Сборник материалов международной научно-практической конференции

1. Тынышпаев М. История казахского народа. – Алма-Ата. – 1993.

2. ЦГА РУз. – Ф. Р.25. – Оп.1. – Д.1138. – Л.22.

3. Россия и Центральная Азия. 1905-1925 гг. – Сб. документов. – Караганда, 2005.

4. Дулатулы М. Шығармалары. – 2 томдық – Т.1. – Алматы: Ғылым, 1996. – 280 б.

5. Дулатулы М. Шығармалары. – 2 томдык. – Т.2. – Алматы: Гылым, 1997. – 343 б.

6. ЦГА РУз. – Ф. 34. – Оп. 1. – Д. 1188. – Л.93. – 93об.

7. Нурпеисов К. Халел Досмухамедов: государственный деятель, ученый-энциклопедист, педагог // Мысль. – 1998. – № 2.

8. Досмүхамедұлы Х. Таңдамалы шығармалар. – Алматы. – 1998. – 260 с.

9. ЦГА РУз. – Ф.34. – Оп.1. – Д.2114. – Л.14.

10. Историко-культурное наследие Центрально-Азиатского региона. – Вып. 1. –Уральск. – 2000.

11. Әуезов М. Әдебиет туралы. – Алматы. – 1997. – 300 б.

12. ЦГА РК. – Ф.1634. – Оп.1. – Д.57. – Л.19.

13. Решение Семиреченского областного Мусбюро от 21 сентября 1920 г., Протокол № 97. – г. Верный // ААП РУ. – Ф. 60. – Оп. 1. – Д. 593. – Л. 24об.

14. ЦГА РК. – Ф.1634. – Оп.1. – Д.57. – Л.23.

ӘОЖ 94(564.3) «19/20»

Тарихтың әр кезеңдерде Кипр аралының алма кезек сырт күштердің билігінде байқаймыз. Атап айтар болсақ, Кипрді, Шығыс Жерорта теңізінде орналасқан осынау аралды, б.з.б және біздің заманымыздың қазіргі таңына дейін алпауыт мемлекеттердің өз қауіпсіздігі мен дүниеге билік жүргізу мақсатында басты қаруы ретінде қолданған. Ұзаққа бармай-ақ, соңғы екі-үш ғасыр көлемінде Кипр үшін тайталас Ресей, Англия, Франция, Италия, Америка, Османлы мемлекеті, кейінірек Түркия және Греция арасында жүргізілгеніне тарих куә. Сондықтан болар Шығыс Жерорта теңізінде орналасқан жері тұрғысынан кипр аралы тарихта «батпайтын ұшақ кеме» деп тегін аталмаса керек 1.

Біріккен Кипр Республикасы бар болғаны үш жыл ғана өмір сүрді. 1963 жылдың 21 желтоқсанында кипр аралында эносистің қалыптасуы, аралда азаматтық соғыстың басталуына себеп болды. Осы негізде адамзат тарихындағы ең жексұрынды «Акритас жоспары» құрылды. Жоспардың негізгі міндеті бар болғаны екі үш күн ішінде аралдағы түріктерді жойып жіберіп, сырттан келетін көмекке қол жеткізбестен кипрдегі билікті құлатып Грециямен қосылу болатын. Жергілікті румдар Никосияны бағындырса аралдың барлығы өздеріне қарайды деп ойлаған болатын. Осылайша кипр тарихында «қанды жаңа жыл» деп аталған күн келіп жетті. Рум терористері бала-шаға, еркек-әйел және қарттар деп айырмастан алдына шыққан түріктерді қырып салған.

Осы қақтығысқа байланысты Қазақ бұқаралық ақпарат құралдарының бірі Социалистік Қазақстанның 1963 ж. 27 желтоқсандағы санында «Кипрдегі соқтығыс» деп берілген. Ақпаратта «Түнде біршама тыныштық болғанымен кейін 24 желтоқсанның таңертеңі Никозияның көшелерінде атыс қайтадан басталды. Алдынала шығарылған ресми емес деректерге қарағанда 15-тен астам адам өліп, 50-ден астам адам жараланған. Архиеепископ Макариостың елдің тәуелсіздігі мен суверенитетін нығайту үшін Кипр Республикасының қазіргі конститутциясына кейбір өзгерістер енгізбек болғаны Кипрдегі арандатушылыққа сылтау етілген» - деп көрсетілген. Өкінішке орай бұл конституцияның өзгертілуіне «Кипрдан тыс жатқан күштердің қолдауына сүйенген түрік шовинисттік пиғылдағы топтар тарапынан қатты қарсылыққа тап болғаны» 2 да айтылған. Іс жүзінде бұл ақпарат толыққанды емес болатын. Себебі: Архиепископ Макариостың Кипр Заңына өзгерістер енгізуінің басты арманы аралды Грецияға қосу яғни «эносиз» орындау болатын. Бірақ осы бір шындықтан Қазақ қоғымы шет қалды. Әрине бұл ақпараттар ТАСС-тың арнайы сүзгісінен өтіп алдымен известия және правда газеттерінде жарияланғаннан кейін Қазақстан бұқаралық ақпарат құралдарына аударылатын да ескергеніміз жөн.

