Сборник материалов ІІІ международной конференции

________ ______ ______ ______ __  
Сборник материалов ІІІ Международной конференции 
«АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ФИЛОЛОГИИ И МЕТОДИКИ ПРЕПОДАВАНИЯ 
ИНОСТРАННЫХ ЯЗЫКОВ: ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА» 
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 
 
129 
 
МӘТІНДЕР КОРПУСЫН ҚҰРУДЫҢ КЕЙБІР ӘДІСТЕМЕЛЕРІ 
 
Таусоғарова А.Қ., Исмайлова Н.А. 
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті 
 
Ұлттық  тіл  қазынасы  болып  табылатын  корпустар  лингвистикалық 
зерттеулер  жүргізуде  ғана  емес,  сондай-ақ  анықтамалық  жүйе  ретінде  де 
ақпараттық  технологиялар  сұраныстарын  қанағаттандырады.  Бұл  тұрғыда 
қазақ тіл білімінде корпустық лингвистиканың, компьютерлік тезаурустардың 
теориялық мәселелерін арнайы зерттеу нысаны еткен ғалым А. Қ. Жұбановтың 
мына  пікірі  маңызды:  «Тілдік  зерттеулерде  корпустарды  тәжірибе  жүзінде 
пайдалану  тұрғысынан  алғанда,  яғни  олардың  сөздіктер  мен  түрлі 
грамматикаларды  дайындау  кезінде  аса  құнды  материал  болатындығы 
анықталды» [1].  
Бұдан бөлек студенттер мен магистранттардың дипломдық жұмыстары 
мен  магистрлік  диссертацияларының  бір  тілдің  өз  ішіндегі  және  әртүрлі 
туыстас  тілдер  деректерінің  диахрониясымен  қатар,  өзара  туыстас  емес 
әртүрлі 
тілдер 
деректерінің 
түрлі 
лингвистикалық 
аспектілердегі 
салыстырмалы-салғастырмалы  зерттеулеріне  арналатын  кездері  аз  емес. 
Осындай сипаттағы зерттеу жұмыстарының қорғалуы кезінде байқағанымыз, 
ұлттық  тіл  корпустары  іске  қосылған  ағылшын,  орыс  тілдері  бойынша 
ізденушілердің жинаған тілдік деректерінің сандық көрсеткіштері  қазақ тілі 
бойынша  жинақтаған  тілдік  деректерден  жоғары  үлес  алып  жатады.  Бұл 
жағдай  қазақ  тілі  бойынша  тілдік  деректерге  қысқа  уақытта  қол  жеткізудің 
корпус қызметі арқылы оңтайландырылмауына байланысты деп ойлаймыз.  
Түрлі  ғылым  салаларының  ақпараттық  сұраныстарын  автоматты 
қанағаттандыратын, көптеген лингвистикалық зерттеулерді оңтайландыратын 
ұлттық  тіл  корпустарының  орасан  зор  қажырлы  еңбек  пен  ғылыми  ізденіс, 
терең  ойдың  арқасында  дүниеге  келетініне  қазақ  тілі  ұлттық  корпусын 
құрастыру ісінің басы-қасында табыла жүріп бұрынғыдан да әрі көз жеткізіп 
отырмыз. 
Компьютерлік  технологияларды  пайдалана  отырып  құрастырылатын 
лингвистикалық  корпустардың  негізі  болып  табылатын  мәтіндер  корпусын 
жинақтау  мен  іріктеу  үдерісі  барысында  мамандар  алдында  түрлі  сауалдар 
туындады. Оның алғашқысы – ұлттық тіл байлығын, сонымен бірге осы тілдің 
грамматика-морфологиялық 
құрылымы 
мен 
тілдік 
бірліктердің 
функционалдық  ерекшеліктерін  лингвистикалық  тұрғыдан  терең  сараптау 
үшін мәтіндер корпусының мол қорын жинақтау. Бұл орайда қоғам өмірінің 
түрлі  салаларына  тән  тілдік  стильдер  мен  әдеби  жанрларда  жазылған  тілдік 
материалдардың барлығының қамтылуы көзделді. Көрсетілген мақсатқа қол 
жеткізуде  ұлттық  корпусты  түзумен  айналысушы  жұмыс  тобына 
компьютерлік  технологияның  қарыштап  дамуымен  тұстас  келетін  ХХ 

