндеттерін жүзеге асыруының көзі болып табылатын ұлттық табыстың бір бөлігі. Салықтар қаржының алғашқы санаты (категориясы) болып табылады. Салықтар мемлекеттің құрылуымен қатар қалыптасады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Кез келген мемлекет өзінің қаржылық негізінің болған кезінде ғана өмір сүреді. Салықтар, баждармен қатар мемлекеттің өзіне ақша табуының ертеден келе жатқан өдісі болып табылады. Салықтың көрсетілген белгілерін қарастырайық. Салық - бұл мемлекеттің бекітімі. Тек мемлекет қана азаматтардың салық салу режимін енгізе алады, оларға ақшаның белгілі бір сомасын бергізуге міндеттейді. Қазақстан Республикасында салықтарды төлеу міндеті азаматтардың конституциялық міндеттері аясында белгіленген. Осы орайда мемлекет өзінің саяси билік субъектісінің өкілеттілігіне сүйене отырып әрекет етеді. Белгілеген субъектісінің белгісі ретінде салық кез келген мемлекеттік емес міндетті телемдерден айрықшаланады. Салық әрқашан құқықтық нысанда ғана болады. Салықты қандай да бір заң, жарлық, декрет т.б. шығармайынша алу мүмкін емес. Бұл құқықтық акт жазбаша түрде жасалып, тиісті қолдар қойылып, мөрленіп заңдық күшке енеді. Салықтың құқықтық нысаны оны төлемдердің, алымдардың, жарналардың кез келген түрінен ерекшелейді. 3. Салық — бұл заңды белгіленген төлем. Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтарды заңда белгіленген салықтарды төлеуге міндеттейді. Азаматтар заңсыз белгіленген салықты төлемейді, ал төлеуге болмайтын салық болуы мүмкін емес. Бүл жерде айтпағымыз, осы қағида өкілетті органдарға қатысты жағдайлардың бүкіл кешенін қамтитындығы. 4. Салық мәжбүрлеу сипатына ие. Салықтың мәжбүрлеушілік кезі екі жағдайда көрінеді. Біріншіден, салық төлеушінің тілегі мен күшіне қарсы енгізіледі. Екіншіден, егер салық төлеуші өзінің салықтық міндетін өз еркімен орындамаса, одан ақшаны мемлекет күшпен немесе сот арқылы алады. Салықты алудың мәжбүрлі сипаты оны қайырымдылықтан, еркін қарыз беруден, мемлекеттік банктерде салымдар ашу т.б. кез келген түрінен айрықшалайды. 5. Салық міндетті төлем болып табылады. Салықтың міндетті белгісі - салық төлеуші заңда белгіленген тәртіп пен мерзімде салық төлеуге міндетті. Салықтың белгіленуімен сәйкес салық төлеушіде мемлекет алдында нақты қаржылық міндет туындауы керек. Ол мұнда ақшаның белгілі бір сомасын мемлекетке береді, ал шынайы салық кезінде өнімнің жарты бөлігін береді. Осы міндеттерді орындамау, біріншіден, осы ақшаларды (өнімді) мәжбүрлеп алуға, екіншіден осы субъектіні белгіленген жауапқа тартуға (яғни, оны жазалау) әкеп соғады. Салықты төлеу міндеті оның төлемін қабылдау міндетімен сәйкестендірілген. 6. Салықты төлеу салық төлеушінің заңды міндеті болып табылады. Салықты белгілей отырып мемлекет салық төлеуші тұлғалардың осы салықты төлеу міндетін туғызады. Бұл орайда, осы міндет заңдық сипатқа ие болады. Яғни, салық төлеуші өзінің ақша төлеу міндеттерін орындамаған жағдайда құқық бұзушы болып саналады. Конституция - бұл, саяси декларация да, көркем шығарма да емес, ол нормативтік-құқықтық акт, оның әрбір сөзі белгілі бір заңдық жүктемеге ие болуы керек. Біздің ойымызша, бұл жағдайда «борыш» санаты салықты төлеу міндеттілігінің мемлекеттік-құқықтық сипатын көрсетеді. 