Шындығында кипрлік гректерден құралған терористері 1963 жылдың 24 желтоқсанында Никосияның басқа да аудандарында қасапшылықтарын жалғыстырды. Осы күні соншалықты барбарлық оқиғаға куәлік ететіндей тарихи оқиға жазылмаған десек артық айтпаған болар едік. Кипрдегі түрік әскерлерінде докторлық қызмет атқарып жүрген Мыңбасы Нихат Илханның үйіне баса көктеп кірген рум терористері, өздерін қорғай алмайтын 37 жасындағы әйелі Мурвет Илханды, 6 жастағы Мұратты, 4 жастағы қызы Кудсиді және әлі алты айлық нәресте Хаканды баня ваннасында салып өлтіреді. Біз мұнда тек бір ғана оқиғадан сөз етіп отырмыз. Мұндайдың құлақ естіп көрмеген неше түрлі сұмдықтарды кипрге жолдарыңыз түсіп жатса көзбен көруге болады.

Ал енді осы кезеңді Тәуелсіз елдің азаматшасы ретінде Жас Алашқа «Кипр аралының оңтүстігіндегі саяси ахуал» атты мақаласын жариялаған Н.Жоямергенқызының бағамына тоқталсақ «тарихи тұрғыда кипрлік-гректік әкімшілік Кипр үкіметінің заңды мұрагері ретінде біржақты іс-әрекет жасауға, шешім қабылдауға құқы жоқ» 3 – деп әділ баға берген. Неліктен әділ екеніне тоқталсақ, Кепілдік келісім шартындағы үш мемлекеттің келісімінсіз кипр ешқандай заңға өзгертулер енгізе алмайтын.

Социалистік Қазақстанның 1967ж. 22 қарашасындағы «Кипрдегі жағдай» мағлұматына зер салсақ: «Кипрдегі жағдай шиеленісіп тұр. 18 қарашада түрік ұшақтары Кипрдің әуе кеңістігін бес рет бұзып аралдың үстінен айналып ұшты. Кипрлік гректер мен кипрлік түріктер арасындағы атысты тоқтату шебінің бірнеше жерінде кипрлік түріктер мезгіл-мезгіл атыс бастап отырғанын және үш гректің жараланғанын» 4 хабарлаған. Алайда түріктерден жараланған немесе өлгендері жайында жақ ашпаған. 1967 ж. 25 қарашадағы санында Архиепископ Макариос: «аралдың проблемаларын соғыс арқылы шешуге болмайды, деп мәлімдеді және қазіргі жағдайда өз үкіметінің мейлінше ұстамдылық көрсететінін айтты» 5 – деп халыққа жеткізген. Шынтуайтында Кипрде 1963 жылғы оқиғалармен шектелмеген кипрлік румдар 1967 жылдың 15 қарашасында аралға жасырын кіргізілген Греция жасақтары мен түріктер орналасқан Гешиткале және Боғазиши ауылдарына әскери жорықтар ұйымдастырды. Рим-грек әскерлерінң күштерін Генерал Гривас басқарды. Екі жақтың күштерін салыстыратын болсақ грек-рум әскерлеріне қарсы өздерін қорғауға шыққан жергілікті түрік ауыл тұрғындарының күштері өте дәрменсіз екендігі жазылған. Ал шабуылдаушы грек-рум әскерлерінің соңғы текнологиялық қару жарақпен қаруланғанын, сол кездегі БҰҰ-ның аралдағы Бейбітшілік күштері қолбасшысы жәрдемшісі Ағылшын Генералы Michael Harbott-те дәлелдейді 6.

Бір қызығы Түрік Республикасының Премьер-Министрі Сулейман Демирел зайыбымен 1967 ж. 19-29 қыркүйек айларында ресми сапармен КСРО-да болған болатын. Екі үкімет басшылары «Кипр мәселесі жөнінде пікір алысып Шығыс Жерорта теңізінің бұл аудандарындағы жағдайды шиеленістіруге және Кипр мемлекетін тәуелсіздікте айыруға тырысқан әрекеттердің салдарынан қорқынышты қауіп туып отыр» 7 деп мәлімдеген болатын. Бірақ өздеріңіз көргендей мемлекет басшыларының Кипрдегі оқиғаларға кипрлік түріктер немесе Түркияның шовинистік топтарының қолдау көрсетіп отыр деген мәлімдеме жасамаған. Керсінше аралға төнген қауіптің аралдаға Греция әскерлерінің қолдауына сүйенген кипрлік румдардың қауіпті екенін бүркемелеп жеткізген. Осыған қарамастан 22 қарашадағы газет мәлімдемесінде кипрлік түріктер мезгіл-мезгіл атыс бастап отырғанын жеткізген. Келтірілген кипр мәселесіне байланысты, Кеңес – түрік бірлескен мәлімдемелері соңында екі мемлекет арасындағы мұздардың еріп, жаулық пиғыл орнына достық қарым қатынастың жолға қойыла бастағанын анық байқаймыз. Кеңес үкіметі 1967 ж. 24 қарашадағы «Кипр мәселесі бейбіт жолмен реттелсін» атты мәлімдемесінде «Совет үкіметі Кипр аудандарындағы оқиғалардың беталысына зер салып қадағалауда. СССР Кипр Республикасының суверинетін, тәуелсіздігін және территориясының тұтастығын қолдап, Кипрдегі грек және түрік халқы арасындағы қатынастардың барлық мәселесін, сырттан ешқандай қол сұқпай, кипрлік гректер мен кипрлік түріктер арасындағы туатын мәселелерді қарудың көмегімен болатын әрекеттерден бас тартуға» шақыратындығын мәлімдеген. Сонымен қатар аралдағы саяси оқиғаның басты кінәлісі ретінде «Кипрдің ұлттық гвардиясы және Грецияның реакцияшыл милитарист топтарының итаршысы генерал Гривас» 8 басқарып отырған ашық мәлімдеген.