________ ______ ______ ______ __  
Сборник материалов ІІІ Международной конференции 
«АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ФИЛОЛОГИИ И МЕТОДИКИ ПРЕПОДАВАНИЯ 
ИНОСТРАННЫХ ЯЗЫКОВ: ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА» 
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 
 
130 
 
ғасырдың соңынан бастап тілдік материалдардың электронды нұсқаларының 
болуы орасан пайдалы болды десек қателеспейміз.  
Дегенмен  мұны  мәселенің  түбегейлі  шешімі  деуге  келмейді.  Өйткені 
өткен ғасырлардағы тілдік материалдардың (мысалы, баспасөз өнімдері, өзге 
елдермен  саяси  қарым-қатынастар  жүргізу  барысындағы  ресми  хаттар  т.б.) 
электронды  нұсқалары  жасалған  жоқ,  бұл  олардың  корпусқа  енбей  қалу 
мүмкіндігі  жағынан  қауіп  тудырады.  Сонымен  бірге  келешектегі 
лингвистикалық  зерттеулердің  олқы  тұстарының  орын  алуына  себепші 
болады.  Себебі  өткен  ғасырлардағы  тілдік  материалдар  тілдік  бірліктер 
семантикасындағы  динамикалық  өзгерістерді  ғана  емес,  когнитивтік, 
лингвомәдени  деректерді  анықтауда  да  маңызды.  Бұл,  өз  кезегінде,  тілдік 
бірліктің  семантикалық  ерекшелігі  мен  морфологиялық  құрылымындағы 
өзгерістерді мезгілдік жағынан сәйкестендіру метабелгіленімін қажет етеді.  
Электронды  нұсқалары  бар  тілдік  материалдарды  ұлттық  тіл  корпусы 
пайдасына жарату өз алдына қайсыбір міндеттердің орындалуын керек етті. 
Өйткені корпустық лингвистика ғылымында анықталғандай, «тілдік мәтіндер 
корпусы деп электрондық нұсқаға түскен, бір ізге келтіріліп, құрылымданған, 
нақты  лингвистикалық  міндеттер  шешіміне  бағытталған  филологиялық 
тұрғыдан  құзыретті  тілдік  мәліметтер  қорын»  [2]  түсінетін  болсақ, 
жинақталған  материалдар  өңдеудің  бірнеше  кезеңдерінен  өтетіні  түсінікті. 
Мысалы,  біріншіден,  PDF,  JPEG,  DJVU  форматтарындағы  мәтінді  Word-қа 
ауыстыру, бұл жағдайда бір компьютерлік бағдарламада орындалған мәтінді 
екіншісіне  ауыстыру  барысындағы  автоматты  түрде  орын  алған  теріс 
өзгерістерді  түзету  немесе  бастапқы  қалпына  келтіру.  Екіншіден,  осы 
электронды  нұсқалары  жинақталған  мәтіндердің  әрқайсысына  оның  авторы 
немесе  авторлары  туралы  толық  мәліметтермен  бірге,  жарияланымның 
(еңбектің немесе мәтіннің) жарық көрген мерізімі, тақырыбы, таралым типі, 
аудиториясы немесе  адресаты,  стилі, жанры, жанрлық  түрі,  мәтін  көлемінің 
сандық  көрсеткіші,  мәтіннің  хронотоптық  сипаты  туралы  т.б.  мәліметтерді 
жүйелеуге бағытталған метабелгіленім қойылды.  
Мәтіндер  корпусын  жасау  үдерісінің  бір  кезеңі  болып  табылатын 
метабелгіленім түзу жұмысы барысы кейбір мәселелер төңірегінде ойлануды 
қажет  етті.  Мысалы,  педагогика  саласына  қатысты  диктанттар  мен 
мазмұндамалар жинақтарында құрастырушы автор көрсетілгенімен, берілген 
мәтіндердің  көпшілігінің  нақты  авторларының  көрсетілмей  берілуі, 
мәтіндерде емле, тыныс белгі, стильдік қателердің кездесуі, аудитория жасына 
қарай,  нақты  айтқанда,  мектеп  оқушыларының  сыныптар  бойынша  буынға 
бөлінуіне  орай  мәтіндердің  статистикалық  және  мазмұн-тақырыптық 
тұрғыдан нақты өлшемнің басшылыққа алынбауы, стильдік жағынан алғанда 
синтез мәтіндердің орын алуы.  
Сондай-ақ  мәтіндер  корпусын  түзу  барысында  мәтіндердегі  кесте, 
диаграмма,  сызба  түріндегі  мәліметтерді  сөйлем  қалпына  ауыстыру  немесе 