7. Салық нақты қаржылық міндетті туғызады. Салық - бұл қаржылық-құқықтық құрал, осы арқылы мемлекет өзіне қажетті қаражатты алады. Қаржылық міндеттемеде, кез келген міндеттеме сияқты, екі субъектіге ие: несиегер, яғни, мемлекет өкілетті тұлға ретінде болады және борышкер, ол салық төлеуші болып табылады. Осы қаржылық міндет аясында несиегер борышкерден салық, белгілеген ақша сомасын белгіленген мерзімде және белгілі бір тәртіпте талап етуге құқылы, ал борышкер салық төлеудің белгіленген механизмі негізінде бұл соманы мемлекетке өткізуге міндетті. Салықтық міндеттеме салық төлеушінің міндеттерін ғана емес, оның кейбір салық заңымен қарастырылған құқықтарын қамтиды. 8. Салықта ақшаны құқықтық негізде өндіріп алудың өзіңдік орны бар. Салық - бұл әрқашан да өзгенің ақшасын мемлекеттің мәжбүрлеп алуы болғанына қарамастан, ол оның лигитимдік негіздегі меншігі болып келеді. Осынысымен салық мәжбүрлеуден ерекшеленеді. Салық салық төлеушінің заң бұзушылығы немесе қандай да бір әрекетіне байланысты жауапқа тарту болып табылмайды. Салықтың төлеушілері заңға бағынушы, тәртіпті адамдар болып табылады. Осынысымен салық айып және көмпескелеу шараларынан ерекшеленеді. Салық ақшаны мәжбүрлеп алу, мемлекеттің өзгенің меншігін өз пайдасына алуы сипатына ие болғандықтан, Конституцияның 20-бабында белгіленген жеке меншік құқығына қол сұқпау қағидасы мен салықтардың өзара қатынасы туралы теориялық мәселе туындайды. Көрсетілген бап былай дейді: «Сот шешімімен болмаса, ешкімнің де өз меншігінен айырылуы мүмкін емес. Мемлекет қажеттері үшін меншікті мәжбүрлеп алу заңда қарастырылған кейбір жағдайларда ғана оны екі жаққа да тең жағдайда алынуы мүмкін» (3-тармақ). Мәселе мынада: Конституцияның 26-бабының қорғаушы механизмі салықтарға тарала ма? Барлық сыртқы белгілер бойынша салықтар осы баппен қамтылады. Расында да, салықты төлеу, біріншіден, мүлікті алу болып табылады, одан кейін салық төлеуші одан айырылады. Екіншіден, бұл алу мәжбүрлі сипатқа ие, үшіншіден, салықты төлеу мемлекеттік қажеттіліктер үшін жүзеге асырылады. 9. Салықты төлеу мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамсыздандырылған. Егер салықты төлеу процесінде ақша алу мәжбүрлі сипатқа ие болса, ол салық төлеушінің өзінің салықтың міндеттерін орындамағандығына жатады. Бұл орайда, құқық бұзу сипатына байланысты құқық бұзушыны жазаға тартудың көптеген шаралары қолданылады және ол қаржылық-құқықтық, әкімшілік-құқықтың және қылмыстық-құқықтық сипаттарды да қамтиды. Құқық бұзған салық төлеушіге қолданылатын жазалар туралы айтқанда, теориялық сұрақ туындайды, мұндай жауапкершілік негізінде не жатыр: салық заңын бұзу, оның салдарынан салық төлеушінің құқық бұзушы ретінде көрінуі, немесе салық міндетін орындамау. Қойылған мәселенің маңыздылығына қарамастан, ол теориялық та, тәжірибелік те мәнге ие. Құқық бұзылған кезде тұлғаны заң бұзушы ретінде жазалай отырып, мемлекет жазалаушы орган ретінде көрінеді. 