Байқайтынымыз КСРО-ның осы күнге дейінгі кипрге қатысты бір жақты ұстанымын тастап, кипрде екі халықтың барын мойындап, кипрге төнген қауіптің НАТО мүшесі Грецияның реакцияшыл милитарист топтары екенін ресми түрде жариялағаны. Аталмыш басылым келесі 1967 ж. 28 қарашасындағы «Әлем өткен аптада» ТАСС-тың «Кипр: Оқиғалардың тасасында империялистер тұр» атты арнайы зерттеуінде: «Аралдың территориясына заңсыз енгізілген Грецияның реакцияшыл, соғыс құмар топтарының итаршысы генерал Гривас басқарған грек әскерлері қазіргі оқиғаларға арандату ролін атқарды. Осының бәрі Түркия мен Греция арасындағы қатынастарды шиеленістіруге әкеп соқты да, Кипрдің тәуелсіздігіне, Жерорта теңізінің шығыс жағындағы бейбітшілік пен қауіпсіздік ісіне қатар төндірді. Грецияның қарулы күштері соғысқа мейлінше дайын тұратын жағдайға келтірілген. Грек әскерлері қару кезеніп, Кипрдің ішкі істеріне ашықтан-ашық қол сұғуға, сөйтіп энозисті жүзеге асыруға сылтау іздеуде» деп Греция мен Кипр аралындағы ұлттық гвардияның арам пиғылын ашық түрде жариялаған.

Бұл негізінде баста кипр және Греция үшін күтпеген жағдай болды. Кипр үнемі КСРО-ның аралдың энозис арқылы Грецияға қосылуына қарсы шықпайтындығына және маңыздысы аралдағы кипрлік түріктерді, кипрдің тең құқықты тұрғындары екен деп есептемейді деп келген болатын. КСРО-ның кипр саясатындағы мәлімдемелеріндегі бұл өзгерістерге Түркияның да ықпалы бар. Себебі: НАТО-ның оң қанатының әлсіреуінен қорыққан түріктер, өздерінің одақтастарына кипрде болып жатқан оқиғаға тез арада мемлекетаралық қана тоқтау салу үшін Греция мен Англияға ұсыныстар жасаумен шектеліп келген болатын. Мұның басты себептері ретінде, Түркия әу бастан-ақ кипр мәселесін дипломатиялық жолдар мен шешуге тырысты деп тарих кітаптарында жазып жүр. Бұл әсте олай емес. Ол кездері Түркияның саяси-экономикалық және қарулы күштері бұған дайын емес әрі қауқарсыз болатын. Сонымен қатар Түркия өз қарулы күштеріне керекті болған барлық әскери қару-жарақта сырт елдерге тәуелді болатын. Бірақ осы оқиға Түркияның қалың ұйқыдан оянуна да себеп болғанын жасырмаймыз. Олай дейтініміз кипр мәселесінде Түркияның бір жақты кепілдік келісім шартына сүйеніп, Кипрге жасамақшы болған әскери әрекеті АҚШ тарапынан тоқталып тасталғанды. Тарихта бұл «Jonhson хаты» атпен белгілі.

Түркия осыдан кейін сыртқы және ішкі саясатта көптеген өзгерістер енгізу, кипрге қатысты барлық жағдайға дайын болу керектігін түсінген болатын. Ішкі саясатта ұлттық қорғаныс саласында көптеген реформалар әрі сыртқы саясатта КСРО-ға деген бір жақты саясатын қайтадан қарап көп жақты қарым-қатынас жасауға күш салды. Бұл осы кезге дейін АҚШ-тың айтағында жүріп келеген Түркияның, кипр мәселесіне деген саясатын қайта қарап жаңа жоспар жасауына мүмкіндік туғызды.

1. Zhumatayeva, Dinora. –2013. – Kıbrıs Sorunu ve Kıbrıs Barış Harekâtı’nın SSCB Kamuoyuna Yankıları, Basılmamış Doktora Tezi. – Ankara.

2. Zhumatayeva, Dinora, TURLYBEK, Aslan. – 2011. – «Kıbrıs’ın Osmanlı Devleti Tarafından Fethi ve İngiltere’nin İlhakına Kadar Olan Tarihi». – Turkic civilization and sovereign Kazakhstan. – Astana.

3. Gürsoy, Cevat. –1962. – «Kıbrıs Müşahedeleri», Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi. – Cilt XX, S 3/4. – Ankara.

4. Erdönmez, Celal. – 2005. – «Tarihi Boyutuyla Kıbrıs», Ed, Şenol KANTARCI, Kıbrıs Laboratuarı (Кипр лабараториясы). – Aktüel Yayınları. – İstanbul.

5. Bağcı, Hüseyin. – 2007. – Türk Dış Politikasında 1950’li Yıllar, ÖDTÜ Yayıncılık. – Baskı. – Ankara.

6. Göktepe, Cihat. – 2009. – Osmanlı’dan İki Binli Yıllara Türkiye’nin Politik Tarihi, Demokrat Parti Dönemi İş ve Dış Siyasi Gelişmeler 1950 – 1960. – Savaş Yayınevi. – Ankara.

7. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi. – 030.01.7.39.2.

УДК323

Резкое разделение на «традиционное – современное» сильно искажает социально-историческое видение, поскольку традиционность представляется как всеобъемлющий застой, мрак и бесправие, а современность – венцом человеческой истории. Такое было не однажды, еще Г. Гегель конечной вершиной общественного развитая объявлял германский мир.

Как считает проф. А.С. Панарин, такой хроноцентризм – абсолютизация настоящего в качестве точки, в которую стягивается вся мировая история, вполне объясним психологически – человеку свойственно переживать свое время и свой опыт в качестве единственно значимого, уникального. Но задача политико-философского анализа состоит в том, чтобы подвергнуть поверхностные «очевидности» сущностному анализу.

То же самое относится к проблеме человека, его интересов и потребностей, свобод и прав, долга и ответственности. Все перечисленные понятия на Западе измеряются критериями научно-технического прогресса и экономическими показателями потребительского общества.

Но как указывает тот же автор, «чем более глубоким становится наш исторический и социально-антропологический анализ, тем в большей степени люди прошлых эпох раскрываются нам не в качестве «темных варваров», дико и странно мыслящих и действующих, а в качестве соучастников общечеловеческой драмы, решающих известные человеческие проблемы, но только специфическими средствами – теми, которые были в их распоряжении. Если оценивать людей прошлых эпох в духовном измерении, то они оказываются значительно ближе нам, чем в тех случаях, когда мы оцениваем их в экономическом, технологическом или другом «вещном» измерении [1].

Значит, проблема прав человека и его политических свобод как гуманитарных и культурных ценностей возникла не в буржуазной Европе и тем более не в США. Только мировоззрение экономико – и техноцентризма с гордыней технического разума может третировать далеких кочевника-скотовода и крестьянина-земледельца с мотыгой как «темных» людей. Если же подойти к ним со стороны собственно человеческого измерения их духовных ценностей, то они во многом предстают как современники.

Гуманитарное общекультурное измерение различает на Западе со времен античности различные формы демократии – представительскую, плебисцитарную, партиципативную с их многими разновидностями. По содержанию эти модели демократии разделяются на две крайности – демократию свободы и демократию равенства, антиномичные столь же, как свобода и равенство.

Демократия свободы порождает атомизированного индивида, отношения крайнего индивидуализма, потребительское общества, способности которого к разумным самоограничениям, к самодисциплине сегодня вызывают сомнение.

Демократия свободы, наделив человека обширными правами, сталкивается с проблемой обуздания его низменных инстинктов и неразрешимыми до конца нравственными и правовыми проблемами преступности, наркомании, проституции, расщепления культуры и др.

Демократия равенства, решая более или менее успешно указанные проблемы, подавляет творческие способности человека, демонстрирует неэффективность развития во всех сферах жизни, делает человека совершенно бесправным, огораживает страну колючей проволокой, вводит принудительный труд, заставляет потреблять однообразную примитивную духовную продукцию, старается нивелировать человека и народы, их культуры, язык, своеобразие, самобытность и т.д.

Подобное развитие на Западе через крайности антиномии свободы и равенства является следствием общих мировоззренческих, философских и других крайностей – религии и атеизма, материализма и идеализма, общества и природы, разделение общества на антагонистические классы, культуры – на элитарную и массовую, права на англосаксонские и романские и другие.

Традиционный Восток, в том числе и Казахстан, которому исполняется 25 лет независимости, отдален от подобных крайностей в мировоззрении и культуре. Поэтому ему не свойствены в решении прав и свобод человека ни индивидуалистическая робинзонада, ни жесткий диктат политических и государственных институтов. Поэтому же все западные ценности правового государства и гражданского общества могут быть восприняты с определенными оговорками и творческими дополнениями, с обязательным учетом традиционных ценностей.

Возникает вопрос – ответ: насколько же многие восточные страны сумели опередить в гражданском развитии европейское средневековье и многое сохранить, несмотря на экспансии с Запада и колониализма, и революций.

Когда Г. Гегель заявлял, что на Востоке свободен только один человек – монарх, а Маркс оценивал государства там как восточные деспотии, то оба они, не затрудняя себя изучением, сопоставляли их с тиранией европейского абсолютизма. Современные западные ученые при рассмотрении традиционного восточного общества примеряют на них кафтан техногенной, потребительской цивилизации и считают, что политическое развитие его должно пойти только по западному образцу, включая ценности свобод и прав человека.

Рассматривая ныне проблемы прав человека и демократических свобод, нельзя никоим образом игнорировать политические ценности традиционного образа жизни, и нельзя без примерки надевать костюмы то кафтан царской империи и мундиры большевиков, то европейские и американские костюмы.

Проблему политических свобод и демократических прав человека следует, как и все рассматривать в тесной взаимосвязи со всеми другими конкретными общественными явлениями, отношениями, процессами, институтами, с учетом исторического прошлого, достижений традиционной национальной культуры.

Между тем, ныне цивилизованные страны Западной Европы подвергли геноциду все население западного полушария – двух огромных континентов нынешней Америки с многочисленными островами, то же самое – в отношении Австралии, Новой Зеландии, многих архипелагов. За счет грабежа этих стран и многочисленных колоний созданы нынешние богатства и теперь очень удобно поучать бывшие колонии о правах человека и довольно часто использовать эту проблему как орудие политического давления и внеправового шантажа. Совсем по историческим меркам недавно в США было отменено рабство, а дискриминация негров пошла на убыль, Мартин Лютер Кинг был убит в 1968 году.