________ ______ ______ ______ __  
Сборник материалов ІІІ Международной конференции 
«АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ФИЛОЛОГИИ И МЕТОДИКИ ПРЕПОДАВАНИЯ 
ИНОСТРАННЫХ ЯЗЫКОВ: ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА» 
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 
 
131 
 
алып  тастау  жұмысы  орындалды.  Жалпы  метабелгіленім  әрекетінде 
қарастырылып  отырған  мәтін  туралы  жоғарыда  аталғандай  мәліметтерді 
дұрыс беру үшін сол мәтін мазмұнымен танысуды, оқып шығуды керек етеді. 
Бұл уақыт жағынан жұмыстың созылуына алып келеді. Ал мәтіндердегі кесте, 
диаграмма,  сызба  түріндегі  мәліметтерді  сөйлем  қалпына  ауыстырудың 
өзіндік қиындығы, ең алдымен, мәтін саласы метабелгіленім қойып отырған 
маманның  мамандық  саласымен,  яғни  біліктілігімен  сәйкес  келмейтін 
жағдайлардың  орын  алуы  корпусқа  енетін  мәтіндердің  кейбіріне  сапалық 
жағынан нұсқан келтіреді деп ойлаймыз.  
Ұлттық тіл корпустарының барлығына ортақ ендігі жұмыстардың бірі – 
жиілік  сөздіктегі  омонимдерді  анализаторға  салу  барысында  берілген 
сөйлемдегі  сөздерге  морфологиялық  талдау  жүргізу.  Бұл  орайда  талдауға 
алынған  сөздің  сөз  табына  қатысын  анықтағанда,  оның  сол  сөйлемдегі 
семантикасы мен қолданысы да өлшем ретінде басшылыққа алынды. Өйткені 
кейбір  жағдайларда  анықталған  бір  сөз  әртүрлі  сөз  табына  қатысты  болуы 
мүмкін. Мысалы, қара сөзі – етістік те, сондай-ақ сын есім де бола алады. Ал 
жақсы сөзі сөйлемде анықтауыштық қатынаста да, пысықтауыштық қатынаста 
да табыла алады. Және соған орай сын есімге және үстеуге тән қасиеттерге ие.  
Осы  тұрғыда  омонимияны  немесе  омографтарды  реттеудің  өлшемі 
анықталды  дегенменен  жұмыс  тобының  алдында  сөйлем  алынған  мәтіннің 
поэзия жанрында болуы, соған сәйкес сөздер орнының жылжымалы сипаты, 
өлең жолында берілген ойдың келесі жолда аяқталуы, тұрақты тіркестердің, 
метафоралы  қолданыстардың  көптеп  кездесуі  сөз  табына  қатысты  талдауда 
қиындықтар  туғызғанынын  айта  кетуді  керек  етеді.  Мысалы,  өлең  жолынан 
алынған «О, туған жер, алыстасың сен менен, алыстасың...» тіркесіндегі туған 
сөзі  есімше  формасындағы  етістік,  жер  сөзімен  атрибуивтік  қатынаста  тұр. 
Өлең  жолында  қаратпа  сөз  ретінде  қолданылған  туған  жер  сөзі 
біртұтастықтағы фразалық тіркес болып қабылданады. Сондай-ақ, алыс сөзі өз 
табиғаты жағынан сын есім, соған сәйкес сөйлемде анықтауыш болуы заңды. 
Берілген  өлең  жолында  алыстасың  сөзі  субъектінің  мекенін  білдіру 
семантикасына  орай  мекен  үстеуі  ретінде  қарастырылу  мүмкіндігі  де  орын 
алады. Тап осы сияқты жағдайларда даулы мәселелердің орын алмауы үшін 
сөздің  сол  контекстегі  я  сөйлемдегі  қолданысына  қарай  емес,  мәтіннен  тыс 
алғандағы  өз  табиғатына  сәйкес  морофлогиялық  белгіленім  қойған  жөн 
сияқты.  Ал  туған  сөзі  сөйлем  соңында  баяндауыш  қызметінде  келгенде, 
бұрынғы  өткен  шақ  формасындағы  етістік  ретінде  қарастырылар  еді.  Бұл 
жағдайдағы  морфологиялық  талдауда  сөздердің  синтагмалық  тіркесі, 
сөйлемдегі  орны  маңызды  болып  табылады.  Жалпы  сөздердің  синтагмалық 
байланыстары  туралы  мәліметтер  сөздің  көп  мағыналылығы  мәселесі 
шешімінде де маңызды деп ойлаймыз. 
 Ұлттық  тіл  корпусын  түзу  жұмысы  барысында  сөзформалардың 
әліпбилі  жиілік  сөздігіндегі  орфографиялық  қателерді  қарау  және  ондағы 