10. Салыққа оның төленуі үшін мемлекеттік бақылау әрекеті тән. Салық төлеушінің әрекеттеріне бақылау әрқашан мемлекеттік бақылау сипатына ие. Мұнда салық бақылауын жүзеге асыруға өкілетті мемлекеттік органдарға тексерушілік өкілеттіліктер берілген, олар салық төлеушінің барлық құжаттарын, ақпараттарын тексереді, тіпті кәсіпкердің коммерциялық құпиясын да қарай алады, бұлардың бәрін ашып көрсету салық төлеушінің міндеті болып табылады. Осылайша, салықтық бақылау – бұл әрқашанда, салықтың сипаттық белгісі болып табылатын мемлекеттік бақылау. Енді салықтың экономикалық белгілерін қарастырайық. 1. Салық — бұл материалдық төлем, яғни салықты төлеу әрқашанда салық төлеушінің мүлігін мемлекет пайдасына алуды көздейді. Әдетте, әдебиеттерде салық ақшалық төлем ретінде сипатталады. Бұл қазіргі салықтық жүйелер үшін сөзсіз дұрыс, онда шынында да салық міндетінің заты ақша болып табылады. Алайда, бізге заттай салықтар да белгілі. Ал табыс салығы субъектіні өсірілген, өндірілген, табылғандардың, т.б. бөлігін мемлекетпен бөлісуді мәжбүрлеуден басталады. Мысалы, салық төлеуші мемлекетке өсірілген бидай өнімінің оныншы бөлігін беруге міндетті болған. Алайда, табыс салығының қазіргі кездегі құрылымдарында оның салық салу обьектісі ақша түріндегі кіріс болып табылады, ал салықтың өзі де ақшамен төленеді. Барлық қалған салықтар бойынша да соны айтуға болады. Өкілеттік органның мемлекет салығы бойынша берешегін өтегенде борышқор мүлігіне өндіріп алу жасалуы мүмкін болған жағдайда да салықтың ақша табиғатын өзгертпейді. Қазақстан Республикасының салық заңы да салықты төлеудің заттай түрін есепке алған. Жер қойнауын пайдаланушылардың тапқан өнімдерінің белігін мемлекет пайдасына өндіріп алу осыған мысал бола алады. Алайда, осы құрылымның біліктілігі салықтық негізде қате болып табылады. Осыған сәйкес шарт арқылы берілетін жер қойнауын пайдаланушының тапқан өнімнің бөлігін салық төлемі деп тану да қате болып табылады. Бұл орайда, айтып отырғанымыз, «өнімді болу туралы шарт» деп аталған келісім (халықаралық тәжірибеде - «продакшин шеринг»). Бұл келісімнің шарты - жер қойнауын пайдалану құқығын бергені үшін төлем нысаны ретінде алынған өнімнің жартысын мемлекетке беруге міндетті екендігі. Бұл орайда, келісім өзінің заңдық табиғаты бойынша кешенді түрдегі азаматтық-құқықтық келісім-шарттарға жатады. Бұл келісімде мемлекет (құзырлы орган негізінде) жер қойнауы мен ондағы пайдалы қазбалардың иесі бола отырып, салық қатынастарына тән саяси биліктің субъектісі ретінде емес, Қазақстан Республикасының Азаматтың кодексінің 111-бабында қарастырылған азаматтық-құқықтық субъектінің рөлінде болып шығады. Жер қойнауындағы пайдалы қазбалар мемлекеттің меншігі болып табылатындығын да есепке алу қажет. Жер қойнауы, заң тілімен айтқанда «минералдық шикізат» екі бөлікке бөлінеді: бір бөлігі жер қойнауын пайдаланушының өзінің меншігіне жатады, екіншісі - мемлекетке. Өнімді бөлу туралы келісім-шарттардың мәні осында. Негізінде бұл жағдайлардың болуы ақша жүйесінің әлсіздігімен байланысты, сондықтан мемлекетке ақшаның орнына мүлік алуына тура келеді. Мұндай жағдайлар