Мы ничего не имеем против достижения западных стран в демократизации своих современных обществ. Достижения нужно изучать, творчески перенимать. Но корректно ли с их стороны, учитывая исторические реалии, считать себя единственными подлинными поборниками прав человека и навязывать свои ценности другим.

Поэтому проблему прав человека и политических свобод необходимо рассматривать в комплексе все современных проблем, в исторической ретроспективе и перспективе, учитывая достижения и традиции, не нарушая политико-правовые такт и корректность, нравственные деликатность и меру, то есть, не отходя от императивов культуры – общей и политико-правовой.

Социально-политическое и правовое состояние население Казахстана отличалось еще большими чертами свободы, одной из причин которой, возможно следует считать преобладание во многих регионах кочевого образа жизни, обусловленного в значительной степени экологическими факторами. Большие свободы и самоуправленческие начала гражданского общества в Казахстане основывались на развитии рыночных отношений и гражданского законодательства, традиция которых берет начало от ханов Касыма, Есима, Тауке и др. Свидетельства развитости рынка – древний Великий Шелковый путь, пролегавший через всю территорию страны; ежегодные многочисленные широко известные за пределами Казахстана ярмарки – Каркаралинская, Кояндинская, Каркаринская и др.; постоянные выезды казахских купцов на ярмарки сопредельных государств – на нижегородскую, ирбитскую в России, торговля в Китае и др.

Но почему все должно быть – по-западному и, прежде всего – по-американски. Заимствовать опыт и перенимать его творчески – это обогащение. Но механически копировать – это обеднение собственной культуры и непродуктивно. Однообразие не только противоестественно, неэффективно и бесплодно, но и античеловечно, антикультурно. Только высококультурные люди понимают какую уникальную кладезь духовных богатств содержит в себе казахская культура, в том числе политико-правовые ценности как один из источников подлинного патриотизма, который не имеет ничего общего с обвинениями в национализме и строительстве этнократического государства в Казахстане, постоянно раздающимися из уст мнимых правозащитников и красноречивых маргиналов.

Таким образом, всегда актуальную проблему прав человека нельзя рассматривать вне всеобщей диалектической связи со всеми социальными явлениями, отношениями и факторами, тем более – с близкими родственными явлениями и институтами как мировоззрение, политика, идеология и др.

Права человека, объективно, генетически в обществе с разнородными интересами приобретают политическое содержание. Проблемы прав человека включают в себя многие социально-субъективные представления, взгляды, теории, нормы, вопросы о соотношении естественного и позитивного права, об их гарантиях и т.д. Представления и нормы являются выражением объективно существующей проблемы удовлетворения непрерывно меняющихся и возрастающих потребностей людей, принадлежащих к различным социальным и этническим общностям. Из этого следует неизбежность социально-ценностной и социально-групповой дифференциации проблемы прав человека, путем ее решения.

Правовому решению вопроса предшествуют различные политические акции, не всегда безболезненные, что свидетельствует еще раз о том, что права человека – проблема комплексная – философская, социальная, политическая, правовая, нравственная.

1. Панарин А.С. Философия политики. – М. – 1996. – с. 125.

ОӘЖ94(574)

Қаипбаева А.Т., т.ғ.к., ҚазМемҚызПУ

Нурмухамбетов А.А., Ph.D., Т. Жүргенов ат. ҚазҰӨА
ТӘУЕЛСІЗДІК БЕЛЕСТЕРІ
Мақалада ХХ ғ.-дың 90-шы жылдарында Қазақстан Республикасының егеменді ел атануының тарихи алғышарттарының қалыптастыруының мәселелері қарастырылған.

В статье рассматриваются проблемы исторических предпосылок становления независимости Республики Казахстан в 90-е годы ХХ века.

The article deals with the problems of historical background of independence of the Republic of Kazakhstan in 90s of the 20th century.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдары көптеген елдердің саяси өміріне түбегейлі өзгерістер әкелген тарихи уақыт болып табылады. Іргесі сөгілместей көрінген КСРО келмеске кетіп, оның орнына халықаралық саяси аренада жас тәуелсіз мемлекеттер пайда болды. Ұзақ жылдар бойына алпауыт ел ретінде саналған Кеңес одағының ыдырауы Қазақстан Республикасының да егеменді ел атануының тарихи алғышарттарын қалыптастырды. Өзге де одақтас елдер сияқты өзінің бірегей даму жолын тауып, халықаралық саяси аренада өзіндік орнын анықтау міндеті еліміз үшін де өзекті мәселеге айналды. Егеменді ел ретінде дамудың алғашқы жылдарында Қазақстан Республикасы әлемдік қауымдастықтың толыққанды мүшесіне айналу жолына түсті. Саяси мүддесі мен қызығушылығын айқындап, экономикалық даму және әлеуметтік жаңғырудың қазақстандық үлгісін қалыптастыра бастады. Бүгінде бұл орындалған міндетке айналғанына куә болып отырмыз. Егеменді еліміздің егемендігін баянды ету мақсатындағы жұмыстар бүгінде қызу жалғасуда. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «...бiздiң тәуелсiздiгiмiздiң, керек десеңiз, кез келген мемлекеттiк тәуелсiздiктiң қалыптасу тарихы дегенiмiз бұл тек қана қоғамдық-саяси қайта құрудың тарихы емес. Бұл елеулi деңгейде, бiздiң әрқайсымыздың толысу тарихымыз. Бұл ө­мiрлiк құндылықтарды, тiптен өмiрдiң ­өз мәнiн психологиялық қайта парықтаудың тарихы. Бұл – әлемдiк өркениеттiң құшағына халықтардың және бiздiң әрқайсымыздың қайта оралуымыздың тарихы» деген болатын [1, 221 б.]. Осы жолдар арқылы ел егемендігінің негізгі мәні мен алдыға қойылған маңызды міндеттерді байқауға болады. Қоғамдық-саяси қайта құру мен әлемдік өркениеттің құшағына ену мәселесі тәуелсіздік жағдайында халықаралық қауымдастықта өзіндік орнымызды анық белгілеуді білдірсе керек.