________ ______ ______ ______ __  
Сборник материалов ІІІ Международной конференции 
«АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ФИЛОЛОГИИ И МЕТОДИКИ ПРЕПОДАВАНИЯ 
ИНОСТРАННЫХ ЯЗЫКОВ: ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА» 
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 
 
132 
 
онимдерді  (антропонимдер  мен  топоним,  гидроним  т.б.),  аббревиатураны, 
орысша  сөздерді  Excel  бағдарламасында  жеке-жеке  бетке  салу  тапсырмасы 
орындалды. Тілдік бірліктің барлық сөзформаларының әліпбилі жиілік сөздігі 
–  ұлттық  тіл  корпусы  үшін  маңызды  құрамдас  бөлік.  Ол  анықталған  тілдік 
бірліктің  барлық  сөзформаларының  жиынтығын  қамти  отырып,  олардың 
парадигматикалық  қатынастарын  танытады.  Өңдеуге  ұсынылған  осы  жиілік 
сөздікте халықаралық қолданыстағы салалық терминдер де орын алған. Бұл, 
өз кезегінде, ұлттық тіл корпусындағы салалық ғылымдарға қатысты мәтіндер 
мен  терминдер  қоры  көмегімен  келешекте  пәндік  салаларға  арналған 
компьютерлік  тезаурустар  үшін,  сондай-ақ  ақпараттық  іздеу  тезаурустарын 
құру жұмысына тілдік материал болатыны сөзсіз.  
Сөз  тіркестеріне  байланысты  ұлттық  тіл  корпусына  енгізілетін 
мәліметтер лингвистикалық аспектіде етістіктердің валенттілігін, зат есімдер 
мен сын есімдердің тіркесімділігін олардың синтагматикалық байланыстары 
есебінен  сипаттау  мүмкіндігін  алады.  Осы  орайда  жұмыс  тобы  ұлттық  тіл 
корпусының  ағымдағы  жылғы  жұмысы  басталғанға  дейін  А.  Байтұрсынұлы 
атындағы  Тіл  білімі  институты  қызметкерлері  тарапынан  дайындалған 
тіліміздегі  тұрақты  сөз  тіркестерінің  және  олардың  тұлғалық  өзгерістерге 
түсіп, жарыспалы қолданысқа ие болған түрлерінің электронды сөзтізбесіне 
өңдеу жұмыстарын жүргізді. Мұнда бір ғана семантикалық мәндегі тұрақты 
тіркестердің бірнеше формадағы қолданыстары топтастырылады. Мысалы, от 
салды, от жақты, от тастады, от тұтатты, от шығарды.  
Ұлттық  тіл  корпусы  құрылымынан  көрініс  табатын  сөз  тіркестерінің 
мұндай жиынтығы тұтынушылар үшін, оның ішінде, әсіресе, қазақ тілін өзге 
тіл  үшін  меңгерушілер  үшін  сөздердің  тіркесімділік  табиғатын  тануда  аса 
маңызды құрал болмақ. Бұл орайда корпустың етістіктердің валенттілігі мен 
тіркесімділігі ғана емес, сонымен бірге тілдегі кез келген сөздің тіркесімділік 
қабілеті мен семантикалық қабаттары туралы барлық мәліметтердің дереккөзі 
болатыны  сөзсіз.  Мысалы,  салды  етістігінің  басқа  барлық  сөздермен 
тіркестері  туралы  мәліметтер  мәтіндер  корпусы  базасынан  табылады.  Үй 
салды, көз салды, сөз салды, жұмырқа салды, ой салды, от салды, бара салды, 
айта  салды,  ұя  салды,  айтып  салды,  қоя  сал,  сала  сал  т.б.  Яғни,  мәтіндер 
корпусы  салды  етістігінің  лексикалық  қоршауы  арқылы  оның  тіркесімділік 
қабілетін,  ал  лексикалық  қоршау  сөздерін  ауыстып  отыру  негізінде  оның 
бойында  қамтылатын  барлық  семантикалық  ерекшеліктері  танылады.  Бұл 
тұрғыда ұлттық тіл корпусы формалды грамматиканың дайын материалдары 
бола алады.  
Сондай-ақ,  сөздердің  мәтіндер  корпусында  көрініс  табатын 
синтагматикалық  қатынастары  көз  мағыналылық  пен  омонимияның  арасын 
ажыратуда  да  өзіндік  орны  бар.  Мысалы,  Салды  бастарына  көтере  күтті.  
Яғни,  етістік  ретіндегі  сал  сөзі  мен  зат  есім  қызметіндегі  сал  сөзінің 