мемлекеттің ертедегі кезеңдеріне тән болған. Заттай салық кезінде салық төлемінің негізі заттар түріндегі мүлік болып табылады. Жеке анықталған зат төлем негізі бола алмайды, оны салық түрінде алу салықтық құқық қатынастарының тоқтауына өкелген болар еді. 2. Салық — бұл қайтарылмайтын түрде ақша алу. Салықты төлеу кезінде қүнның біржақты қозғалуы орын алады: төлеушіден мемлекетке қарай. Осылай салық, ақша, бірінші – төлеушіден мемлекетке, одан кейін - мемлекеттен төлеушіге (яғни ақша қайтарылады) қарай жылжитын қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыздар) өзгешеленеді. Салықтардың «әлеуметтік қайтарымдылығы» туралы көптеген теориялар болған және бар, олар әсіресе социалистік қаржы дәуіріне тән болды. ССРО кезіндегі халықтан алынатын барлық салықтар қайтарымды деп бекітілген. Бюджетке түскен ақшалар қаржыландырудың көптеген жүнесінен өтіп барып халыққа ақысыз білім беру, емдеу, әлеуметтік қамсыздандыру түрінде және басқа да кеңес халқының көптеген қажеттіліктерін қанағаттандыру арқылы халыққа қайтарылады. Бұлардың барлығымен келісуге болады: расында да кеңес уақытында халыққа әлеуметік төлем төлеу сомасы аса үлкен көлемге жетті, тіпті азаматтардан жиналатын салықтың жалпы сомасынан да асып түсті. Халықтан салық жинау социалистік қаржыда ешқашан маңызды рөл атқарған емес, бұл экономнканың мемлекет меншігіне негізделгендігін көрсетеді, онда мемлекеттің негізгі кіріс көзі мемлекеттік кәсіпорындар төлемінен түсіп отырды. Салықтарды әлеуметтік төлемдер арқылы қайтару капитализмнен де орын алады (әсіресе оның дамыған нысанында), мұнда мемлекет салық жинай отырып халыққа жәрдемақы түрінде қайтарады (жүмыссыздық бойынша жәрдемақыларды айтуға болады). Алайда, нақты салықтық құқық қатынастары аясында ешқандай да қайтарымдылық туралы айтуға болмайды: салық - бұл, қарыз келісімі емес және де салықтық төлемдер сомалары қайтарылмайды. 3. Табыс салығы баламасыз төлем болып табылады. Табыс салығы қандай да бір тауарлар немесе мемлекеттік қызмет көрсетулерге төлем болып табылмайды, ол ақысыз ақша алу болып табылады. Баламасыздық кезінде салық аз мөлшерде болсын баламалы болып табылатын мемлекет белгілеген төлемдерден өзгешеленеді (мысалы, мемлекеттік баж). Зандық мағынада баламасыздық, әдетте, «ақысыздық» терминімен айтылады. Өз кезінде А.Тривус былай деген: «салықтың баламасы төлеушіге мемлекеттік билік көрсететін қызметтер болып табылады». Ал декабрист Н.И.Тургенев, 1818 жылы былай деп жазды: «Егер азаматтар мемлекет үшін еш нәрсе жасамаса, мемлекет азаматтар үшін еш нәрсе жасай алмайды». Осыған байланысты, біздің ойымызша дұрыс деп танылатын заңдық әдебиетте былай деп айтылады: «салықтардың экономикалық қоғамдық ақысыздығы айқын. Алайда, ол бітімделген сипатқа ие және заңды жоспарда нақты төлеушінің салық төлеу мәліметімен де, олардың бюджетке енгізген сомасының шамасымен де байланысты емес». 4. Салық тұрақты экономикалық қатынастар туғызады. Салықтық міндеттердің тұрақтылығын салықты төлеумен байланысты ақшалық төлемдердің тұрақтылығымен қосуға болмайды, алайда мемлекет бюджетке ақша қаражатының біркелкі түсуін қамсыздандыратын салықты төлеудің осындай тәртібін белгілеуге тырысады. Салық нормативтік-құқықтық актімен ғана белгіленуі мүмкін. Бұл салықтың қүқықтық сипаттамасына жатады. 