Халықаралық саяси аренада өзіндік мүддесі мен жоспары бар мемлекет ретінде таныту жолында еліміз егемендіктің алғашқы жылдарынан-ақ халықаралық беделді ұйымдарға мүше бола бастады. Бүгінгі таңда осы бағытта табысты жұмыстар атқарып келеді. Дегенмен жаңа бой көтерген ел үшін осы мақсаттағы алғашқы қадамдар үлкен жауапкершілік пен тыңғылықты дайындықты талап етті. 1991 жылдың 16 желтоқсанында жарияланған тәуелсіздіктен кейін Қазақстанды тәуелсіз мемлекет деп 30-ға жуық елдер ресми түрде егеменді ел ретінде тани бастаса, 1992 жылдың соңында Қазақстанды дүниежүзінің 106 мемлекеті танып, 61 мемлекетпен дипломатиялық қатынастар орнады. Еліміз аз ғана уақытта әлемдік қауымдастыққа еніп, танымал болуына оның БҰҰ-на мүше болуы үлкен ықпал етті. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңында «Қазақстан Республикасы халықаралық хұқтың субъектiсi болып табылады, дипломатиялық және консулдық өкілдіктер алмасады, халықаралық ұйымдарға, ұжымдық хауiпсiздік жүйесіне кiруiне және олардың қызметiне қатысуына болады» делінген [2]. Нәтижесінде 1992 жылдың 21 қаңтарында жаңа мүшелерді қабылдау комитеті Қазақстан тарапының арызын қабылдап, 1992 жылдың 2 наурызында Қазақстан ең беделді халықаралық ұйым – Біріккен Ұлттар Ұйымының толыққанды мүшесі болып қабылданды [3, 60-62 бб.].

Адамзат баласы тарихының кез-келген кезеңінде қоғамның дамуы үшін мәдениет пен өркениеттердің араласуы мен өзара тәжірибе алмасу аса қажет болған. Батыс пен Шығыстың озық технологиялары өзара араласып, мәдениеттің жаңа синтезі пайда болып тұрған. Оның жарқын мысалы ретінде Ұлы Жібек жолының батыс пен шығыс жалғап жатқан сауда жолдары арқылы мәдениет алмасу мен өркениеттердің араласуы орын алып, жергілікті тұрғындардың дүниетанымы кеңейгендігі тарихи шындық. ХХІ ғасыр – өз тарихы мен дәстүрін қастерлейтін және бәсекеге қабілетті ұлттың дәуірі болатындығы айқын. Ал бәсекеге қабілеттілік сөзсіз елдегі білім және ғылымның даму деңгейімен өлшенеді. Ал білім мен ғылым саласы терең реформалар және тек замануи озық технологияларды білім жүйесіне енгізіп, оң нәтиже шығара алған жағдайда ғана жоғары болмақ. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласында таңдап алынған бағыты құптарлық. Нәтижесінде жеткен табыстар да аз емес. Әрине бұл жеткен табыстар жемісті жұмыстардың тек бастауы болып табылатындығы анық.

1. Н.Ә. Назарбаев. Сындарлы он жыл. – А. – 2003. – 239 б.

2. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы. – / [Электрондық ресурс]: http: //adilet.zan.kz/kaz/docs/Z910004400.

3. Арыстанбекова А. Объединенные Нации и Казахстан. – Алматы: Дайк – Пресс. – 2002.

4. Сейпульник А. Проблемы интеграции на постсоветском пространстве. – Астана. – 2006.

5. Султанов К. Состояние и перспективы казахстанско-китайских отношений // Саясат-Policy. – 1998. – № 6.

6. Лаумулин М. Некоторые проблемы современной внешней политики Казахстана // Центральная Азия и Кавказ. – Том 14. – выпуск 1. – 2011.

УДК340(574)

Суд биев действительно был чрезвычайно эффективным институтом в кочевом обществе. Это неоднократно подчеркивали, в частности, чиновники российской администрации в XVIII-XIX вв. Известно множество случаев, когда русские крестьяне или торговцы в своих тяжбах с коренным населением предпочитали биев имперскому суду. Однако, начиная с XIX века, суд биев стал терять свою популярность, что подтверждают практически все источники. В чем же была причина падения авторитета народного правосудия.

Первый этап имперской политики в Казахстане сводился к попыткам

централизовать и укрепить власть тех ханов и султанов, которые приняли и признавали российское подданство. Естественно, независимый от ханов суд биев рассматривался как досадное препятствие в реализации этой политики. Поэтому еще в процессе переговоров Абулхаирхана с М. Тевкелевым о вступлении в российское подданство в 1731–1732 гг. рассматривалась возможность создать альтернативу суду биев – совместный суд, состоявший из русских чиновников, султанов и родовых старейшин.

Противоречивая политика хана Абулхаира по отношению к России, а затем и его гибель не позволили реализовать этот проект, поэтому следующая попытка ослабить позиции суда биев была предпринята полвека спустя. В 1783 г. генерал-губернатор Симбирска и Уфы А.И. Апухтин обратился к императрице Екатерине II с предложением об учреждении в Оренбурге пограничного суда, находящегося под непосредственным контролем местного генерал-губернатора. Подобный суд был открыт в октябре 1786 г., должен был разрешать споры между жителями пограничных территорий – казахами, русскими, башкирами и пр. Своеобразными «филиалами» пограничного суда в Степи должны были стать «расправы», которые предполагались как низшая судебная инстанция, долженствующая заменить суд биев. В состав расправ выбирались представители казахских племен, что, в общем-то, соответствовало и практике избрания биев, однако самой природе прежнего суда биев противоречили три момента: во-первых, чрезмерно формализованный порядок выборов (сами бии «выбирались» сравнительно стихийно); во-вторых, постоянная основа деятельности расправ, т.е. выборные становились своего рода полицейскими чиновниками в Степи и получали за это постоянное жалование, и, в-третьих, подчинение «расправ» пограничному суду, а через него – и генерал-губернатор (что уже в корне противоречило принципу независимости суда биев).

В результате подобных преобразований в казахском обществе наметился раскол, поскольку часть населения не признала полномочия новых судебных органов, а часть – признала. Об этом свидетельствует, в частности, тот факт, что хан Среднего жуза Вали (сын Абылай хана) в 1798 г. обратился к русским властям с просьбой учредить в Петропавловске такой же пограничный суд для подвластного ему жуза, какой существовал в Оренбурге для Младшего жуза. Однако в целом проект А.И. Апухтина следует считать провальным. Прежде всего, сами казахи не доверяли пограничному суду и предпочитали ему прежний суд биев. Затем, внедрение «чужеродной» судебной системы вызвало сопротивление казахских султанов (даже из числа принявших российское подданство) и в особенности тех биев, которые не были «избраны» в расправы. Кроме того, и сами новоизбранные члены суда и расправ из числа казахов не горели желанием активно работать и обычно лишь приезжали в Оренбург только для получения своего жалования. В результате уже в 1799 г. пограничный суд был упразднен, а его надзорные функции перешли к пограничной комиссии – филиалу коллегии (с 1802 г. – министерства) иностранных дел [1].

Любопытно отметить, что приблизительно в это же время российские власти осуществляли практически аналогичную судебную реформу в другом кочевом обществе – у калмыков, где она прошла с большим успехом. В 1801 г. была возобновлена деятельность традиционного калмыцкого суда Зарго, прежде существовавшего в XVII-XVIII вв., но позднее упраздненного. При этом судьями являлись представители как калмыцкой правящей верхушки, так и российской администрации. Некоторое время спустя Зарго был непосредственно подчинен астраханскому генерал-губернатору.

Большая эффективность этой реформы, нежели в Казахстане, объясняется, по-видимому, во-первых, более ранним вступлением калмыков в русское подданство, а во-вторых, более близким расположением их кочевий к европейской части России. В Казахстане же, как мы имели возможность убедиться, подобные реформы не имели успеха. [2]

Первые неудачи несколько охладили пыл русской администрации и заставили ее перейти к менее радикальным мерам по борьбе с судом биев. Так, «Устав о сибирских киргизах», разработанный в 1822 г. М.М. Сперанским, практически исключил вмешательство российских властей в дела суда биев: из компетенции последнего лишь были изъяты наиболее серьезные преступления – против государственной власти, убийство, грабеж и барымта (именно с этого времени официально превратившаяся из меры исполнительного производства – пусть и радикальной – в преступление). Казахи получили право (именно право, а не обязанность!) обращаться не только к суду биев (которые выбирались казахами в прежнем порядке, но отныне утверждались волостными управителями), но и в имперские судебные органы. Однако подобная политика, весьма разумная с политической точки зрения, серьезно дискредитировала российские власти даже в глазах признающих их казахских султанов и родовых старейшин: преобладающая часть казахского населения предпочла по-прежнему прибегать к суду биев.

Дальнейшие работы по реформированию казахской судебной системы представляли собой возврат к попыткам коренного реформирования суда биев. Несомненно, это явилось отражением перелома в российской политики в Казахстане: имперские власти больше не были заинтересованы в укреплении власти ханов (которая в 1820-е гг. была упразднена) и султанов, а потому стремились максимально децентрализовать управление в Степи. Независимость суда биев, как и прежде, являлась одним из главных препятствий для решения этой задачи.

«Реформирование» традиционного казахского суда сопровождалось активной информационной кампанией, в рамках которой русская администрация упорно проводила идею, что прежние обычаи ныне не соблюдаются, суд биев практически утратил свой авторитет, а преступления, прежде сурово наказуемые, теперь стали прямо-таки нормой жизни.

Важным нововведением в судебной деятельности в 1860-е гг. стало фиксирование судебных решений в письменной форме. Отметим, что документальное оформление судебной деятельности не было незнакомо кочевым народам и государствам прежде. Так, еще Чингис-хан предписывал: «Пусть записывают в Синюю роспись Коко Дефтер-Бичик, связывая затем в книги… судебные решения. И на вечные времена да не подлежит никакому изменению то, что узаконено мною по представлению Шиги-Хутуху и заключено в связанные (прошнурованные) книги с синим письмом по белой бумаге. Всякий виновный в изменении таковых подлежит ответственности».