________ ______ ______ ______ __  
Сборник материалов ІІІ Международной конференции 
«АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ФИЛОЛОГИИ И МЕТОДИКИ ПРЕПОДАВАНИЯ 
ИНОСТРАННЫХ ЯЗЫКОВ: ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА» 
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 
 
133 
 
мағыналық  байланыссыздығы  синтагматикалық  қатынас  барысында 
анықталып тұр.  
Мәтіндер корпусы мағыналық жағынан өзара жақын сөздердің қатары 
синонимияны  және  олардың  квазисинонимдік  ерекшеліктерін,  контексте 
бірінің  орнын  бірі  ауыстыру  мүмкіндіктерін,  семантикалық  жақындастық 
деңгейін анықтауда да бірден бір құрал болып табылады. Мысалы, кәрі және 
ескі  сөздерінің  мағыналық  ортақтығы  болғанымен,  бірінің  орнын  бірі 
ауыстыра  алмайды.  Сол  сияқты  алыс,  қашық  және  шалғай  сөздері  өзара 
синонимдер  болғанымен,  синтаксистік  байланыстарында  синоним  бола 
алмайды. 
Қорыта  келгенде,  лнгвистикалық  теориялық  зерттеулер  шешіміндегі 
міндеттермен қатар, тілдің күнделікті қоғам сұраныстарындағы практикалық 
міндеттері шешімінде де орасан пайда келтіретін тіл қазынасы – корпус құру 
төңірегінде орындалып жатқан жұмыстар игі істердің бастамасы болып отыр.  
 
Әдебиеттер: 
1.  Жубанов  А.  К.  Основные  принципы  формализации  содержания 
казахского текст. – Алматы, 2002. – 250 с.  
2.  Қалиев  Ғ.  Тіл  білімі  терминдерінің  түсіндірме  сөздігі.  –  Алматы: 
Сөздік-словарь, 2005. – 440 бет. 
 
САЯСИ ДИСКУРСТЫҢ ҚЫЗМЕТІ МЕН ЖАНРЛЫҚ 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Төлегенова М.Ә. 
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының 
2-курс магистранты 
 
Мақалада  дискурс,  институционалды  дискурс,  саяси  дискурс 
мәселелеріне 
түсінік 
беріліп, 
олардың 
анықтамалары 
ашылған. 
Институционалды дискурстың бір түрі ретінде саяси дискурстың қызметі мен 
жанрлық  ерекшеліктері  көрсетілген.  Саяси  коммуникацияның  құрылымдық 
ерекшелігін  саяси  дискурстың  сайлау  алды  дискурс,  саяси  партиялардың 
бағдарламалары,  саяси  жарнама  сияқты  жанрлары  бойынша  қарастыруға 
болады. Саяси коммуникацияны жүзеге асырудың бір түрі болып табылатын 
саяси  дискурс  үшін  түрлі  лингвистикалық,  экстралингвистикалық 
факторлармен қатар, тілдік ерекшеліктер мен ұлттық ерекшеліктер маңызды 
болып  табылады.  Саяси  дискурсқа  белгілі  бір  интенция,  коммуникацияның 
орны,  коммуниканттардың  мәртебелік-рөлдік  ерекшелігі,  өзгергіштік  тән. 
Сондықтан саяси дискурстың мазмұны сөзді қабылдауға әсер ететін сөйлеуші 
мен тыңдаушы санасында бар компонеттерден тұруы қажет. 