5. Салық салық салу объектісініц бар болуымен сипатталады. Ақшаны себепсіз алу түріндегі салық жоқ - кез келген салық салу объектісі болғанда ғана алынады. Салық ісінің тарихынан білетін салық салудың «қызық» объектілері аз емес. Мысалы, кезінде мұржадан шығатын түтінге салық салынған, I Петр сақалға салық енгізген, ол сол кездегі үлкен сомалардың бірі – 50 рубльді құраған, Англияда сән-салтанатқа салық болған. Ежелгі Римде қоғамдық әжетханаға барғаны үшін салық салынған, осыдан барып, әйгілі «ақша сасымайды» деген сөз қалған. Кеңестік уақытта бойдақтар салығы болған. Бірақ барлық жағдайларда салық салу объектісі анықталуы қажет. 6. Салық әрқашан жеке анықталған сипатқа ие, яғни, үнемі нақты заңды немесе жеке тұлға түрінде төлем субъектісі бар болады. Субъектісіз салық болмайды, ал мұндай жағдай бола қалса ақша алынатын ешкім болмай қалады. 7. Салыққа төлемнің белгілі бір мөлшері тән. Қазіргі кезеңдегі мемлекет салықты ала отырып, «қанша болса, соншаны тартып алу» қағидасымен әрекет ете алманды. Салықты белгілейтін норматпвтік актілерде үнемі салық мөлшері анықталады. Салықтың белгілі бір мөлшерінің бар болуы – салық төлеуші мемлекетке қанша қарыз екенін біледі деген салық төлеу міндетінің мазмұнын қалыптастырады. 8. Салық төлеу мерзімдерінің тіркелгендігі. Салық нақты анықталған төлеу мерзімдерінің болуымен сипатталады. Мысалы, табыс салығы бойынша аванстық төлемдер әрбір айдың 20-нан кешіктірілмен төленуі керек. Табыс салығы бойынша соңғы есеп жиынтық жылдық кіріс туралы декларацияны жасаған күннен 10 күн өткеннен кейін жасалуы керек. Салықты төлеу мерзімдері салық міндетінің құрамды элементі болып табылады. Бұл мерзімдерді бұзу әрбір ұзартылған күн үшін белгіленген мөлшерлерде пениялар түрінде салық төлеушінің жауапкершілігіне жатады. Мерзімдердің тіркелгендігі салықты мемлекеттік алымдар сияңты қаржылық төлемдерден өзгешелендіреді. 9. Салық сомасы үнемі мемлекет кірісіне құйылады, осынысымен салық мемлекеттік емес құрамдар аясында белгілене алатын алымдар мен төлемдердің кез келген түрінен өзгешеленеді (мысалы, мемлекеттік емес қанырымдылық қорларына ақша аудару, партияға мүшелік жарналар, шаруашылық серіктестіктер және т.с.с). 10. Салықты төлеу салықтық төлем затына меншік нысанының өзгеруін тартады. Салықтың осы белгісін тұжырымдай отырып айтарымыз, ертеде қалыптасқан дәстүрлі козқарастарға сәйкес, салық - бұл меншік нысанының ауысуымен сипатталатын төлем. Мемлекеттік кәсіпорындар төлемдеріне келсек, онда олар осы кәсіпорындар кірісін қайта бөлу процесін көрсетеді, онда осы кіріс мемлекет меншігі болып табылады. Осылайша, салықтарды белгілеу мен алу процесінде мемлекет саяси субъекті ретінде танылады, ал мемлекеттік кәсіпорындар кірісінің бөлігін ала отырып, өз мүлігіне иелік ету өкілдігін жүзеге асыратын олардың меншік иесі рөлінде танылады. жүктеу/скачать 302 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|