В более поздних кочевых государствах также использовалась письменная форма судебного производства – например, в монгольских аймаках и хошунах еще в XVIII в. составлялись сборники судебных дел «Улан хацарто» («Имеющие красную обложку») и служившие в дальнейшем прецедентами. Однако традиционный казахский суд биев прежде не использовал принцип письменного документирования, и его внедрение повлекло негативные последствия.

Новый порядок избрания судей, подорвал одну из составляющих правовой основы прежнего суда биев – легитимность судей, которой больше не требовалось: судьи фактически утверждались администрацией и, к тому же, периодически сменялись. Не остановившись на этом, русские власти сумели подорвать и другую составляющую – юридическую базу, т. е. опору суда биев на древние правовые обычаи и традиции.

Таким образом, формализованный суд биев («народных судей») к концу XIX в. превратился из действительно народного суда в низовую ступень российской имперской судебной системы, в орудие российских властей в Степи. Однако он не приобрел легитимности в глазах большинства казахского населения. И в результате складывалась парадоксальная ситуация: казахи обращались в избираемый суд, который проводил заседания в установленной форме с письменной фиксацией формальных решений, после чего тяжущиеся… негласно обращались к прежним биям, и те оперативно принимали решение в соответствии с древними обычаями! Российские власти старались по возможности бороться с такой практикой и даже преследовали обращавшихся к суду биев и самих судей, однако так и не смогли окончательно искоренить эту практику. По итогам ряда ревизий и проверок, проведенных высокопоставленными чиновниками правовых ведомств в Казахстане в конце 1880-х гг. русским властям было рекомендовано воздерживаться от контроля судебных дел по существу и сосредоточиться на надзоре за соблюдением формы судебного разбирательства, правил документооборота и подведомственности дел. Таким образом, традиционный суд биев отстоял свое право на существование, хотя бы и негласное!

Позиции суда биев в его традиционном варианте, казалось, имели шанс возродиться после революции 1917 г., когда Советская власть в обращении «Ко всем трудящимся мусульманам России и Востока» от 20 ноября 1917 г. провозгласила свободу народных судов и неприкосновенность прежних обычаев. Однако уже в 1924 г. Уголовным кодексом РСФСР были запрещены «третейские суды» (так официально в советский период именовались суды биев), а с 1925 г. осуществлявшие их «аксакалы» стали привлекаться к уголовной ответственности. Фактически суд биев сошел на нет на рубеже 1920-1930-х гг. С этого времени судебное разбирательство на основе древних обычаев и традиций носило в большей степени ритуально-этнографический, а не юридический характер [5].

Таким образом, упразднение суда биев представляет собой весьма интересное политико-правовое явление: он прекратил свое существование не из-за своего несовершенства, а как раз по обратной причине – суд биев был слишком эффективен и пользовался чрезмерной популярностью в народе. Поэтому он представлял угрозу и препятствие для установления российской административной и судебной власти в Казахстане, для интеграции казахов в имперское (затем – в советское) политическое и юридическое пространство.   Таким образом, причиной прекращения деятельности суда биев стало не естественное отмирание отжившего свое правового института, а насильственное упразднение, обусловленное исключительно политическими, а не правовыми соображениями.

Первопричину стремлений российских властей сначала подчинить суд биев царской администрации, а затем и вовсе отменить его следует видеть, вероятно, именно в уникальности его как судебной системы, судебной власти. Дело в том, что в судебной деятельности казахских биев наиболее ярко проявилось традиционное для восточных обществ единство норм права и морали: они опирались и на нормы права, и на собственное суждение, базировавшееся на высокой моральности избираемых судей. Подобный подход вступал в серьезное противоречие с позитивистской позицией, характерной для российского права, когда единственным источником права и суда являлись исключительно писаные нормы права, законы. Принудительное насаждение позитивизма в казахских степях уже и в прежние времена вызывало враждебную реакцию местного населения, а сегодня в международном правовом сообществе все чаще поднимается вопрос о взаимосвязи права и этики, права и морали.

Таким образом, многие принципы казахского суда биев в наши дни представляются вовсе не архаичными, а весьма актуальными и заслуживающими глубокого изучения и даже (в некоторых аспектах) заимствования современной судебной теорией и практикой, причем не только в Казахстане и Центрально-азиатском регионе, но и на мировом уровне.
Литература

1. Ерофеева И.В. Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик. – Алматы, 1999. – С. 301-302; Журналы и служебные записки дипломата А.И. Тевкелева по истории и этнографии Казахстана (1731-1759 гг.) //История Казахстана в русских источниках. – Т.III. – Алматы. – 2005. – С. 409.

2. Колесник В.И. Последнее великое кочевье: Переход калмыков из Центральной Азии в Восточную Европу и обратно в XVII и XVIII веках. – М. – 2003. – С. 184-188.

3. Doerfer G. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. – Bd. IV. – Wiesbaden. – 1975. – S. 202-203.

4. Попова Л.Ф. Российские правовые реформы в восприятии казахов 19 века // Норма, обычай, право: законодательство и практика. – Материалы круглого стола. – М. – 2004.

5. Никишенков А.А.  Адат, суд биев и институты российской государственности. – С. 14