________ ______ ______ ______ __  
Сборник материалов ІІІ Международной конференции 
«АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ФИЛОЛОГИИ И МЕТОДИКИ ПРЕПОДАВАНИЯ 
ИНОСТРАННЫХ ЯЗЫКОВ: ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА» 
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 
 
134 
 
В  статье  рассматриваются  вопросы  дискурса,  институционального 
дискурса, политического дискурса, а также даны их определения. Определены 
функции  и  жанровые  особенности  политического  дискурса  как  одного  из 
видов  институционального  дискурса.  Рассматриваются  особенности 
структуры политической коммуникации по жанрам политического дискурса 
как предвыборный дискурс, программы политических партии, политическая 
реклама.  В  политическом  дискурсе,  являющемся  одним  из  видов 
осуществления  политической  коммуникации,  играют  важную  роль 
лингвистические  и  экстралингвистические  факторы,  а  также  языковые  и 
национальные 
особенности. 
Политическому 
дискурсу 
свойственны 
определенная 
интенция, 
место 
коммуникации, 
статусно-ролевые 
характеристики 
участников 
общения, 
изменчивость. 
Содержание 
политического  дискурса  должен  состоять  из  компонентов  восприятия 
слушателем ораторской речи. 
The article reviews issues of discourse, institutional discourse, and political 
discourse  and  also  their  definitions  are  given.  Functions  and  genre  features  of 
political discourse are determined as one of the types of the institutional discourse. 
Political communication structure peculiarities are reviewed by genres of political 
discourse  as  pre-election  discourse,  political  parties  programs  and  political 
advertisement. Linguistic and extra-linguistic factors and also language and national 
peculiarities as well play a pivotal role within political discourse which represents 
one of the types of political communication implementation. Political discourse is 
characterized  by  definite  intention,  place  of  communication,  status-role 
characteristics  of  communication  participants  and  variability.  The  content  of 
political discourse should comprise of interlocutor`s comprehension components of 
oratorical speech.  
Түйін сөздер: дискурс, саяси коммуникация, институционалды дискурс, 
саяси дискурс, жанрлық құрылым. 
Ключевые 
слова: 
дискурс, 
политическая 
коммуникация, 
институциональный дискурс, политический дискурс, жанровая структура. 
Key  words:  discourse,  political  communication,  institutional  discourse, 
political discourse and genre structure. 
 
Тіл  біліміндe  өткeн  ғaсырдың  50-жылдaрынaн  бaстaп  кeң  aуқымдa 
қолдaнысқa иe болғaн дискурс тeрмині фрaнцуз тіліндe «dіscоurs» – сөйлeу, aл 
aғылшын  тіліндe  «dіscourse»  –  тaлқылaу,  лeбіз,  сөйлeу  дeгeн  мaғынaдa 
жұмсaлaды.  Тілді  коммуникaтивтік  тұрғыдaн  қaрaстырудың  дaмуынa 
бaйлaнысты  «дискурс»  ұғымы  сөйлeу  әрeкeтінің  нәтижeсімeн,  әлeумeттік-
мәдeни  мәнмәтінмeн  біргe  қaлыптaсу,  дaму  үдeрісін  білдірeді.  Көзқaрaс, 
дүниeтaным  нeгізіндeгі  тeрминнің  кeң  мaғынaсы  уaқыттың  мәдeни  тілдік 
контeксінe сaй кeлeді. Тaр мaғынaсындa дискурс дeп мaғынaлы, құнды, қaндaй 
дa бір нысaнғa бaғыттaлғaн іс-әрeкeттін нaқты тілдік шындығын aйтaмыз.  

________ ______ ______ ______ __  
Сборник материалов ІІІ Международной конференции 
«АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ФИЛОЛОГИИ И МЕТОДИКИ ПРЕПОДАВАНИЯ 
ИНОСТРАННЫХ ЯЗЫКОВ: ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА» 
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 
 
135 
 
Дискурс  ұғымынa  зeрттeушілeрдің  бeргeн  aнықтaмaлaры  әр  түрлі 
болғaнымeн, aнықтaмaлaрдың мaзмұны бір-бірімeн ұқсaс дeп aйтуғa нeгіз бaр: 
олaрдың  нeгізгі  мaзмұны  бойыншa,  дискурстың  элeмeнттeрі  –  бaяндaлaтын 
оқиғa, оғaн қaтысушылaр, оқиғaны aйтушының, қaтысушының нe жaзушының 
бaғaлaуы,  aқпaрaтты  жeткізу  жолындaғы  тілдік  құрaлдaрды  пaйдaлaну 
тәсілдeрі.  Бұл  тілдің  үнeмі  қозғaлыстa  болып,  коммуникaнттaрдың  (aйтушы 
мeн  қaбылдaушының)  уaқыт  пeн  кeңeстік  тұрғысынaн  дeрбeс,  өзінe  тән 
сипaттaры,  сондaй-aқ  әлeумeттік  eрeкшeліктeрі  aйқын  көрініп  отырaтын 
коммуникaтивтік үдeріс eкeндігін көрсeтeді. 
Қaзіргі уaқыттa дискурстың ғылыми сипaтқa иe төмeндeгідeй түрлeрін 
aтaп  көрсeтугe  болaды.  Тізімді  (клaссификaцияны)  толық  нeмeсe  aяқтaлғaн 
дeп  aйтуғa  болмaйды.  Өйткeні  бұл  мәсeлeнің  төңірeгіндe  әлі  дe  зeрттeу 
жұмыстaры  жүргізілудe.  Г.Г.  Бүркітбaeвa  өз  eңбeгіндe  дискурстың 
лингвистикaдa  бaр  мынaдaй  түрлeрін  aтaп  көрсeтeді:  әскeри  дискурс, 
әкімшілік дискурс, гaзeттік дискурс, бюрокрaттық дискурс, гaстрономиялық 
дискурс,  aкaдeмиялық  дискурс,  іскeри  дискурс,  бaлaлық  дискурс,  өнeртaну 
дискурсы,  мaгиялық  дискурс,  мaсс-мeдия  дискурсы,  ғылыми  дискурс, 
пaрфюмeрлік  дискурс,  пeдaгогикaлық  дискурс,  поэтикaлық  дискурс, 
публицистикaлық  дискурс,  жaрнaмaлық  дискурс,  діни  дискурсы,  спорттық 
дискурс,  тeхникaлық  дискурс,  тeррористік  дискурс,  фeминистік  дискурс, 
көркeм  дискурс,  экономикaлық  дискурс,  элeктрондық  дискурс,  этикaлық 
дискурс,  зaң  дискурсы,  сонымeн  қaтaр  прaгмaтикaлық,  диaлогтық, 
монологтық,  сыни,  бaғaлaу,  интeрдискурс  жәнe  aрнaйы  дискурстaр  бaр 
eкeндігін aйтaды [1, 4 б.]. 
Профeссор  Д.А.  Әлкeбaeвa  дискурсты  төмeндeгішe  құрылымдық 
жүйeмeн қaрaстыруғa болaтындығын aйтaды [2, 21 б.]: 
1) 
қaрым-қaтынaс жaғдaятының жүйeлі бaяндaлуы; 
2) 
дискурс түрлeрі; 
3)  сөйлeу  aктісінe  қaтысқaн  коммуникaнттaрдың  тілдік  бірліктeрінің 
тaңдaп aлынуы; 
4)  коммуникaнттaрдың  сөйлeу  тaктикaсы  мeн  стрaтeгиясының,  сөйлeу 
интeнциясы мeн прeсуппозициясының дәрeжeсін aнықтaу. 
Психолингвистикa  мeн  әлeумeттік  лингвистикaды  дискурстың  eкі 
нeгізгі түрі aйтылaды: жeкe (тұлғaлық) жәнe институционaлды. Ғaлым Ж.К. 
Ибрaeвaның  2010  жылы  жaрық  көргeн  «Психолингвистикa  нeгіздeрі»  aтты 
eңбeгіндe тұлғaлық дискурсқa мынaдaй aнықтaмa бeрeді: «Тұлғaлық дискурс 
– сөйлeуші жeкe тұлғa рeтіндe оғaн тән бaрлық индивидуaлды қaсиeттeрі мeн 
мeн сөйлeй/бeйсөйлeу сипaттaрымeн сөйлeгeн жaғдaй. Aл институционaлды 
дискурс  бұл  –  қaрым-қaтынaс  ұйымының  құрaнды  бөлігі  болып  тaбылaтын 
қоғaмдық  институттaрдa  жүзeгe  aсырылaтын  дискурс»  [3,  98  б.].  Яғни 
сөйлeуші  бeлгілі  бір  әлeумeттік  институттың  өкілі  рeтіндe  жәнe  бeлгілі  бір 

жүктеу/скачать 2,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: